Гісторыя Беларусі ад старажытных часоў да канца XVIII ст.

Найбольш раннія ва Усходняй Еўропе ўзоры тэкстаў, напісаныя кірыліцай, датуюцца першай трэццю Х ст. Сістэматычнае выкарыстанне кірыліцы пачалося з 70-х гг. Х ст., што звязана са зборам, улікам і апячатваннем даніны спецыяльнымі замкамі-цыліндрамі (пломбамі).

Разам з прыняццем хрысціянства ўмацоўвалася сувязь з Візантыяй праз запрашэнне адтуль прапаведнікаў. Каля 1000 г. у Ноўгарадзе мясцовыя жыхары пісалі ўжо тэксты на царкоўнаславянскай мове. На княжацкіх пячатках актыўна выкарыстоўваліся кірыліца і грэчаскі алфавіт. Перакладаліся богаслужэбныя кнігі. Таксама пачалі пісаць свае казанні і жыціі мясцовыя рэлігійна-асветніцкія дзеячы.

У ХІ—ХІІІ стст. пашырылася пісьменнасць сярод нязнатнага насельніцтва беларускіх зямель. Аб гэтым сведчыць распаўсюджанне бытавога пісьма на васковых таблічках і бяросце. На тэрыторыі Беларусі карысталіся пераважна табліч­камі: археолагі знайшлі больш за 50 пісалаў па воску. Пісалы вядомыя з ХІ ст. Іх выраблялі спачатку з косці, а пазней з жалеза, пакрытага цынкам ці меддзю. Перавагай васковых таблічак была іх шматразовасць — ​верхні слой заціраўся лапаткай, затым вострым канцом пісала наносілі новы запіс. Падобны від пісьма існаваў да з’яўлення паперы. Таксама ў Беларусі карысталіся і таннай бяро­с­тай. Археолагі знайшлі тры берасцяныя граматы: дзве ў Мсціславе і адну ў Віцеб­ску. Надпісы на іх датычацца штодзённага жыцця гараджан. Найбольш старажытная берасцяная грамата (ХІ ст.) знойдзена ў Ноўгарадзе. Яе напісаў Жыравіт, жыхар Полацка або Віцебска. Берасцяную грамату канца ХІІІ ст. выявілі ў Віцеб­ску. У ёй Сцяпан просіць Няжылу купіць яму «жыта за 6 грыўняў». У фраг­менце граматы пачатку ХІІІ ст. з Мсціслава гаворыцца аб пакупцы пшаніцы на 4,5 грыўні.

Падчас археалагічных раскопак на тэрыторыі Беларусі выяўлены прадметы ХІІ ст., у асноўным прасліцы і амфары, з надпісамі. Яны фіксуюць тагачасныя імёны, а таксама асаблівасці лексікі: «Настасино праслен» (Пінск), «Ярополче вино» (Пінск), «Бабино праслен» (Віцебск). У Берасці быў знойдзены самшытавы грэбень, на якім выразаны 13 літар алфавіта ад «А» да «Л». Ён лічыцца самым старажытным букваром на тэрыторыі Беларусі.

Зусім іншы тып пісьма сярэднявечнай Беларусі — ​гэта графіці (надпісы на сценах цэркваў або на надмагільных і межавых камянях). У большасці сваёй яны носяць памінальны характар, утрымліваюць зварот да Бога з заклікам абараніць аўтара надпісу. Такі надпіс уяўляўся самым слушным і непасрэдным спосабам звароту да Бога, і верагоднасць дапамогі, як лічылася, узрастала пры дакладным указанні імя просьбіта, яго паходжання ці царкоўнага сану. Надпіс ХІ ст. быў выўлены ў Сафійскім саборы ў Полацку. На вялікім плоскім камені ў падмурку выдрапаны імёны людзей, якія будавалі сабор: «Давид, Тоума, Микоула», а таксама «Петъръ, Воришъ».

Помнікамі пісьменнасці ў Беларусі з’яўляюцца надпісы ХІІ ст. на валунах. Так, полацкі князь Барыс (памёр у 1129 г.) загадаў выбіць крыжы і кароткія надпісы з яго імем на вялікіх валунах (Барысавы камяні). Тое ж зрабіў на велізарным камяні вышынёй у 3 м яго сын Рагвалод у 1171 г. (Рагвалодаў камень).

Пячаткі мясцовых князёў атрымалі распаўсюджанне з канца Х ст. Гэты працэс быў звязаны з пашырэннем перапіскі і заключэннем міжнародных дагавораў. На пячатцы змяшчалі, як правіла, вобраз святога-ахоўніка і надпіс імя ўладальніка. У Тураве, Бярэсці, Ваўкавыску былі выяўлены пячаткі з надпісамі тураўскага князя Ізяслава Яраславіча. Свінцовыя «віслыя» пячаткі з надпісамі знойдзены ў Гомелі, Гародні, Віцебску, Пінску. На пячатцы з Менскага замчышча змяшчалася выява святога Глеба.

Гісторыя Старажытнай Русі была прад­стаўлена ў летапісах. Яны з’явіліся ва Усходняй Еўропе ў ХІ ст. У аснове большасці ўсходнеславянскіх летапісаў знаходзіцца тэкст «Аповесці мінулых гадоў». Магчыма, існаваў Полацкі летапіс, але яго арыгінал не знойдзены. З верагоднасцю можна казаць і пра існаванне Новагародскага летапісу. Навукоўцы мяркуюць, што з гэтага твора падрабязная інфармацыя аб дзейнасці князёў Міндоўга і Войшалка трапіла на старонкі Галіцка-Валынскага летапісу XIII ст.

Асноўную частку сярэднявечнай літаратуры складалі царкоўныя тэксты. Найбольшае пашырэнне атрымалі áпракасы, або выпісы з тэкстаў евангелляў, размешчаныя у пэўнай паслядоўнасці, каб іх было зручна чытаць падчас царкоўнай службы. Да такіх кніг адносіцца Тураўскае евангелле ХІ ст. Гэта самая старажытная рукапісная кніга на тэрыторыі Беларусі. Яна была напісана царкоўнаславянскай мовай, аздоблена вялікімі загаловачнымі літарамі-ініцыяламі, намаляванымі чыр­вонай, зялёнай і сіняй фарбамі.

Акрамя службовых царкоўных кніг ва Усходняй Еўропе сталі з’яўляцца тэксты павучальнага характару. Да іх адносяцца жыціі святых — ​біяграфіі людзей, якія ахвяравалі сваё жыццё служэнню Богу і царкве. Жыційная літаратура (агіяграфія) выкарыстоўвалася для выхавання, чыталася не толькі ў манастырах, але і пры двары князя і баяр. На тэрыторыі Беларусі былі створаны жыціі Ефрасінні Полац­кай і Кірылы Тураўскага. Таксама адукаваныя людзі чыталі пра жыццё князёў-пакутнікаў Барыса і Глеба, ігумена Аўраамія Смаленскага і інш.

Найбольшую папулярнасць набылі «Словы» тураўскага епіскапа Кірылы. Яго называлі «Златавустам». «Словы» заўважалі няправільныя паводзіны як князя, так і простага чалавека, указвалі на парушэнні хрысціянскай маралі, паказвалі, як трэба выпраўляцца.

Найбольш каштоўнымі помнікамі пісьменнасці з’яўляюцца рукапісныя кнігі ХІ—ХІІІ стст. Іх пісалі на пергаменце. Рукапісныя аркушы складвалі ў сшыткі. Вокладкамі служылі дзве дошкі, а сама кніга мела выгляд скрынкі. Перапісванне кніг праводзілася пры манастырах, а часцей нават пры рэзідэнцыях епіскапаў. Гэтай справай займаліся прафесійныя перапісчыкі. Кнігі яны аздаблялі каляровымі мініяцюрамі і загалоўнымі літарамі. Кнігі былі дарагімі рэчамі. На іх кошт уплывалі матэрыял, якасць аздаблення (чарніла і фарбы).