Камедыя «Хто смяецца апошнім»

* Эпоха Крапівы ў нацыянальнай драматургіі

Драматургія Кандрата Крапівы даўно стала візітнай карткай беларускай культуры, бо п’есы нашага славутага земляка дзякуючы іх актуальнасці і запатрабаванасці ставіліся і ставяцца шматлікімі тэатрамі.

Подступы да сатырычнай п’есы былі закладзены яшчэ ў ранняй творчасці пісьменніка, калі ён звярнуўся да жанру байкі. Адлік непасрэдна драматургічнай дзейнасці Кандрата Крапівы пачаўся з 1934 года, калі была надрукавана яго псіхалагічная драма «Канец дружбы». Затым была створана драма да 20-годдзя рэвалюцыі «Партызаны », некалькі камедый («Хто смяецца апошнім», «Мілы чалавек», «Брама неўміручасці»). Ваеннай тэме прысвечаны п’есы «Проба агнём», «Людзі і д’яблы». Лепшай з пасляваенных лічыцца лірычная камедыя «Пяюць жаваранкі».

Спадчына Крапівы-камедыёграфа грунтуецца на трох «кітах»: ідэйным змесце, дакладнай адпаведнасці форме і тэхнічнай дасканаласці тэксту.

Ідэйны змест прадугледжвае злабадзённасць праблематыкі, пазачасавасць ідэй, выказаных у творы, наяўнасць падтэксту.

Дакладная адпаведнасць форме мае на ўвазе наступнае:

1. асновай п’ес з’яўляецца канфлікт;
2. персанажы выразна падзяляюцца на групы, паміж якімі гэты канфлікт адбываецца;
3. кaмiчнaя ciтyaцыя робіцца асноўнай формай выяўлення характараў;
4. твор адпавядае законам сцэнічнага мастацтва — падзеі адбываюцца ў межах аднаго сюжэта і месца, хутка змяняюць адна адну, чуецца жывая гаворка, аўтар дакладна абмалёўвае абстаноўку ў рэмарках, прытрымліваецца лаканізму ў рэпліках (прынцып «нічога лішняга, нічога няяснага»).

Тэхнічная дасканаласць тэксту дасягаецца праз інтрыгуючы сюжэт, разгортванне гісторыі праз паступовую дэталізацыю ад пачатку да канца п’есы, абагульненне і адначасовую індывідуалізацыю ў паказе герояў, нацыянальны каларыт, багацце лексiкi i фразеалогii.

Актуальнасць камедыі «Хто смяецца апошнім»

Актуальнасць камедыі «Хто смяецца апошнім». Камедыя «Хто смяецца апошнім» была апублікавана ў 1939 годзе і тады ж пастаўлена Беларускім дзяржаўным тэатрам (цяпер — Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы).

Спектакль быў прымеркаваны да дэкaды бeлapycкaгa мacтaцтвa ў Мacквe і cтaў сапраўднай пaдзeяй y гicтopыi савецкага тэaтpaльнaгa мacтaцтвa, бo ў ім ігралі зоркі беларускай сцэны: Лiдзiя Ржэцкая, Стэфaнiя Стaнюта, Барыс Платонаў, Глеб Глебаў.

Гэта быў час, калі побач з пампезнымі парадамі, святочна-ўзнёслымі фільмамі пра калгаснае і прамысловае будаўніцтва, дэманстрацыяй дасягненняў савецкага гаспадарання жыў страх простага чалавека нечакана стаць «ворагам народа». Менавіта гэту атмасферу падазронасці і няпэўнасці, росквіту карумпаванасці і беспакаранасці новых гаспадароў жыцця і вывеў у п’есе Кандрат Крапіва.

Канфлікт у камедыі

Асновай сатырычнай камедыі з’яўляецца сацыяльны канфлікт. Ён звязаны са зместам твора і адлюстраваным у ім грамадска-палітычным асяроддзем.

У камедыі «Хто смяецца апошнім» асноўны канфлікт адбываецца на трох узроўнях.

1. Канфлікт паміж героямі на сцэне. Гэта канфлікт паміж групай Гарлахвацкага і групай Левановіча.
2. Канфлікт паміж героямі і гледачамі (чытачамі). Аўдыторыя таксама своеасабліва ўдзельнічае ў п’есе — смехам адмаўляе паводзіны і мараль сатырычных герояў.
3. Канфлікт героя і асяроддзя, якому ён супрацьстаіць. Аўтар і гледачы (чытачы) знаходзяцца нібыта ў нейтральнай пазіцыі: назіраюць збоку за барацьбой Тулягі з асяроддзем, у якім той апынуўся.

Тэма і праблема

Каштоўнасць твора заключаецца не толькі ў адпаведнасці свайму часу, але і ў пазачасавасці ідэі.

П’еса, па сутнасці, пра людзей сціплай разумнай праўды і людзей грубай хлуслівай сілы. Пра гістарычны лёс беларуса падчас грамадскіх пераўтварэнняў, які ўвасоблены ў вобразе з гаваркім прозвішчам: «Я i нa cвeт нapaдзiўcя Тyлягaм. I дзяды, i пpaдзeды мae былi Тyлягi».

Твор таксама пра мужнасць змагацца са страхам, бесчалавечнасцю сістэмы, якую ўвасабляюць Гарлахвацкі і Зёлкін, і перамагаць гэты страх.

А яшчэ пра чалавечнасць і адданасць вучоных сваёй справе. Не кожная п’еса магла быць дапушчана да пастаноўкі ў савецкім тэатры, таму аўтар закладвае самыя вострыя думкі ў падтэкст.

Аўтарская пазіцыя

У драматычных жанрах не прадугледжаны аўтарскі тэкст, як гэта адбываецца ў прозе або паэзіі, бо гавораць толькі персанажы. Аўтар жа прысутнічае апасродкавана.

Так, у драматычным творы аўтарская пазіцыя выяўляецца праз:

1. назву твора;
2. размяшчэнне і суадносіны частак твора;
3. рэмаркі;
4. дзейных асоб, сітуацыі, у якія аўтар ставіць сваіх герояў;
5. мову персанажаў, дэталізацыю і іншыя выяўленчыя сродкі.

Назва твора ўтрымлівае частку вядомай прыказкі «Добра смяецца той, хто смяецца апошнім», якая бытуе ў фальклоры многіх народаў свету. Яна азначае, што не трэба заўчасна святкаваць перамогу — варта пачакаць канчатковых вынікаў. Так што назва твора — гэта перасцярога такім, як Гарлахвацкі.

Размяшчэнне і суадносіны частак твора. Акты п’есы пастаўлены аўтарам у такой паслядоўнасці, каб гледачу (чытачу) быў добра зразумелы асноўны сюжэт і парадак падзей: ад першай сустрэчы з галоўнымі героямі да развязкі. Пры гэтым з рэплік герояў мы даведваемся пра тое, што адбылося да моманту дзеяння. Гэта і «подзвігі»
Гарлахвацкага на мінулым месцы працы, і гісторыя яго прызначэння дырэктарам інстытута, і паводзіны Анны Паўлаўны, і дэталі, якія выдаюць Тулягу.

Рэмаркі. Праз кароткія рэмаркі можна прасачыць не толькі ход дзеяння, але і ўбачыць, як камедыёграф характарызуе персанажаў. Пра маладую і гарэзлівую Веру Крапіва піша: «В е р а (стаўшы ў позу, гаворыць урачыста-дураслівым тонам). Прывітанне галоўнаму далакопу, ахавальніку скарбаў старой бабулі-зямлі!» Няўпэўненасць Тулягі падкрэслівае такім чынам: «Т у л я г а (адважыўся). Дзіўнае здарэнне, ведаеце... Іду гэта я па вуліцы, раптам абганяе мяне нейкі чалавек. Абганяе і... (Не адважваецца сказаць.)» Аўтарскія ацэнкі відаць і ў апісанні паводзін Зёлкіна: то ён «нячутна ўваходзіць» і «аглядае калідор», то, «наморшчыўшы лоб, стараецца прыпомніць (адрас Чарнавуса. — Аўт.), потым дастае з кішэні блакнот і паспешна гартае».

Разгледзім канфлікт паміж групамі дзейных асоб і тыя сітуацыі, у якія аўтар ставіць сваіх герояў. Да першай групы можна аднесці тых, хто выражае пазіцыю аўтара (Веру, Чарнавуса, Левановіча), да другой — карыкатурна абмаляваных герояў (дырэктара інстытута, Анну Паўлаўну, яго навушніка Зёлкіна і сакратарку Зіначку).

Вобразы савецкіх вучоных абмаляваны даволі традыцыйна — яны бяссрэбранікі, шчырыя людзі, сціплыя, адданыя працаўнікі на ніве навукі.

Чарнавус — прафесар інстытута геалогіі, выдатны спецыяліст у сваёй галіне. Ён аўтар рукапісу, які стаў вынікам плённай шматгадовай працы. Нягледзячы на высокі аўтарытэт сярод беларускіх і маскоўскіх калег, ён вельмі просты і непрыдзірлівы чалавек, які клапоціцца пра тых, хто побач. За гэта прафесара паважаюць і супрацоўнікі, і тэхнічны персанал. Вучоны мае ўласнае меркаванне, ва ўсім даходзіць да сутнасці, таму Гарлахвацкаму цяжка яго падпарадкаваць. Драматург ставіць Чарнавуса ў складаную сітуацыю абгавору, паклёпу з боку Гарлахвацкага і Зёлкіна. Герой выходзіць з гэтага выпрабавання з дапамогай сваіх паплечнікаў.

Вера — памочніца Чарнавуса. Яна маладога веку, але ўжо навуковы супрацоўнік. Відавочна, у яе добрыя перспектывы ў геалогіі. Яе прага справядлівасці, прынцыповасць, энергічны характар ураўнаважваюць спакойную разважлівасць Чарнавуса. Дзяўчына горача падтрымлівае свайго настаўніка, непакоіцца пра яго кнігу, звяртаецца па дапамогу ў парткам. Веру аўтар паставіў у сітуацыю чалавека, які вымушана назірае за несправядлівасцю ў дачыненні да абылганых калег, перад якім стаіць выбар — змаўчаць або дзейнічаць.

Партыйны лідар Левановіч, як гэтага патрабаваў час напісання п’есы, увасабляе лепшыя чалавечыя якасці: ён дасведчаны, разумны, уважлівы, сумленны. Менавіта Левановіч удала разбіраецца ў сітуацыі, што склалася ў інстытуце, і ў фінале саркастычна выкрывае шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага. Яго пазіцыя ў творы самая моцная: ён мае і аўтарытэт, і ўладу нешта змяніць.

Твор належыць да напрамку сацыялістычнага рэалізму, і аўтар натуральна ўводзіць у дзеянне «людзей з народа». Камедыя была задумана пра добра вядомае Крапіве навуковае асяроддзе, дзе героі не рабочыя і не сяляне, але ён увёў вобразы дворніка Нічыпара і прыбіральшчыцы цёці Каці, якія надзелены такой мудрасцю, кемлівасцю, дасціпнасцю, што па выразнасці часам выглядаюць ярчэй за прафесуру. Яны пастаўлены аўтарам у пазіцыю знешніх аб’ектыўных назіральнікаў за падзеямі, якія ацэньваюць іншых персанажаў з пункту гледжання народнай маралі.

Гарлахвацкі, Зёлкін, Зіначка, Анна Паўлаўна. Гэта група персанажаў утварае сабою другі лагер — апанентаў аўтара, тых, чые жыццёвыя прынцыпы выкрывае драматург.

Самы яркі персанаж, вядома, Гарлахвацкі.Кандрат Крапіва сабраў у яго вобразе адмоўныя якасці — і невуцтва, і кар’ерызм, і напышлівасць, і подласць, і ліслівасць, і хітрасць, і драпежніцтва, і тупасць, і нявернасць. Першымі распазнаю´ць яго сутнасць дасціпныя і назіральныя цёця Каця і Нічыпар, прычым па самых драбніцах — манеры абстаўляць кабінет, непарадку на стале, ганарыстым выглядзе. Крапіва на працягу камедыі паступова змяняе, здавалася б, абсалютна выйгрышную для дырэктара сітуацыю на ганебную. У гэтым сэнсе Гарлахвацкі падобны да герояў баек Крапівы «Ганарысты Парсюк», «Дыпламаваны Баран».

Стасункі з Зёлкіным таксама дакладна характарызуюць дырэктара інстытута. Толькі няшчыры чалавек будзе трымаць каля сябе такога навушніка і падхаліма, плеткара і паклёпніка. Зёлкін добра інфармаваны не толькі пра калег, але і пра стасункі начальніка з балбатлівай прыгажунькай Зіначкай і, не грэбуючы, карыстаецца абставінамі сабе на карысць.

Адзіны клопат Анны Паўлаўны — жонкі Гарлахвацкага — матэрыяльны прыбытак. Яе стаўленне да мужа таксама ўласніцкае: яна сочыць за ім, шукае нагоды пасварыцца, дбае пра свае інтарэсы. У гэтай пары абодва вартыя адно аднаго. У Анны Паўлаўны пазіцыя дваістая: яна быццам бы ахвяра мужавай нявернасці, але паводле ходу дзеяння бачна, што ёй важней выгоды, якія дае пасада мужа, чым шчырасць яго пачуццяў.

Асобна стаіць вобраз Тулягі. На фоне падзей разгараецца ўнутраны, душэўны канфлікт Тулягі, які, нягледзячы на пагрозу «выкрыцця » яго як палкоўніка Падгаецкага, усё ж прымае рашэнне высмеяць некампетэнтнага кіраўніка.

Вобраз Тулягі вельмі жывы, чалавечны, хоць і абмаляваны з гумарам. Гэты вобраз, бадай, самы складаны ў п’есе. З аднаго боку, Туляга прадстаўляе групу станоўчых персанажаў, бо ён, дасведчаны вучоны, шчыры чалавек, спрыяе выкрыццю прайдзісвета Гарлахвацкага. З другога — ён няўпэўнены, мае няцвёрды характар, паддаецца ўсеагульнаму страху, пагаджаецца на падман. Герой «туляецца» ад аднаго лагера да другога, шукаючы паратунку. Пры гэтым Кандрат Крапіва выступае на баку Тулягі, спачувае яму, дае чытачам магчымасць зразумець яго базабароннасць, небяспечную пазіцыю «ворага народа» пад цяжарам выдуманых абвінавачванняў Гарлахвацкага.

Безыменны чалавек у форме НКУС, сам таго не жадаючы, наганяе страху на ўсіх супрацоўнікаў — і яго прысутнасць стварае атмасферу ўсеагульнай падазронасці, бяспраўя.

Завяршаючы агляд дзейных асоб, адзначым, што ў Кандрата Крапівы як майстра камедыі прадуманы падбор імёнаў: яны вельмі інфарматыўныя, бо празрыста намякаюць гледачу на характар персанажа. Можна сказаць, што прозвішчы герояў гаваркія.

Раскрыццё характараў у творы

П’еса выканана ў адпаведнасці з законамі сцэнічнага мастацтва. Крапіва плённа выкарыстоўваў камічныя сітуацыі для выяўлення характараў сваіх герояў, напрыклад, Гарлахвацкага і Зіначкі, калі іх застаюць разам у кабінеце дырэктара; сведчанне Нічыпара на дваровага сабаку Цюліка, што нібыта знайшоў костку «свінячага маманта».

Выключна трапна намаляваны персанажы: Зёлкін «ходзіць на мяккіх лапах ды прыслухоўваецца», Туляга вечна азіраецца. Вобразы раскрываюцца і праз прыём паступовай дэталізацыі: з кожным паваротам сюжэта мы больш даведваемся пра Гарлахвацкага і яго мінулае («А было ж раней — Гарлахвацкаму банкеты, Гарлахвацкаму авацыі, Гарлахвацкі мог любога ў бараноў рог скруціць»), а нахабны нораў прайдзісвета раскрываецца мацней («...каб Туляга і нават сам Чарнавус былі тут у мяне на паслугах... на іх спінах у вялікія вучоныя ўехаць. Хрыбеціны ў іх моцныя, галовы разумныя, — няхай стараюцца, калі хочуць на свеце жыць...»).

У п’есе падзеі разгортваюцца дынамічна. Гэтаму спрыяе і лаканічнасць рэплік, і адпаведнасць тэксту законам вуснага маўлення.

Багатая таксама мова, якая характарызуе персанажаў. Беларускі каларыт усесаюзна вядомаму твору надае мова дворніка Нічыпара і цёці Каці, якая іскрыцца выслоўямі («Новы поп, дык новае і маленне», «А таму раскоша тут, як шчупаку ў сажалцы»), іранічнымі заўвагамі («Баіцца, каб на цвёрдым мазалёў не панаседжваць») — у адрозненне ад штампаванай канцылярскай мовы таго ж Гарлахвацкага, багатай на русізмы («друг», «папа», «харошы», «дагаварыліся», «безабразіе», «пусцяковіна»), лозунгавасць («сацыяльнае зло», «сцяг навукі можам моцна трымаць», «каб гэта не лягло бруднай плямай на нашу ўстанову», «чыстка патрэбна») і пры гэтым няшчыра расквечанай памяншальна-ласкальнымі формамі («дзяўчуркі», «даражэнькі»).

Сцэнічнае жыццё камедыі

У 1951 годзе беларускае радыё арганізавала аўдыяспектакль па п’есе. Пасля прэм’еры 1939 года пастаноўка п’есы была адноўлена ў 1954 годзе Віктарам Галаўчынерам у Ташкенцкім рускім тэатры. Тады ж Уладзімірам Корш-Сабліным на студыі «Беларусьфільм» зняты мастацкі фільм «Хто смяецца апошнім», які стаў папулярным у перакладзе на рускую мову далёка за межамі Беларусі.

У 1960-я гады камедыя пастаўлена Браслаўскім народным тэатрам, у 2010-я — Мінскім абласным драматычным тэатрам і Тэатрам-студыяй кінаакцёра, Мазырскім драматычным тэатрам імя І. Мележа.

Пісьменнік застаецца аўтарытэтам у сатырычнай літаратуры і зараз. Ні да Крапівы, ні пасля беларуская літаратура не дасягнула такой сілы сатыры, як у яго творах.

Пытанні

	1. Знайдзіце сэнсавы ключ назвы — адкажыце, хто ў камедыі смяецца першым, а хто — апошнім.
	2. Перакажыце сюжэт камедыі ў храналагічным парадку («Аднойчы ў навукова-даследчым інстытуце...»). Якія ёсць адгалінаванні асноўнай гісторыі (мікрасюжэты), звязаныя з вобразамі Чарнавуса, Тулягі, Анны Паўлаўны, Зіначкі?
	3. Паміж кім разгараецца канфлікт?
	4. Хто, на вашу думку, галоўны герой камедыі? Абгрунтуйце свой адказ.
	5. Камедыя — звычайна вясёлы жанр. Прачытайце ў падручніку па гісторыі пра грамадска-палітычную атмасферу 1920—1930-х гадоў і паразважайце, ці вясёлыя падзеі на самай справе перадаюцца ў творы.
	6. Паназірайце за маўленнем персанажаў п’есы. Як яно дапамагае ў раскрыцці характараў?
	7. Якія вобразы п’есы выступаюць носьбітамі аўтарскай пазіцыі? Па якіх прыметах вы гэта вызначылі?
	8. Звярніце ўвагу на імёны герояў у п’есе «Хто смяецца апошнім». Паспрабуйце вызначыць спосаб утварэння гаваркіх прозвішчаў (Гарлахвацкі, Туляга, Зёлкін, Чарнавус). Як у іх адлюстравана стаўленне камедыёграфа да герояў?
	9. Праверце, наколькі добра вы зразумелі твор — прапануйце сябрам гульню «Пакажы жэстамі» («Яшчарка»), загадваючы герояў п’есы (паставай, жэстамі, мімікай). Старайцеся максімальна дакладна перадаць характар персанажа.
	10. Выберыце ўрывак з п’есы «Хто смяецца апошнім» і інсцэніруйце яго. Чаму вы спыніліся менавіта на гэтым фрагменце?
	11. Разгледзьце кадр з мастацкага фільма «Хто смяецца апошнім» (1954, рэжысёр Уладзімір Корш-Саблін, «Беларусьфільм») і сцэну са спектакля 2012 года. Параўнайце ў іх вобраз Гарлахвацкага. Якія рысы застаюцца нязменнымі? Чаму?
	12. Як маглі б выглядаць старонкі Гарлахвацкага і Тулягі на платформах Facebook, «УКантакце», «Аднакласнікі»?
	13. Карыстаючыся тэкстам і зместам артыкула, прааналізуйце камедыю згодна з алгарытмам аналізу драматычнага твора.
	14. Выканайце заданне «Віктарына» па творчасці Кандрата Крапівы.
	15. У чым значэнне творчасці Кандрата Крапівы ў развіцці беларускай драматургіі?