§ 24–3. Побыт і лад жыцця насельніцтва Беларусі ў XIX ст.

1. Сельская абшчына, яе ўплыў на звычаі і абрады беларусаў

Народныя звычаі і традыцыі ўяўляюць сабой унікальны пласт матэрыяльнай і духоўнай беларускай культуры. Іх характэрныя рысы былі цесна звязаны з сельскай абшчынай, якая гістарычна склалася на беларускіх землях.

Агульнапрынятыя ў рамках сельскай абшчыны звычаі і абрады з'яўляліся складовай часткай ладу жыцця беларусаў. Самымі распаўсюджанымі былі талака, сябрына, бонда, вячоркі, калядаванне, валачобны абрад.

Абшчынны характар мелі вячоркі — пасядзелкі, якія звычайна арганізоўваліся па заканчэнні палявых работ. У асенне-зімовы перыяд моладзь збіралася ў адным вялікім доме, дзяўчаты звычайна прыходзілі кожная са сваім рукадзеллем, калаўротам або вышыўкай. У працэсе працы вялі размовы, спявалі народныя песні. Маладыя людзі часцей за ўсё падчас такіх вячорак плялі лапці.

Беларускія вячоркі. Рэканструкцыя падчас рэгіянальнага фальклорнага свята ў Ашмянскім раённым Цэнтры культуры

Характэрнай з'явай былі ігрышчы і забавы з нагоды таго ці іншага хрысціянскага свята. Узімку, у калядны перыяд, званы ў народзе Калядамі, запрашалі музыкаў, спявалі, скакалі, праводзілі гульні, напрыклад, «Ката ў печ», «Рэдзька», падчас якіх маладым людзям трэба было прайсці розныя выпрабаванні. Папулярнай была гульня «Жаніцьба Цярэшкі» («гумарыстычнае» вяселле, у адзін вечар з чатырма дзяўчатамі). Асноўным атрыбутам калядак з'яўлялася кадядаванне — маладыя людзі, пераапранутыя ў шкуры «казы», «мядзведзя» або іншых жывёл, з песнямі-калядкамі хадзілі па вёсцы, віншавалі ўсіх з Новым годам, жадалі здароўя, багацця, шчасця, добрага ўраджаю гаспадарам дамоў, атрымліваючы за гэта пачастунак са святочнага стала.

З Вялікаднем быў звязаны валачэбны абрад. Валачобнікі абыходзілі з абрадавымі песнямі ўсе дамы, праслаўлялі іх гаспадароў і членаў іх сем'яў, жадалі міру, шчасця і дабра.

Папулярным было свята, звязанае з днём летняга сонцастаяння, — Івана Купалы, які адзначалі ў ноч з 23 на 24 чэрвеня па старым стылі. Абавязковай часткай абрадаў у ноч гэтага свята з'яўляліся карагоды, хлопцы і дзяўчаты скакалі праз вогнішча, які, па старажытных павер'ях, спрыяў ачышчэнню душы і абараняў ад хвароб, вядзьмарскіх чар і благога вока. Згодна з традыцыйнай легендай, у ноч на Івана Купалу распускаецца кветка папараці, і той, хто знойдзе яе, абавязкова будзе багатым і шчаслівым.

Самыя важныя абрады былі звязаны са зборам ураджаю — дажынкі і зажынкі, якія суправаджаліся песнямі. У змесце песень магічная сіла надавалася першаму і апошняму снапу — сімвалу ўрадлівасці і дастатку. У іх апяваліся сялянская праца, надзеі на лепшую долю, пратэст супраць прыгонніцтва.

2. Побыт сялян. Лад жыцця працоўных

У сярэдзіне XIX ст. сярод сялянства Беларусі была распаўсюджаная вялікая і малая патрыярхальная сям'я. Вялікая сям'я складалася з некалькіх шлюбных пар, жыла ў адным доме і вяла агульную гаспадарку. Усёй маёмасцю ў такой сям'і распараджаўся яе кіраўнік, ён карыстаўся вялікім аўтарытэтам. Найважнейшыя гаспадарчыя справы (пачатак сельскагаспадарчых работ, набыццё або продаж маёмасці, жывёлы і г. д.) вырашаліся пры ўдзеле дарослых членаў сям'і, асабліва мужчын, хоць у канчатковым вырашэнні асноўная роля належала кіраўніку сям'і. У вялікіх сем'ях існаваў строгі падзел працы паміж мужчынамі і жанчынамі. Распарадчыкам асноўных гаспадарчых работ быў бацька, а ў выпадку яго адсутнасці — старэйшы сын. Галава сям'і карыстаўся вялікім аўтарытэтам. Жанчына станавілася кіраўніком сям'і толькі пасля смерці мужа, калі ў сям'і не было дарослага сына. Усімі жаночымі працамі кіравала жонка гаспадара, сам ён звычайна не ўмешваўся ў спецыфічна жаночыя працы.

З развіццём капіталізму і разбурэннем патрыярхальных асноў сям'і межы паміж «мужчынскімі» і «жаночымі» працамі сціраліся. Калі не хапала мужчынскіх працоўных рук, жанчыны і дзяўчаты выконвалі мужчынскія працы, нават такія, як ворыва і касьба. У выпадку неабходнасці, асабліва калі мужчыны сыходзілі на заробкі, усё рабілі жанчыны. Затое некаторыя жаночыя працы ніколі не выконваліся мужчынамі. Напрыклад, мужчына ніколі не садзіўся за прасніцу або за ткацкі станок, не гатаваў ежу, не даіў кароў. У сем'ях з вялікай павагай і шанаваннем ставіліся да старэйшага пакалення.

Малыя сем'і па сваім характары і ўкладзе былі таксама патрыярхальнымі, асабліва ў тым выпадку, калі муж і жонка жылі разам з бацькамі. У такіх сем'ях вядучую ролю адыгрывалі бацькі мужа. Жонцы часта даводзілася цярпець прыдзіркі з боку свёкра ці свякрухі. Жонка не была ў роўных правах з мужам.

У адрозненне ад сялянскага побыту ўклад жыцця рабочых быў менш патрыярхальным. Сямейныя традыцыі былі больш простымі. Для рабочых характэрнай была толькі адна форма сям'і — малая. Ад малой сялянскай сям'і яна адрознівалася тым, што не з'яўлялася вытворчай ячэйкай, не была заснавана на прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці. Маладыя юнакі і дзяўчаты былі больш самастойныя ў выбары мужа ці жонкі. Страціў значэнне пасаг (выкуп) для нявесты, якое было распаўсюджана на вёсцы. У рабочай сям'і было больш раўнапраўя паміж яе членамі, у тым ліку паміж жонкай і мужам.

3. Харчаванне насельніцтва

Крыніцай харчавання беларускага сялянства з'яўлялася яго гаспадарка. Таму ў рацыёне беларусаў было шмат гародніны: капусты, буракоў, морквы, рэпы, бульбы і г. д. З гародніны гатавалі капусны суп, боршч. З бульбы — клёцкі, бульбяную бабку, дранікі (бульбяныя бліны). Колькасць, якасць і разнастайнасць ежы залежалі ад узроўню матэрыяльнага дабрабыту розных слаёў вясковага насельніцтва.

Асноўным прадуктам харчавання беларускага сялянства быў хлеб. Яго ўжывалі ў будні і святы, у посныя і скаромныя дні, дома, на працы і ў дарозе. Ён быў як самастойнай стравай, так і неабходным дадаткам да ўсіх страў. Хлеб пяклі з жытняй, бульбяной мукі, але часцей за ўсё з непрасеянай з дабаўленнем розных збожжавых культур (ячмень, проса, грэчка і г. д.).

Мяса як самастойная страва на сялянскім стале з'яўлялася ў рэдкіх выпадках. Кожная сям'я ў сваёй гаспадарцы мела курэй, больш заможныя — індыкоў. Вырошчвалі качак, гусей.

Малако часцей ужывалася як заправа да розных страў. Дадавалася яно ў нязначных колькасцях і пры падачы стравы на стол.

Штодзённая ежа беларускага селяніна змянялася ў залежнасці ад пары года. Вясной пераходзілі на свежую зеляніну, варылі крапіву, шчаўе. У летняй ежы пераважалі свежая гародніна: зялёны лук, часам з квасам, вараны боб. Больш разнастайнай і багатай ежа была восенню пасля збору ўраджаю.

Незалежна ад маёмаснага становішча і пары года ў харчаванні беларускіх сялян захоўваліся адрозненні ў святочныя і звычайныя дні, у пасты і мясаеды. Абрадавыя стравы рыхтаваліся як у дні хрысціянскіх рэлігійных свят, так і ў традыцыйныя народныя святы, звязаныя з перажыткамі дахрысціянскіх вераванняў.

Састаў страў хатняга харчавання рабочых дарэвалюцыйнай Беларусі мала адрозніваўся ад сялянскага. У ім пераважалі кашы, бульбяныя стравы, мучныя вырабы. Малако і гародніну рабочыя ўжывалі радзей, чым сяляне. На прадпрыемствах сталовых звычайна не было. Рабочыя сілкаваліся ўсухамятку, нярэдка хлебам з вадой.

Усе гэтыя асаблівасці захаваліся ў побыце беларускага насельніцтва аж да 1917 г.

4. Сямейныя і рэлігійныя святы і абрады

Для сямейнага побыту характэрным было захаванне традыцый, абрадаў, звычаяў продкаў. Сямейныя звычаі і абрады аб'ядноўвалі сям'ю, служылі своеасаблівым механізмам для перадачы этнічных традыцый, маральна-этычных норм і прынцыпаў ад старэйшых да малодшых. Яны дапамагалі кожнай асобнай сям'і адзначыць такія радасныя і важныя падзеі як нараджэнне дзіцяці, вяселле, наваселле або зняць эмацыйна-псіхічнае напружанне ў выпадку смерці блізкіх людзей.

З сямейных абрадаў найбольш маляўнічым было і застаецца вяселле. Вяселле спраўлялі ўвосень, пасля заканчэння палявых работ, зімой ці ранняй вясной перад пачаткам сяўбы.

Вясельныя абрады можна падзяліць на перадвясельныя: сватаўство, заручыны; выбар «сябрукоў» жаніха і «дружак» нявесты. Важным момантам напярэдадні вяселля быў абрад развітання нявесты са сваімі незамужнімі сяброўкамі («суборная субота», «дзявочнік»). Дзяўчаты рыхтавалі вясельны галаўны ўбор нявесты, упрыгожванне (знакі адрознення) для дружыны жаніха і нявесты, упрыгожвалі вясельнае дрэўца. Увесь вечар у доме гучалі песні і музыка.

Уласна, само вяселле (выпечка каравая, сустрэча дружыны маладых, звядзенне маладых, дзяленне каравая); пасляваенныя «пярэзвы». Найбольш важнымі лічылі пасад нявесты і жаніха, выкуп касы, дзяленне каравая, выплату сімвалічных выкупаў, абмен падарункамі і інш.

Вялікае месца ў сямейным побыце беларускага народа ў канцы XIX — пачатку XX ст. займалі звычаі, абрады, павер'і, звязаныя з нараджэннем дзіцяці, яго здароўем, абаронай ад злых духаў. Пасля нараджэння дзіцяці суседзі, сяброўкі, сваячкі наведвалі парадзіху з «адведкамі», віншавалі яе. У дом маці прыносілі гасцінцы, як правіла гэта былі прадукты. Па традыцыі дзіцятка хрысцілі ў царкве. Запрошаныя кумы (хросны бацька і хросная маці) неслі нованароджанага ў царкву, святар здзяйсняў Таямніцу Хросту, выбіраў яму імя і пасля гэтага перадаваў у рукі хросных бацькоў.

Пахаванне, пахавальны абрад — адзін з найважнейшых комплексаў сямейных абрадаў, што завяршалі жыццёвы цыкл. Тэрміны пахавання вызначаліся па сканчэнні трох сутак з часу скону. У хату запрашалі святара, які з моманту смерці і да пахавання чытаў над нябожчыкам малітвы. Як правіла, пахаванне заканчвалася памінкамі, для чаго рыхтавалі спецыяльныя памінальныя стравы. Памінанне памерлых ладзілася не толькі ў першы дзень пасля пахавання, але і на дзявяты і саракавы дзень. У памяць аб усіх памерлых у хрысціянскім календары ёсць асаблівыя дні, святы — бацькоўскія суботы, Дзяды, Радаўніца, — у якія яны памінаюць сваіх родных і блізкіх.

Разам з сямейнымі святамі і абрадамі ў беларускай вёсцы шанавалі і рэлігійныя — Каляды, Вялікдзень, Сёмуху і інш., а таксама святы вытворча-сельскагаспадарчага накірунку — першы выган жывёл у поле, збор ураджаю (Яблычны спас), заканчэнне мядовага сезона (Мядовы спас).

Традыцыйныя абрады, звычаі, у скарочаным выглядзе або пераасэнсаваныя, захаваліся і ў сучасных беларусаў.

Пытанні і заданні

1. Растлумачце, у чым заключаўся ўплыў сельскай грамады на звычаі і абрады беларусаў.

2. Параўнайце побыт сялянскага насельніцтва і рабочых. Пакажыце ўзаемасувязь паміж заняткамі і ладам жыцця розных груп насельніцтва.

3. У чым заключаліся асаблівасці харчавання сялян? Якія з сялянскіх страў лічацца стравамі беларускай нацыянальнай кухні?

4. Складзіце кароткі каляндар святаў жыхароў Беларусі ў XIX ст.

5. Падрыхтуйце паведамленне (прэзентацыю) аб народных традыцыях і звычаях, якія захаваліся ў вашай мясцовасці, для ўрока «Наш край».