ТЭОРЫЯ ЛІТАРАТУРЫ. Мастацкія тропы

*Мастацкія тропы

Мастацкія тропы

Найбольшая колькасць мастацкіх тропаў сустракаецца ў паэзіі. Яны ўзбагачаюць мову твора, дазваляюць найбольш удала раскрыць вобраз, перажыванне праз тонкія адценні пераносных значэнняў.

Мастацкі троп — слова або выраз, ужытыя ў пераносным значэнні, калі адна з’ява характарызуецца праз рысы, якасці, уласцівасці іншай з’явы.

Тропы падзяляюцца на простыя (параўнанне, эпітэт) і складаныя (метафара, метанімія, сінекдаха, увасабленне, аксюмаран, гіпербала, літота, іронія, алегорыя, гратэск, эўфемізм і інш.).

Метанімія — від тропа, у якім назва адной з’явы (прадмета) замяняецца на другую паводле іх унутранай або знешняй сувязі і незалежна ад іх падабенства.

Метанімія сустракаецца ў мове, калі назва мясцовасці, памяшкання ці ёмістасці замяняе назву таго, што ўнутры іх; назва месца замяняе назву гістарычнай падзеі; назвай матэрыялу, расліны, рэчыва замяняюцца вырабы з іх.

Дарога яднае людзей,          
      хоць, праўда, на тэрмін кароткі.
                             Уладзімір Дубоўка.
«Штурмуйце будучыні аванпосты!».

Пад «дарогай» маюцца на ўвазе разам перажытыя падзеі, нястачы ці прыгоды ў дарозе.

            Суседзяць пад дахам адным
               сярмяга, жакетка і футра.
                             Уладзімір Дубоўка.
«Штурмуйце будучыні аванпосты!».

Назва адзення абазначае чалавека, і таму маецца на ўвазе чалавек у сярмязе (бедны), чалавек у жакетцы (заможны) і чалавек у футры (багаты).

Сінекдаха — разнавіднасць метаніміі, у якой назвы паняццяў, з’яў, прадметаў замяняюцца іншымі на падставе іх колькасных суадносін (напрыклад, частка ў значэнні цэлага і наадварот, адзіночны лік у значэнні множнага і наадварот).

Таксама сінекдахай могуць лічыцца выпадкі, калі слова, якое абазначае родавае паняцце, замяняе відавое і наадварот.

У наступнай цытаце слова ў адзіночным ліку «чалавек» выступае ў якасці слова ў множным ліку «людзі»:

Чаму у песнях вашых нестае                  
адной маленькай справы — чалавека?
Хіба пачуцці ўсе яго, мае                        
не закранаюць вашыя павекі?               
                   Уладзімір Дубоўка. «Кругі»

Увасабленне, або персаніфікацыя, — разнавіднасць метафары, у якой рэчам, прадметам і з’явам прыроды надаюцца чалавечыя ўласцівасці.

Аўтар персаніфікуе час, і яго рух бачыцца апавядальніку такім павольным, нібыта ў сне. 

        Тут адбываліся бойкі не раз,                 
тут задрамаў, затрымаўшыся, час.
           Уладзімір Дубоўка. «Кругі».

Гіпербала — троп, якім абазначаецца рэзкае перабольшанне якіх-небудзь уласцівасцей чалавека, прадмета або з’явы з мэтай звярнуць увагу на гэтыя ўласцівасці і выявіць стаўленне пісьменніка да іх.

Гіпербалізацыя адбываецца звычайна ў кантэксце, таму часта спалучаецца з іншымі тропамі:

Ні на пяску, ні на каменні              
ушчэнт не выпетрае зерне:          
узыдзе, ўсходы будуць з плёнам ,
з адзінак вырастуць мільёны...     
                      Уладзімір Дубоўка. «Ніколі праўда не ўмірае». 

Тут метафара «вырастуць мільёны» (пра зерне, што не загіне «на пяску» і «на каменні») уключае гіпербалу, выражаную колькасным лічэбнікам. Перабольшанне заключаецца ў тым, што «з адзінак», некалькіх зярнят, з’явяцца мільёны ўсходаў. З дапамогай гіпербалізацыі паэт сцвярджае надзею на справядлівасць, лепшую будучыню.

Эўфемізм — троп, што замяняе іншым словам, спалучэннем такое выслоўе, якое выглядае няёмка, груба альбо непрыстойна.

Часам эўфемізмы не згладжваюць знявагу ці крытыку, а іранічна падкрэсліваюць негатыў. Тут апанент названы благім чалавекам:

Ты спечаны з дрэннага цеста,                                             
што дыхае злосцю прамова.                                              
Уладзімір Дубоўка. «Штурмуйце будучыні аванпосты!»

Эўфемізмы бываюць моўныя (устойлівыя) і літаратурныя (аўтарскія).

У мове непажаданыя словы або словазлучэнні замяняюцца нейтральнымі лексічнымі адзінкамі, устойлівымі спалучэннямі. Ужыванне моўных эўфемізмаў адлюстроўвае змены ў грамадскай свядомасці ў дачыненні да пэўнай з’явы. Напрыклад, слова «арыстакрат» можа замяняцца канструкцыяй «нарадзіўся з сярэбранай лыжкай у роце», прычым для часоў пралетарскай рэвалюцыі гэта азначала «прадстаўнік чужароднага класа», а сёння азначае «прадстаўнік заможнай сям’і». Ідзе і адваротны працэс — частае ўжыванне ўстойлівых эўфемізмаў змяняе адценне значэнняў галоўнага, замененага слова.

Літаратурныя (аўтарскія) эўфемізмы ў мастацкім тэксце могуць быць толькі аднаразовымі, створанымі для канкрэтнага кантэксту, твора:

Не крытыка, а нейкі самавар:        
усё залежыць ад старонняй ласкі.
            Уладзімір Дубоўка. «Кругі»

У прыведзенай цытаце герой далікатна ўказвае на неаб’ектыўных літаратурных крытыкаў.

Эўфемізмы могуць выкарыстоўвацца і ў дзіцячай літаратуры, а часам могуць нават быць важным элементам сюжэта. Так, у серыі кніг Д. Роўлінг для называння лорда Валдэморта выкарыстоўваюць эўфемістычныя найменні «Самі-Ведаеце-Хто», «Той, чыё імя нельга называць». І толькі Гары Потэр, які адзіны зможа яго адужаць, не баяўся называць цёмнага лорда сапраўдным імем. На беларускую мову кнігу пра Гары Потэра пераклала Алена Пятровіч.  

Пытанні

1. Устанавіце адпаведнасць паміж прыкладамі і назвамі тропаў (эпітэт, увасабленне, метанімія, сінекдаха, гіпербала):
   1) «На Беларусi // Пчолы як гусi»;
   2) «На гары на крутой, на абвiтай ракой»;
   3) «Адна рачулка ў чаратах // Бурчыць, варочаецца гнеўна»;
   4) «Свет трымаўся на ўдаве»; 5) «Застагналi вёскi i сёлы».

2. Прывядзіце прыклады вывучаных тропаў у творах беларускіх паэтаў пачатку ХХ стагоддзя.