Раман «Людзі на балоце»

* Творчая гісторыя, тэматыка і праблематыка «Палескай хронікі»

З другой паловы 1940-х гадоў Івана Мележа неадступна хвалявала задума стварыць вялікі раман пра роднае Палессе, якое ў яго свядомасці атаясамлівалася з усёй Радзімай, з беларускім народам.

Першы накід — апавяданне «Хлопец і дзяўчына », у цэнтры якога — узаемаадносіны паміж Ганнай, Васілём і Яўхімам. Прага помсты вядзе Яўхіма ў Куранёўку, бо трэба разлічыцца з Васілём, які нібыта вінаваты, што на Чортавым балоце разбіта Яўхімава банда. З Васілём у Яўхіма і асабістыя рахункі — з-за Ганны. Яўхім хоча забіць Васіля, але Ганна засланяе каханага і гіне. Сюжэт урыўка падказаў назву твора — «Звер сочыць з зарасніку».

Адначасова пісьменнік пачаў працу над раманам «Час спадзяванняў», галоўным героем якога быў Валодзя Дзятлікаў, учарашні выпускнік. І ў першым, і ў другім творы падаваліся толькі асобныя эпізоды з прыватнага жыцця герояў, слаба звязаныя з падзеямі эпохі. Аўтар вырашае звярнуцца да больш ранняга перыяду ў жыцці палескай вёскі і робіць некалькі накідаў будучага твора.

Сямейна-побытавыя рамкі рамана абмяжоўвалі творчыя планы аўтара. Ён імкнуўся да кнігі, героем якой быў бы народ. Акрэсліўся канфлікт твора:

З’явілася новая назва — «Туманы над багнаю». 

Доўгі час Іван Мележ не мог вызначыцца з назвай будучага рамана. Калі ён прынёс рукапіс у часопіс «Полымя», то на асобным лісце мелася аж пятнаццаць варыянтаў загалоўка. Пісьменніка найбольш прываблівалі дзве назвы: «Людзі на балоце» і «Туманы над багнай». Урэшце, перад тым як здаць нумар у набор, раман назвалі «Туманы над багнай».

Але, як згадваў пісьменнік Барыс Сачанка, у апошні момант з адпачынку вярнуўся супрацоўнік рэдакцыі Алесь Рылько. Яго адразу прызначылі дзяжурыць па нумары. Прачытаўшы карэктуру, Рылько засумняваўся: «Даволі змрочна ўсё гэта. Назва “Туманы над багнай” прыгнятае. Тут святло павінна быць, а не туманы…» Мележ згадзіўся, дадаўшы, што назва «Людзі на балоце» яму больш па душы: «Хай ідзе ў часопісе. Калі што — потым, можа, памяняю, як буду выдаваць асобнай кніжкай…»

Увага пісьменніка акцэнтавалася на ўслаўленні духоўнай велічы ўсяго народа, які ўсвядоміў сваю гістарычную сілу. Узніклі змены ў задуме. Выразна бачыўся цыкл твораў, прысвечаных жыццю палескай вёскі. Вымалёўвалася вялікае эпічнае палатно — «Палеская хроніка»: «Людзі на балоце» (1961), «Подых навальніцы» (1965), «Завеі, снежань…» (надрукавана ў 1976 годзе), «За асакою — бераг» (накіды), «Праўда вясны» (накіды).

Раман «Людзі на балоце» аўтар пачаў як лірычны твор і называў яго лірычным раманам, а працяг трылогіі ствараў ужо як трагедыйныя раманы-даследаванні. У іх выявілася грамадзянская смеласць і ідэйна-мастацкая маштабнасць у асэнсаванні складаных абставін калектывізацыі на Палессі, жыцця Беларусі 1920—1930-х гадоў, праўдзівасць і шчырасць аўтара ў спалучэнні з яго высокай прафесійнай культурай, глыбокім і тонкім псіхалагізмам, разуменнем душы беларускага селяніна.

Пісьменнік неаднаразова станавіўся лаўрэатам літаратурных прэмій. За раман «Людзі на балоце» ў 1962 годзе Іван Мележ атрымаў Літаратурную прэмію імя Якуба Коласа.

_________________
¹ Франтыспі´с — малюнак перад першай старонкай кнігі на цотнай паласе.

* Нацыянальныя характары ў рамане

Пісьменнік вельмі любіў сваіх «людзей на балоце» — палешукоў, што добра відаць у творы. Ён умеў разгледзець у палешуку ці паляшучцы персанажа такога ўзроўню, як Андрэй Балконскі або Іван Карамазаў; паказаць, што іх жыццёвыя страсці — радасць і гора, каханне і страты, мары і сумненні — усё гэта не менш складанае, чым страсці шэкспіраўскіх герояў. «Палессе — край незвычайна цяжкі для чалавечага жыцця i надзвычай багаты фарбамі, маляўнічы, — зазначаў аўтар у кнізе “Жыццёвыя клопаты”. — Багатыя душой тут i людзі — ім уласціва i выключная мяккасць характару, i выключная працавітасць, а пры неабходнасці — i адвага. <…> Пачынаючы пісаць сваю хроніку, я абнадзейваў сябе тым, …што яны, мае знаёмыя, варты таго, каб ix ведалі — ведалі i любілі».

Мележаўская канцэпцыя жыцця і чалавека таксама выяўляецца ў філасофскіх і разам з тым простых словах: «Людзям тут трэба было жыць, і яны жылі».

У творы беражліва захавана эстэтыка фальклору, паказана гісторыя не аднаго пакалення людзей, спрадвечны лад ix жыцця, які патрабуе да сябе сур’ёзных i паважных адносін. Перад намі арыгінальныя, дасканала выпісаныя характары з выразнай індывідуальнасцю: кожны «не галоўны» можа стаць «галоўным», «павесці за сабой» дзеянне, як толькі гэтага запатрабуе рух падзей або аўтарскай думкі. Для Івана Мележа, як і для Кузьмы Чорнага, «чалавек — гэта цэлы свет», у якім выяўляюцца глыбокія і складаныя перажыванні і ўчынкі. Дзякуючы майстэрству псіхалагічнага аналізу пісьменніка раскрываюцца глыбінныя таямніцы чалавечай свядомасці, унутраны свет палешукоў.

Вось вясковы кніжнік, «палітык», «хадзячая энцыклапедыя» — Андрэй Руды. І хоць звычка ўстаўляць недарэчы кніжныя словы, якія ён сам часта не разумее, выглядае камічна, у героі па-свойму ўвасобілася цяга селяніна да ведаў, да пазнання вялікага свету. Побач — Сарока, вострая на язык, так i сыпле прыказкамі і прымаўкамі. У яе памяці — векавыя пласты народнага вопыту, што дапамагае ёй знайсці сваё месца ў куранёўскай грамадзе. Здольны да жартаў і Зайчык, які заўсёды аптымістычна ўспрымае жыццё. Яго супрацьлегласцямі выглядаюць адкрытая душа Хоня, недаверлівы Нібыто-Ігнат, дзівакаваты Пракоп Лясун, які гаворыць з такім намаганнем, «нібы воз сена падымае»...

Пісьменнік вельмі глыбока адчуваў сваіх герояў. З першых старонак перад чытачом адкрываецца звычайнае, вякамі ўзважанае жыццё, са сваімі старадаўнімі клопатамі — пра зямлю, ураджай, хлеб. Ва ўкладзе жыцця палешукоў знайшлі адлюстраванне самыя старажытныя — язычніцкія — уяўленні чалавека пра навакольны свет, пра жыццё людзей i прыроды. Трываласць гістарычнай памяці прасочваецца нават у імёнах i мянушках мележаўскіх герояў: Корч, Сарока, Пракоп Лясун, Грыбок, Зайчык, Руды…

Праз сакавітыя замалёўкі побыту вяскоўцаў, праз ix адносіны да новага пісьменнік паказвае характары сваіх персанажаў, якім уласціва ўся гама чалавечых пачуццяў: яны кахаюць, ненавідзяць, радуюцца, адчайваюцца, спадзяюцца — адчуваюць i перажываюць па-свойму тонка. Здзіўляе багаццем i палескім каларытам гаворка куранёўцаў: «мамо», «цётко», «братко», «жыто», «ето», «дзераво»... У звароце да мясцовага слова i выразу няма нічога штучнага — яны ўспрымаюцца вельмі натуральна і дапамагаюць чытачу больш дакладна ўявіць герояў твора.

* Майстэрства раскрыцця ўнутранага свету Васіля Дзятла

Вобраз Васіля поўны драматызму. Вялікая заслуга пісьменніка ў тым, што ён імкнуўся ўлічыць усе ўмовы i акалічнасці жыцця свайго героя. Мележаўскі Васіль нагадвае Міхала з паэмы Якуба Коласа «Новая зямля», ён блізкі да Тамаша (раман Кузьмы Чорнага «Зямля»). Герой падобны і да Хведара Роўбы (аповесць Васіля Быкава «Аблава»), Дзяніса Зазыбы з раманаў Iвана Чыгрынава, хаця напісаны гэтыя кнігі былі пазней.

Ва ўсіх названых творах ёсць таксама яшчэ адзін вельмі важны герой — гэта сама зямля, якая адыгрывае значную ролю ў мастацкай канцэпцыі кожнага пісьменніка. Яна — аснова ўсяго. У гэтым можна пераканацца з першых старонак мележаўскага рамана. «Уся сіла чалавека — у зямлі, — разважае Васіль. — I сіла ўся, i радасць! Няма зямлі — няма, лічы, i чалавека». Ён не перастае думаць пра зямлю нават на спатканні з Ганнай, якую шчыра кахае: «Васілю было чутно, як трапеча, б’ецца каля яго рукі Ганніна сэрца... Горнучы яе, Васіль марыў:

— Кеб з таго кавалка, што каля цагельні, дасталося. То б надзел буў!.. Мёду прадаў бы, насення б купіў адборнага... Пабачылі б!»

Аўтару важна было вылучыць думку пра тое, што чалавек, у якога любоў да зямлі становіцца вышэй за каханне і даражэй за сябе самога, выходзіць на вельмі прынцыповыя і непахісныя асновы праўды.

Вось, думаецца, дзе вытокі маралі, блізкай i роднаснай Васілю. Аднак ён не паўтарыў нікога ca сваіх «папярэднікаў» — у яго ўласны лёс, руплівасць, любоў да зямлі i працы, з якімі ён звязваў асабістае жыццёвае прызначэнне. Седзячы ў Юравіцкай турме, Васіль пакутаваў не столькі ад гэтага свайго незайздроснага становішча, колькі ад бяздзеяння: «Горш за ўсё, самай вялікай пакутай было тут проста сядзенне, сядзенне без звычайных клопатаў, без працы.

I доўгімі днямі i яшчэ даўжэйшымі ў крыўднай бессані начамі думаў, балеў душою па дамоўцы, па недамалочаным жыце, па небараку Гузу, які, можа, стаіць не дагледжаны як след, па хаце, для якой ён не прывёз дроў i якая, можа, выстыла. Не дрэмлючы, трызніў гумном, цэпам з выслізганым далонямі цапільнам, бачыў пусты ток, убіраў ноздрамі пах даўняй трухі з застаронкаў, чуў, як шамаціць сена ў мяккіх маршчыністых губах каня. Рукі, душа яго прагнулі працы».

Аўтар вельмі патрабавальны да свайго героя, у якім спалучаюцца i шчыры працаўнік, i ўласнік. Гэтай супярэчнасцю адзначана i свядомасць «людзей на балоце», што, дарэчы, добра адчувае старшыня валвыканкама Апейка. Наведаўшы Васіля ў турме, Апейка ў размове з ім выказаў свой погляд на сялянства: «Для вас, для вашага шчасця стараюцца, гінуць людзі. А вы, вы — за сябе пастаяць не ўмееце!.. Ты — не бандыт, ты — крот, які капаецца ў сваёй нары. I толькі адну сваю шкуру беражэ. А там — хоць трава не расці! Хай другія прынясуць табе шчасце на талерачцы!..»

Васіль хоча быць багатым, жыць у дастатку, i ў гэтым няма нічога дзіўнага. Але шлях, які ён выбірае, не вядзе да жаданай мэты, не прыносіць шчасця. Герой не можа вось так, адразу, беззваротна, аддаць «некаму» сваю зямлю, якая корміць яго сям’ю. Ён спыняецца перад нялёгкім выбарам: Ганніна каханне або ўласная гаспадарка, тое, што набыта — зямля каля цагельні, новая хата i ўся сялянская жыўнасць вакол яе. Што рабіць? Выбіраючы другое, ён вызначае свой лёс.

Мележ разважаў: «Не кіне ён ніколі поле гэтае, якім не пацешыўся, хату, у якой не жыў яшчэ; не кіне — каб i хацеў! Не можа кінуць, як не можа сам сябе загубіць!» У гэтым рашэнні выявілася праўда жыцця i праўда мележаўскага мастацтва.

Подых «навальніцы» змяняе жыццё Васіля — цяпер ужо заможнага гаспадара, бацькі, разважлівага, але па-ранейшаму ўнурлівага і засяроджанага.

Здаецца, у яго ёсць усё, каб радавацца: выпакутаваная зямля каля цагельні, сям’я, амаль пабудаваная новая хата. Усё было б добра, каб не новыя падзеі — сусед Міканор націскае, вярэдзіць душу: уступай у калгас — і кропка. У першым рамане Васіль бараніў зямлю ад Карчоў, у другім — ад Міканора: «Не дам!! — закрычаў ён Міканору. — Мая зямля!! На пакляваным Міканоравым твары была тая ж пагардлівая ўпэўненасць. Нібы выхваляўся сваёю сілай. Нібы здзекаваўся з яго бяды.

— Зямля — народная, — прамовіў Міканор. У голасе яго пачулася зноў помслівая злараднасць.
— Мая!!!

Васіль аж задрыжаў. Ад крыку, ад упартасці. Ён чуў, што сіла-такі на Міканоравым баку, што надзеі ў яго, Васіля, амаль ніякай, што, мабыць, не даб’ецца нічога. Але гэта цяпер не толькі не кволіла, a дзіўна ўздымала адвагу. Зямля, якую ён любіў i раней, цяпер была яму даражэй, як калі-небудзь. Даражэй за ўсё, за сябе самога. Даражэй асабліва таму, што ён чуў — от-от яна сыдзе з-пад яго ног. Ужо сыходзіць. Ён цяпер гатоў быў для яе на ўсё. Не здольны ўжо разважаць, ён, як стаяў, упяўся лапцямі ў разору, закрычаў:
— Не пушчу!!!»

Пасля сутычкі з Міканорам — горкія і крыўдныя думкі… Пісьменнік перадае цэлую гаму пачуццяў, адкрывае патаемныя куткі душы свайго героя. Можна зразумець псіхалагічны стан Васіля-працаўніка, які толькі што атрымаў зямлю. Трэба адчуць яго роспач: «Аддай поле — ета ўсё адно што — аддай душу! Папробуй, адарві душу!» — гэта крык героя аб паратунку і дапамозе.

У фінале рамана Васіль вяртаецца з Юравічаў пасля гаворкі з Зубрычам. Спустошаны, духоўна надламаны, «з імжой і абыякавасцю ў душы», ён бачыць паараную рунь. Яна «падрапана, парэзана, засыпана камлыгамі, — як бы знарок» — гэта здзек не толькі з зямлі, але і з чалавечых пачуццяў, з душы.

Васіль разгублены: не ўладкавалася ні асабістае, ні грамадскае жыццё; старое разам з зямлёй страчана, будучыня пакуль што ўяўляецца вельмі цьмяна і зноў жа залежыць ад новага зямельнага надзелу. Герой, які змалку засвоіў бясспрэчную ісціну, што «жыццё — не вясёлае, бесклапотнае свята, што трэба цярпець», і зараз застаецца верны сваёй сялянскай вытрымцы: «…нібы прывыкаў ужо да бяды. Быццам адчуваў ужо, што страчанага, — як ні кідайся, не вернеш… Можа ж, і на той зямлі, калі папапяцца добра, дабіцца чаго-небудзь можна».

Жыццё працягваецца. Пасля першых «навальніц» будуць «маразы» і «завеі» (трэці раман «Палескай хронікі» — «Завеі, снежань» надрукаваны ў «Полымі» ў 1976 годзе). А пасля зноў прыйдзе вясна (апошні раман «Праўда вясны», накіды), але адвечны рух не спыніцца.

* Раскрыццё псіхалогіі заможных сялян

Вобраз гаспадара ў рамане выяўляецца не толькі ў паказе Васіля Дзятліка, а таксама іншых «людзей на балоце»: Нібыто-Ігната, Дамеціка, Цімоха Чарнушкі. Разам з тым пісьменнік глыбока раскрывае сацыяльную прыроду вясковага багацея Халімона Глушака, тлумачыць яе з пазіцый не толькі грамадства, але і канкрэтнай асобы. Іван Мележ у рамане не спяшаецца адназначна асуджаць уласніцтва як з’яву, а абгрунтоўвае натуральнае жаданне і права чалавека мець нешта сваё, карыстацца плёнам сваёй штодзённай непасільнай працы. Заўсёды, усё жыццё, Халімон пры гаспадарцы: «Стары Корч рабіў усё разам з іншымі, i сам хвіліны не пастаяў, i другім стаяць не даў».

Куранёцы ўспрымаюць яго як коршака, павука, гадзюку, старога ліса, усе думкі якога скіраваны на багацце, што асляпляе яго, пазбаўляе чалавечнасці. Але ў героі «з тхарыным» позіркам глыбока схаваных вачэй аўтар імкнуўся паказаць не толькі прагу да матэрыяльнага.

Каб глыбей раскрыць вобраз Халімона Глушака, пісьменнік зрэдку пакідаў яго адзін на адзін з успамінамі, «як год за годам, можна сказаць, усё жыццё гнуўся, выжыльваўся дзеля сваёй зямлі». Глушак — няшчасны чалавек, бо «долю сваю, можна сказаць, знявечыў праз гэта: з-за пасагу ж пабраўся з няўдаліцай Лантуховай Кулінай. Гнілога Лантуха, бацьку яе, усцёг сабе на шыю, каб прылічыць да сваіх блішчастыя лантухоўскія залатоўкі».

Пісьменнік бачыў у сваім героі чалавека, які шмат зведаў, перажыў, перадумаў: «дзеля тае зямелькі» стаў лепшым гаспадаром у Куранях, дамогся багацця — даволі шмат зямлі, сельскагаспадарчыя машыны, лішкі хлеба. У яго гумне пануе незвычайная чысціня. Робіць ён усё «не хапаючыся, паважна, нават урачыста». Але ці стаў ён шчаслівым? Пакутліва перажывае Халімон павевы новага часу. Таму і шукае герой паратунку ў працы.

Пры ўсёй супярэчлівасці характару Глушак не проста Корч, які трымаецца за зямлю ўсімі каранямі, а селянін-працаўнік, якому цяжка пазбавіцца сваіх прынцыпаў. Уся яго надзея на прадаўжэнне роду: «Бацькава насенне!» — з задавальненнем гаворыць ён пра сына Яўхіма. Але той больш «ахвочы да жыццёвых уцех», праца для яго не ў радасць. Ён гатовы паздзекавацца са слабейшага, прадэманстраваць перад усімі сваю перавагу. У партрэтах героя абсалютны лоск: блішчасты казырок, фарсістае галіфэ, прылізаны чуб, твар, як памазаны салам, масляністыя вочкі… Найбольш эстэтычна знішчальным з’яўляецца наступнае назіранне: «Яўхім ішоў першы, трымаючы гладкага, агністага колеру каня на кароткім повадзе, сам такі ж гладкі, дужы, як конь». Гэта параўнанне падкрэслівае недахоп чалавечнасці, духоўнасці ў героя, яго арыентацыю на сілавыя дзеянні, што даволі часта паказваецца на старонках твора.

У мележаўскіх чарнавых распрацоўках вобразаў ёсць запіс: «Васіль прывязаны да зямлі больш, чым Яўхім». I гэта слушна. Не можа Яўхім стаць сапраўдным гаспадаром, працягнуць бацькаву справу, бо не з ласкай, як Васіль, ставіцца да зямлі. Ён не марыў пра яе ўсё жыццё, не выпакутаваў яе, як Васіль, — атрымаў задарма. Таму і не мае зямля для Яўхіма ніякай каштоўнасці, а з’яўляецца выключна сродкам дабрабыту.

* Драматычны лёс Ганны

Ганна Чарнушка ўвасабляе шматлікія маральна-духоўныя каштоўнасці. Сцвярджаючы іх дзейснасць, моц, хараство, Іван Мележ паэтызаваў вобраз Ганны.

У пачатку рамана паказана, як глядзяць на яе куранёўцы: яна, нібы рабіна, цвіце красой дзявочай маладосці. Гэта паэтычная паралель — працяг хараства народнага жыцця, аблічча продкаў. Невыпадкова пісьменнік падкрэсліў, што Ганна вельмі падобная да маці: «З аблічча — дык як вылітая: і невялікая ростам, і не гладкая — худая, можна сказаць, і плечы, як у маткі, вузкія, і рукі тонкія. І косы чорныя, густыя, аж блішчаць, нібы намочаныя, і смуглявасць на твары такая ж, і шчочкі таксама ж выпінаюцца…».

Звяртаюць на сябе ўвагу яе «вільготна-цёмныя, падобныя на спелыя вішні», вочы, у якіх «увесь час блішчэла, ззяла няўціхнае хваляванне». Гэта партрэтная дэталь паўтараецца і вар’іруецца аўтарам вельмі часта: «...у іх таксама ж нешта таілася, у цудоўных вішнёва-чорных вачах», «стомленымі вішнёвымі вачыма паглядвала яна на гасцей». Эстэтычная важкасць дэталі ў тым, што вочы ставяцца ў адзін паэтычны рад з прыроднай праявай, якая выклікае самыя чыстыя і светлыя пачуцці. Рабіна, вішня, макаў цвет (так бачыць дачку бацька) і Ганна — адна эстэтычная лінія.

Аўтар (зноў жа вачыма куранёўцаў) прыкмячаў і змены ў характары гераіні: станаўленне натуры — моцнай, незалежнай, здольнай пастаяць за сябе. Малюючы Ганну, Іван Мележ карыстаўся псіхалагічна дакладнымі назіраннямі. Заўважаецца яе пачуццё ўласнай годнасці, вытрымка, імкненне ў маральна цяжкіх сітуацыях заставацца вернай сабе, не паказваць сваё гора на людзях.  Ганна гатова ратаваць каханага ад бандыцкай расправы, бараніць яго на допыце. Але вось правялі па вуліцы арыштаванага Васіля, які нават не адгукнуўся на яе шчырыя словы… І яна, вяртаючыся ў свой двор, «ішла дахаты, з выгляду спакойная, паважная, ішла так, як і належала ёй ісці. Ні разу не азірнулася, нават не паглядзела, куды яго павялі».

Іван Мележ любуецца Ганнай-працаўніцай, якая завіхаецца па гаспадарцы, працуе на полі, дапамагае бацьку ў гумне. Усялякая справа ладзіцца ў яе руплівых руках. Дзяўчына не па ўзросце мудра ставіцца да спрадвечных жыццёвых каштоўнасцей: паважае бацькоў, слухаецца ix ва ўсім. Яна выходзіць замуж за Яўхіма, падпарадкоўваючыся жаданню родных, спадзеючыся на спрадвечнае «сцерпіцца — злюбіцца». Яе развагі-маналогі пра замужжа шчымлівыя і праўдзівыя, як само жыццё.

Далейшы лёс гераіні складаны і супярэчлівы: жыццё ў хаце Карчоў, страта любай дачушкі, спатканні з Васілём і надзея на вяртанне радасцей маладосці. Усё гэта патрабуе ад Ганны мужнасці, цярплівасці, самаахвярнасці.

Пісьменнік перадаў увесь драматызм Ганніных перажыванняў, выкліканых смерцю Верачкі. Ёй вельмі цяжка яшчэ i ад каменнай абыякавасці Глушакоў. «Бог даў — бог узяў» — вось ix рэакцыя на гэту трагічную падзею, якая ўзмацніла нелюбоў Ганны да Яўхіма і, здаецца, канчаткова вырашыла яе адносіны да мужа. Пакідаючы чужую ёй сям’ю Карчоў, гераіня застаецца вернай сабе і сваім жыццёвым прынцыпам.

Для Ганны віхура, якая пранеслася над скошаным балотам, з першых і да апошніх старонак рамана «Подых навальніцы» застаецца сімвалам страшэннага асабістага гора, выяўляе ўсю цяжкасць яе заблытанага лёсу, што прымусіў жыць з нялюбым чалавекам, цярпець яго здзекі, скарыцца. Грамадскія падзеі, «асветленыя» навальніцай, праходзяць міма Ганны і пакуль што далёкія ад яе. Гераіня абыякавая да іх, як шолахаўская Аксіння (раман «Ціхі Дон»), замкнёная ў асабістым «я».

* Чалавек і прырода ў творы

Хроніка жыцця Куранёў пачынаецца так: «Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў — аб яго не плёскаліся нi марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп’істая дрыгва ды моклі панурыя лясы».

Як бачым, палеская прырода далёкая ад ідыліі. Нягледзячы на гэта, куранёўцы любілі свой родны кут. Жыццё i праца тут былі цяжкія, але ў нейкіх сваіх гранях не пазбаўленыя i своеасаблівай паэзіі — прыгажосці лесу, поля, сенажаці.

У рамане шмат маляўніча выпісаных сцэн: перадсенакосная летняя раніца, жнівеньскі гарачы поўдзень, першыя зазімкі, зімовыя адвячоркі. Але, бадай, самая паэтычная карціна — «маладзенькая, з тонкім, як дубец, камлём рабіна», якая аднойчы неспадзявана «апранулася ў лёгкае празрыста-зялёнае плацце з кволых, рэзных лісточкаў». Сціплае і непрыкметнае дрэва раптам «заружавела, зазырчэла яркім, кідкім хараством, гарачым полымем агністых гронак. I не адны вочы, не абыякавыя, не ачарсцвелыя ў жыццёвых пакутах да хараства, глядзелі здзіўлена, зачаравана: «Глядзі ты!..» Пейзажныя замалёўкі выяўляюць душэўны стан герояў, з’яўляюцца адным са сродкаў раскрыцця іх унутранага свету, узмацняюць эмацыянальнае ўздзеянне на чытача.

У творы пераканаўча пацвярджаецца сувязь чалавека з прыродай, што не толькі ўзбагачае светаўспрыманне герояў, але і дапамагае ім усвядоміць сваю залежнасць ад навакольнай рэчаіснасці, набыць гармонію, неабходную для ўласнай душы і адносін да жыццёвых праяў. Велічная і мудрая прырода чуйна рэагуе на ўсе змены жыцця. У другім рамане малюецца вобраз грознай навальніцы, якая перакрэслівае звыклае жыццё куранёўцаў: маланкай спалены тры гумны, разбіты стары дуб, абвугліўся крыж, пастаўлены продкамі. Усё гэта набывае сімвалічны сэнс: «подых навальніцы» адбіўся на лёсах Ганны, Васіля, Апейкі, іншых герояў. Кожны з іх уступае ў сваю паласу жыццёвай непагадзі, трывожыцца за свае парушаныя надзеі на шчасце. Пейзажныя малюнкі ў творы — рух і абнаўленне жыцця, з’явы прыроды — гэта адначасова глыбокі роздум пра вечнае.

Традыцыі празаічнага эпасу. Наватарства. Мастацкі стыль пісьменніка

Стыль кожнага творцы ў нейкай ступені вызначаецца яго папярэднікамі.

Вялікую ролю ў выпрацоўцы мастацкага стылю Івана Мележа адыграла яго творчая вучоба на лепшых узорах мастацкага  слова. Раннія творы пісьменніка  ўжо вызначаліся вернасцю жыццёвай праўдзе, глыбокім псіхалагічным аналізам чалавечых учынкаў, вастрынёй сацыяльнага і духоўнага бачання рэчаіснасці. З самага пачатку для тэкстаў Івана Паўлавіча былі характэрныя эпічная паўната і цэласнасць узнаўлення характараў і абставін. Гэта сведчыла, што ў літаратуру прыйшоў арыгінальны мастак, які глыбока разумее і любіць чалавека, здольны ярка паказаць яго ўнутраны свет. З часам  пашыраліся жанравыя рамкі твораў, а зварот да паказу жыцця любага Палесся надаў стылю аўтара рамана «Людзі на балоце» яшчэ большы лірызм. Асэнсаванне падзей прымусовай калектывізацыі напоўніла твор праўдзівым драматызмам.

Паўната, шматграннасць увасаблення тагачаснай рэчаіснасці ў яе сувязі з мінулым i будучым — вось што было мэтай Івана Мележа. Маштабнасць мыслення, веданне карэнных каштоўнасцей народнага жыцця складае стылёвую адметнасць яго твораў. На думку крытыка Серафіма Андраюка, «жыццё ў хроніцы ўспрымаецца як бы роўнае, тоеснае самому сабе, гэта значыць, жыццю рэальнаму».

Іван Мележ здолеў убачыць тое, чаго да яго не бачыў ніхто. Ён добра разумеў і перадаў паляшуцкую свядомасць, псіхалогію сваіх герояў. А ўвядзенне ў канву «Палескай хронікі» этнаграфічнага матэрыялу дало магчымасць мастаку дасканала ўзнавіць рэчаіснасць палескай вёскі 1920-х гадоў, адзначыць агульнае і акрэсліць тыя рысы характару, што робяць палешукоў адметнымі. Плённым аказаўся таксама зварот да фальклору, які выступае ў творы як адна са сфер жыцця народа.

Ідучы па ўжо традыцыйным шляху, Iван Мележ па-свойму імкнуўся не толькі паказаць драматызм таго, што адбывалася ў пераломны перыяд гісторыі народа, але i дайсці «да каранёў». Больш пільную ўвагу праявіў Іван Мележ да  ўнутранага свету селяніна-працаўніка, да сацыяльна-этычнай сутнасці чалавечых узаемаадносін. Напоўніўшы спрадвечную вясковую тэматыку палескім матэрыялам, Іван Мележ здолеў выказаць сваё слова пра чалавека на зямлі. Ён з сучасных яму пазіцый расказаў пра падзеі 1920-х гадоў, да асэнсавання якіх ужо звярталася літаратура.

Наватарства мастака выявілася ў тым, што ён засяродзіўся на драматызме для сялянства паспешлівай і гвалтоўнай калектывізацыі. 

З першых старонак твора Іван Мележ паказаў сябе не вучнем, а мастаком-сапернікам, які не баіцца будаваць «сваю грэблю». Гэта ўпэўненасць тлумачыцца не толькі глыбокім веданнем жыццёвага матэрыялу, але і пэўным адчуваннем часу. Аўтар гаварыў пра «Палескую хроніку» як пра «кнігу ў поўным сэнсе народную, кнігу, якая праслаўляла б народ, яго подзвіг, была б прасякнута вялікай павагай да яго і клопатам пра яго».

У Івана Мележа арганічна спалучаюцца жанр і хронікі, і рамана-эпапеі. Мы бачым не толькі падзеі гістарычнага значэння, адлюстраваныя ў храналагічнай паслядоўнасці (хроніка), але і лёс галоўных герояў у цеснай сувязі з лёсам усіх беларусаў, шматграннасць дачыненняў чалавека да жыцця (раман-эпапея, эпічны раман). 

Заслуга пісьменніка не толькі ў тым, што, паказваючы той суровы час, ён імкнуўся захаваць у творы непаўторны каларыт эпохі, але i ў тым — і гэта галоўнае, — што яго гістарызм спалучае праўдзівы паказ жыцця з усімі яго складанасцямі. Лёс герояў «Палескай хронікі » арганічна i непасрэдна звязваецца з рухам гісторыі, які пачынае ўздзейнічаць на ўсю мастацкую плынь твора, часта патрабуючы ад герояў глыбокага роздуму, прыняцця надзвычай адказных рашэнняў і здзяйснення адпаведных учынкаў.

«Палеская хроніка» прасякнута павагай да духоўных каштоўнасцей народа, яго працоўнай маралі, патрыятызму: не толькі асоба для гісторыі, але i гісторыя для асобы! Але, зразумела, i чалавек павінен адчуваць адказнасць перад часам i грамадствам — гэта таксама адна з важных думак пісьменніка.

«Палеская хроніка» застаецца ў найвышэйшай ступені актуальнай i сучаснай, бо пытанне аб прызначэнні чалавека i яго прыроды i сёння знаходзіцца на пярэднім плане. Іван Мележ прыходзіць да надзвычай важных ідэйных высноў аб жыцці ў грамадстве па гуманістычных законах.

Пытанні

	1. Разгледзьце кампазіцыю Валерыя Кандраценкі «Людзі на балоце». Ці адпавядае яна тэме мастацкага твора? Як бы вы перадалі гэту тэму ў скульптуры?
	2. Як раскрываецца характар Васіля праз апісанне яго знешнасці, думак, перажыванняў? Якім паўстае Васіль у адносінах да маці, дзеда, брата, Ганны?
	3. Разгледзьце франтыспіс выдання рамана 1987 года. Які момант адлюстраваны на малюнку? Чаму, на вашу думку, ілюстратар выбраў менавіта гэту сцэну? Як змяніўся статус героя пасля сцэны касьбы?
	4. Чаму паміж Васілём і Яўхімам узнікла спрэчка за зямлю? Якія матывы для яе былі ў кожнага героя? Ці згодны вы з думкай Віктара Каваленкі, што Васіль — гэта ў будучым той самы Глушак?
	5. Ці сапраўднае было каханне Васіля да Ганны? Іх расстанне — выпадковасць або заканамернасць? Выкажыце ўласнае меркаванне.
	6. У чым выяўляецца жыццёвае крэда Глушака? Чаму ў тэксце даецца партрэт героя на фоне самага вялікага ў Куранях гумна? Як раскрываецца Халімон у працы?
	7. Складзіце пералік эпітэтаў, якімі вы маглі б ахарактарызаваць старога Глушака. Узгадайце сітуацыі, у якіх выяўляецца яго характар. Арганізуйце дыскусію «Халімон Глушак — станоўчы або адмоўны персанаж?».
	8. Паразважайце, што збліжае і што адрознівае бацьку і сыноў — Яўхіма і Сцяпана. Чаму стары Глушак называе «бацькавым насеннем» толькі Яўхіма?
	9. Чаму аўтар паказвае Ганну праз успрыманне розных людзей? Якой бачаць яе бацька, Васіль, Яўхім, сам аўтар? Якую партрэтную дэталь і чаму настойліва паўтарае Іван Мележ у апісанні гераіні?
	10. Чым адрозніваюцца паводзіны, думкі і перажыванні Ганны ад паводзін Васіля ў сцэне з бандытамі?
	11. Не захацела ці не змагла Ганна зрабіць інакш, калі пайшла замуж за Яўхіма? Чаму? Якой асобай — моцнай ці слабай — можна лічыць гэту гераіню?
	12. Як вы думаеце: Ганна пераможца або ахвяра абставін? Абгрунтуйце сваю пазіцыю.
	13. Разгледзьце кадры з мастацкага фільма «Людзі на балоце» (1981, рэжысёр Віктар Тураў, «Беларусьфільм») і сцэну са спектакля Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. Ці супадае ўяўленне пра герояў у аўтара аповесці і рэжысёраў? Паразважайце, чаму немагчыма замяніць чытанне кнігі праглядам фільма або спектакля. Як вы лічыце, ці будзе мець поспех у сучаснага гледача новая экранізацыя твора Івана Мележа або серыял па яго матывах? Аргументуйце адказ.
	14. Выканайце заданне «Хвіліна маўлення» па творчасці Івана Мележа.
	15. Знайдзіце ў творы апісанні прыроды ў розныя поры года. Як выяўляюць пейзажныя карціны душэўны стан персанажаў і рух іх пачуццяў? Каго з герояў не цікавіць прырода? Як гэта іх характарызуе?
	16. Разгледзьце фотаздымак палескай вёскі, зроблены ў тыя ж гады, калі развіваецца дзеянне ў «Палескай хроніцы». Як прырода паўплывала на штодзённыя заняткі палешукоў? Наколькі праўдзіва апісвае аўтар клопаты куранёўцаў?
	17. Якая трагедыя закранула прыроду беларускага Палесся ў 1986 годзе? Чаму звесткі пра побыт і культуру гэтага рэгіёна, захаваныя ў раманах Мележа, сталі надзвычай каштоўнымі?
	18. Стварыце макет старонкі Васіля Дзятла (або іншых герояў), якой яна магла б быць у сацыяльных сетках, прадумайце посты, рэпосты, склад сяброў (падпісчыкаў), ілюстрацыйную частку. Вызначцеся, якая платформа найлепш падыдзе для вашай мэты («УКантакце», Facebook, Instagram, Pinterest, TikTok-канал і інш.).
	19. Пазнаёмцеся з вершам Пімена Панчанкі «Зямля бацькоў» («А на Палессі ўсё нядробна…»). Якія радкі з гэтага верша маглі б стаць тэмай вечарыны, прысвечанай творчасці Івана Мележа? Якія — эпіграфам да сачынення па рамане «Людзі на балоце»?
	20. Напішыце сачыненне-разважанне «Не жыццё гэта, калі не любіш, калі ў душы нянавісць адна…» (Вобраз Ганны), «Вобразы-сімвалы ў “Палескай хроніцы” Івана Мележа і рамане “Пошукі будучыні” Кузьмы Чорнага», «Трагедыя “вялікага пералому” ў адлюстраванні Івана Мележа і Міхася Зарэцкага» або на вольную тэму (на выбар).
	21. Вывучыце на памяць урывак з рамана Івана Мележа «Людзі на балоце » (са слоў «Як тая рабіна, цвіла ў гэтае лета Ганна...», заканчваючы словамі «...так і відаць — маладосць, сіла ў кожнай жылачцы!»).
	* 22. Выкажыце ўласнае меркаванне наконт выказвання Марыі Верціхоўскай: «Ганнай, якая парывае з нялюбым і ўгаворвае Васіля зрабіць тое ж самае, можна захапляцца, як захапляешся Таццянай (“Яўгеній Анегін”) за яе “но я другому отдана и буду век ему верна”.  Учынкі гераінь у падобных сітуацыях (жыццё з нялюбым і магчымасць быць з каханым) розныя, а адносіны да гераінь аднолькавыя — захапленне». Падмацуйце адказ эпізодамі твора.
	* 23. Прыгадайце назвы ўсіх раманаў «Палескай хронікі» — напісаных і запланаваных. Чаму Іван Мележ адлюстраваў у іх прыродныя з’явы? Раскрыйце сэнс кожнай з іх. Якая, на вашу думку, самая драматычная?