§ 26. ПРАБЛЕМА ЗАХАВАННЯ МІРУ

Сутнасць праблемы захавання міру і бяспекі. Праблема захавання міру на працягу ўсёй гісторыі развіцця чалавецтва адносіцца да найбольш актуальных і прыярытэтных для ўсяго свету.

Сутнасцю праблемы захавання міру ў глабальным кантэксце з’яўляецца прадухіленне Трэцяй сусветнай вайны. Гэта звязана з тым, што сучасная буйнамаштабная вайна з выкарыстаннем зброі масавага паражэння здольна прывесці да знішчэння цэлых краін, кантынентаў і ставіць пад пагрозу існаванне ўсяго чалавецтва.

У аснове праблемы ляжыць некалькі прычын. Па-першае, распрацоўка ядзернай зброі, зброі масавага паражэння і яе распаўсюджванне па планеце. Па-другое, узмацненне нераўнамернасці ва ўзроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця паміж краінамі, якія развіваюцца, і развітымі краінамі, абвастрэнне энергетычнай праблемы. Па-трэцяе, назапашванне велізарных сусветных запасаў сучаснай зброі, здольнай мнагакратна знішчыць усё насельніцтва планеты. Па-чацвёртае, пастаянны рост ваенных выдаткаў і маштабаў гандлю зброяй.

Клуб знаўцаў-географаў. У эпоху ўзнікнення сусветнай капіталістычнай гаспадаркі войны набылі глабальны характар. Так, у войнах і канфліктах XVI ст. загінулі 1,6 млн чал., XVII ст. — 6,1 млн, XVIII ст. — 7 млн, XIX ст. — больш за 19 млн чал. XX ст. прынесла непараўнальна больш вялікія страты — 110 млн чал. З іх у час Першай сусветнай вайны (1914–1918 гг.), у якой удзельнічалі 38 дзяржаў, загінула 9,5 млн, у час Другой сусветнай вайны (1939–1945 гг.), у якой удзельнічалі 72 дзяржавы, — 62 млн. Ужо пасля Другой сусветнай вайны назіралася больш за 300 ваенных канфліктаў у розных рэгіёнах планеты.

Свет і Беларусь. Якія войны праходзілі на тэрыторыі Беларусі? Якія асноўныя напрамкі знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь? З якога года наша краіна з’яўляецца членам ААН?

Нягледзячы на міжнародныя намаганні, чалавецтву не ўдалося дамагчыся рашучага прагрэсу ў справе ліквідацыі ядзернай зброі, і кола яго ўладальнікаў шырыцца. Любое з існуючых цяпер сучасных узбраенняў — атамнае, тэрмаядзернае, хімічнае, бактэрыялагічнае — і такія навейшыя, як вакуумнае, лазернае, тэктанічнае, у выпадку яго прымянення здольна знішчыць усё чалавецтва.

Праблема раззбраення. Праблема захавання міру шматгранная. Напрыклад, адным са шляхоў яе вырашэння з’яўляецца раззбраенне. Кантроль над узбраеннямі — неад’емны элемент намаганняў па паслабленні міжнароднай напружанасці, падтрыманні міру і бяспекі.

Пад раззбраеннем разумеецца комплекс мер, закліканых спыніць нарошчванне сродкаў вайны, спрыяць іх абмежаванню, скарачэнню і ліквідацыі. У 2017 г. сусветныя ваенныя выдаткі дасягнулі 1739 млрд дол. Гэта 2,2 % ад сусветнага валавога ўнутранага прадукту, або 230 дол. на душу насельніцтва. Рост сусветных ваенных выдаткаў шмат у чым быў абумоўлены значным павелічэннем выдаткаў краінамі Азіі і Блізкага Усходу, такімі як Кітай, Індыя і Саудаўская Аравія. На глабальным узроўні «цэнтр цяжару» ваенных выдаткаў змяшчаецца ў цяперашні час з Еўропы і Паўночнай Амерыкі.

ЗША з’яўляецца краінай з самымі высокімі ваеннымі выдаткамі ў свеце. У 2017 г. яны склалі 610 млрд дол., або 35 % сусветных выдаткаў (мал. 190). Аднак Кітай у цяперашні час характарызуецца самым значным у свеце ростам ваенных выдаткаў і стаў другой краінай у свеце па іх велічыні. Доля выдаткаў Кітая ў сусветным аб’ёме ўзрасла да 13 % у 2017 г.

З краін Еўрапейскага Саюза больш за ўсіх на ўзбраенне выдаткоўвае Францыя — 57,8 млрд дол., або 2,3 % ВУП.

Краіны з самымі вялікімі выдаткамі ў свеце на ўзбраенне ў структуры ВУП размешчаны на Блізкім Усходзе. Гэта Аман (12 %), Саудаўская Аравія (10 %) і Кувейт (6 %).

Як адзначаюць эксперты Стакгольмскага інстытута даследаванняў праблем міру, асноўнымі экспарцёрамі ўзбраення ў свеце ў перыяд з 2014 па 2018 г. сталі ЗША і Расія. За гэтыя гады пяць найбуйнейшых экспарцёраў зброі ў свеце — ЗША, Расія, Францыя, Германія і Кітай — у сукупнасці забяспечылі 75 % аб’ёму сусветнага экспарту ўзбраенняў.

Агульная міжнародна-прававая аснова раззбраення змяшчаецца ў Статуце ААН, які адносіць прынцыпы, што вызначаюць раззбраенне і рэгуляванне ўзбраенняў, да ліку агульных прынцыпаў супрацоўніцтва ў справе падтрымання міру і бяспекі (мал. 191).

Адзіны шматбаковы форум міжнароднай супольнасці для выпрацоўкі пагадненняў па пытаннях раззбраення — гэта Канферэнцыя па раззбраенні ААН, якая была створана ў 1979 г. У цяперашні час 63 дзяржавы з’яўляюцца членамі гэтай арганізацыі.

Праблема прадухілення ядзернай вайны і скарачэння ўзбраенняў выступіла ў якасці глабальнай пасля заканчэння Другой сусветнай вайны, пасля ядзерных бамбардзіровак ЗША японскіх гарадоў Хірасімы і Нагасакі ў 1945 г. (мал. 192). Гэты год у гісторыі стаў своеасаблівай кропкай адліку ўваходу чалавецтва ў ядзерную эру. Ядзерная зброя — самы магутны сродак забойства і разбурэння з усіх створаных чалавекам — стала фактарам стратэгічнага маштабу.

Валоданне ядзернымі тэхналогіямі надае дзяржаве значную вагу на сусветнай арэне, нават калі эканоміка краіны знаходзіцца ў крызісным стане. Пік гонкі ўзбраенняў прыйшоўся на 1986 г., калі сукупны сусветны ядзерны арсенал дасягнуў 70 481 зарада.

У свеце вылучаецца група краін, якія называюць ядзернымі дзяржавамі. Гэта азначае, што ў іх распрацоўваецца, вырабляецца і выпрабоўваецца ядзерная зброя. Да ядзерных дзяржаў адносяцца Расія, ЗША (мал. 193), Францыя, Кітай, Вялікабрытанія, Пакістан, Індыя, Ізраіль, Рэспубліка Карэя.

Найбольшай агульнай колькасцю ядзерных боегаловак валодаюць Расія, ЗША і Францыя (мал. 194). Чатыры краіны ў свеце — ЗША, Расія, Францыя і Вялікабрытанія — маюць актыўныя боегалоўкі (мал. 195).

Міжнародны кантроль над ядзернай зброяй. Першым міжнародным дакументам, які рэгламентаваў распрацоўку ядзернай зброі, быў шматбаковы Дагавор аб забароне выпрабаванняў ядзернай зброі ў атмасферы, космасе і пад вадой 1963 г. У 1968 г. практычна ўсімі краінамі свету (акрамя Ізраіля, Пакістана і Індыі) быў падпісаны шматбаковы Дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі. Пазней, у 1986 г., быў падпісаны Дагавор аб забароне ядзерных выпрабаванняў. Аднак не ўсе краіны гэтыя дакументы вырашылі юрыдычна ўзаконіць.

У цэлым пагроза для свету ўсё яшчэ застаецца рэальнай. Але, як бы дзіўна гэта ні гучала, у цяперашні час наяўнасць ядзернай зброі з’яўляецца залогам міру, стрымліваючым фактарам, які можа абараніць ад агрэсіі. Дзякуючы гэтаму ёй так імкнуцца завалодаць многія дзяржавы.

Сусветнае саперніцтва за першынство сярод ядзерных дзяржаў праяўляецца ў выпрабаваннях ядзернай зброі. Так, пасля ЗША ў 1949 г. правёў выпрабаванні СССР, у 1952 г. — Вялікабрытанія (табл. 6).

Табліца 6. Першыя выпрабаванні ядзернай зброі

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы карты атласа, назавіце дзяржавы, якія маюць ядзерную зброю.

Пры падтрымцы ААН уступілі ў сілу рэгіянальныя дагаворы аб забароне ядзернай зброі ў Антарктыдзе, Лацінскай Амерыцы і Карыбскім басейне, паўднёвай частцы Ціхага акіяна, Паўднёва-Усходняй Азіі, Афрыцы і Цэнтральнай Азіі.

Адно толькі раззбраенне не прынясе мір. Яно павінна суправаджацца рэальным забеспячэннем бяспекі чалавека. Сусветная супольнасць — грамадства, якое ўключае моладзь і пажылых людзей, і ўрады — валодае рэсурсамі і ведамі для таго, каб перайсці ад культуры гвалту да культуры міру.

Клуб знаўцаў-географаў. Многія былыя атамныя палігоны дагэтуль малапрыдатныя для пражывання чалавека. Напрыклад, атол Бікіні, які ўваходзіць у склад Рэспублікі Маршалавы Астравы, доўгі час выкарыстоўваўся Пентагонам для тэставых падрываў ядзерных і тэрмаядзерных зарадаў. Так, 1 сакавіка 1954 г. амерыканцы ўзарвалі тут вадародную бомбу Castle Bravo. Назіральнікі, якія знаходзіліся ў бункеры, апісвалі эфект ад выбуху як моцнае землетрасенне, з-за якога сховішча «захадзіла хадуном». Грыб атрымаўся вышынёй 60 км, дыяметр «капелюша» — 100 км, «ствала» — 7 км. Выбух выклікаў каласальныя разбурэнні, назаўсёды змяніўшы абрысы атола Бікіні.

Забарона хімічнай зброі. Хімічная зброя адносіцца да разраду зброі масавага паражэння. Яе дзеянне асноўваецца на таксічных уласцівасцях атрутных рэчываў. Гэта могуць быць ракеты, артылерыйскія снарады, бомбы і г. д. Вылучаюць чатыры асноўныя віды смяротных атрутных рэчываў, якія адносяцца да хімічнай зброі: нервова-паралітычнага дзеяння, скурна-нарыўныя, удушлівыя і агульнаядавітыя.

Найбольш масава хімічная зброя выкарыстоўвалася ў гады Першай сусветнай вайны. Усяго да канца вайны было выпушчана каля 180 тыс. т разнастайных атрутных рэчываў. Агульная колькасць пацярпелых ад выкарыстання хімічнай зброі бакамі канфлікту ацэньваецца ў 1,3 млн чал., з іх каля 100 тыс. чал. загінулі.

Клуб знаўцаў-географаў. Навукоўцамі выказана меркаванне, што першымі хімічную зброю супраць сваіх ворагаў прымянілі старажытныя персы. С. Джэймс, брытанскі археолаг, выявіў, што персідскія войскі выкарыстоўвалі атрутныя газы ў час аблогі горада Дура на ўсходзе Сірыі яшчэ ў III ст. да нашай эры. У той момант, калі рымскія салдаты заходзілі ў тунэль, персы падпальвалі бітум і крышталі серы, што прыводзіла да ўтварэння густога атрутнага дыму.

У нашы дні палітычны канфлікт у Сірыі таксама характарызуецца выкарыстаннем хімічнай зброі (мал. 196).

З мэтай забароны хімічнай зброі на канферэнцыі па раззбраенні ў Жэневе ў 1984 г. была падпісана Канвенцыя аб забароне распрацоўкі, вытворчасці, назапашвання і прымянення хімічнай зброі і аб яе знішчэнні. Яна ўступіла ў дзеянне ў 1993 г.

Для рэалізацыі мэт Канвенцыі ў 1997 г. была створана арганізацыя па забароне хімічнай зброі (АЗХЗ) са штаб-кватэрай у Гаазе (Каралеўства Нідэрланды). Бакамі Канвенцыі з’яўляюцца 190 дзяржаў. Ізраіль і М’янма падпісалі Канвенцыю, але не ратыфікавалі. Ангола, Егіпет, КНДР, Сірыя, Самалі і Паўднёвы Судан не падпісалі Канвенцыю і не далучыліся да яе.

Удзельнікі Канвенцыі абавязваюцца не распрацоўваць, не вырабляць, не набываць іншым чынам, не назапашваць, не перадаваць, не прымяняць хімічную зброю і не праводзіць ваенных падрыхтовак да яе прымянення; не выкарыстоўваць хімічныя сродкі барацьбы з беспарадкамі ў якасці сродкаў вядзення вайны.

У адпаведнасці з палажэннямі Канвенцыі ўсе запасы хімзброі ў свеце павінны былі быць знішчаныя праз 10 гадоў пасля яе ўступлення ў сілу — да 2007 г. Па рашэнні дзяржаўудзельніц гэты тэрмін мог быць працягнуты да 15 гадоў — да 2012 г. Шэраг краін ужо завяршылі свае праграмы хімічнага раззбраення: Албанія — у 2007 г., Рэспубліка Карэя — у 2008 г., Індыя — у 2009 г., Лівія і Сірыя — у 2014 г.

На сёння АЗХЗ пацвердзіла знішчэнне больш за 96 % ад агульнага задэклараванага аб’ёму хімічнай зброі ў свеце. Разам з тым шэраг краін па-ранейшаму заяўляюць аб наяўнасці ў сябе заводаў па яе вытворчасці. Гэта Кітай, Францыя, ЗША, Індыя, Іран, Ірак, Японія, Казахстан, Расія, Сербія, Вялікабрытанія, Боснія і Герцагавіна.

Рэспубліка Беларусь у ліку першых дзяржаў свету падпісала (14 студзеня 1993 г.) і ратыфікавала (11 чэрвеня 1996 г.) Канвенцыю аб забароне хімічнай зброі.

Падвядзём вынікі. Праблема захавання міру з’яўляецца прыярытэтам чалавецтва ва ўсе часы. Галоўнымі прычынамі ўзнікнення праблемы захавання міру выступаюць …, …, …, … . Адным са шляхоў яе вырашэння лічыцца …, якое заключаецца ў … . Вядучыя краіны па памерах ваенных выдаткаў — гэта …, …, … . Вялікімі запасамі ядзернай зброі валодаюць …, …, … . З мэтай забароны хімічнай зброі падпісана Канвенцыя аб забароне распрацоўкі, вытворчасці, назапашвання і прымянення хімічнай зброі і аб яе знішчэнні.

Праверым свае веды. 1. Якія краіны характарызуюцца найбольшым ростам ваенных выдаткаў? Чым гэта можна растлумачыць? 2. Чаму, нягледзячы на агульнае скарачэнне ўзбраення, асобныя дзяржавы свету нарошчваюць сваю ваенную магутнасць? 3. Якія краіны выступаюць асноўнымі экспарцёрамі зброі? 4. Якія краіны, што развіваюцца, з’яўляюцца ядзернымі дзяржавамі?

Ад простага да складанага. 1. Чаму валоданне ядзернай зброяй лічыцца паказчыкам эканамічнай і палітычнай моцы дзяржавы? 2. Прывядзіце прыклады прымянення хімічнай зброі ў гісторыі.

Ад тэорыі да практыкі. Складзіце ментальную карту «Наступствы ядзернага выбуху для абалонак Зямлі».

§26-1 §26-2