§ 27-2. СССР у 1945 — пачатку 1980-х гг.: палітычнае развіццё
Ключавая ідэя: сацыяльна-палітычная мадэль савецкага грамадства, якая склалася яшчэ ў 1930-я гг., зазнаўшы некаторыя змены, тым не менш выклікала крытыку і нязгоду.
Пасля завяршэння Другой сусветнай вайны савецкае кіраўніцтва працягнула жорсткую ўнутраную палітыку. Новы перыяд палітычнага развіцця пачаўся пасля смерці І. В. Сталіна і ўвайшоў у гісторыю як «хрушчоўская адліга». Дэсталінізацыя і пэўная дэмакратызацыя палітычнай сістэмы прывялі да ідэйнага крызісу кіруючых палітычных вярхоў. У міжнародным плане ўвесь пасляваенны перыяд гісторыі СССР характарызаваўся гонкай узбраенняў і эскалацыяй напружанасці паміж дзвюма супрацьлеглымі сіламі, што процістаялі адна адной, — СССР і ЗША, якія часам змяняліся перыядамі разрадкі. Паміж СССР і Захадам яшчэ з 1920-х гг. існавала так званая жалезная заслона, якая перашкаджала ўсялякаму абмену паміж сацыялістычным і капіталістычным светам.
3. ХХ з’езд КПСС і яго значэнне
У лютым 1956 г. на закрытым пасяджэнні XX з’езда КПСС М. С. Хрушчоў выступіў з дакладам «Аб пераадоленні культу асобы і яго наступстваў». Пасля з’езда тэкст гэтага даклада зачытваўся на сходах усіх партыйных арганізацый краіны. Сутнасць даклада зводзілася да таго, што культ асобы Сталіна супярэчыць марксізму і прывёў да масавай гібелі партыйных кадраў. Такім чынам, на Сталіна была ўскладзена адказнасць за скажэнне сацыялізму і масавыя рэпрэсіі. Адказнасць з паплечнікаў Сталіна была знятая. Аднак дыскрэдытацыяй цэнтральнай фігуры часу была падарвана і вера народа ў саму сацыялістычную сістэму. Сам факт публічнага асуджэння беззаконнасці і злачынстваў, што адбываліся ў краіне, вышэйшых службовых асоб паклала пачатак кардынальным пераменам у грамадскай свядомасці.
Асудзіўшы культ асобы Сталіна і ініцыяваўшы працэсы ідэалагічнага абнаўлення ў грамадскім жыцці, кіраўніцтва краіны адразу ж абазначыла дапушчальныя межы крытыкі кампартыі і савецкага палітычнага рэжыму: былі арыштаваны маладыя вучоныя Р. Піменаў і Б. Вайль за напісанне і распаўсюджванне пасляслоўя да закрытага даклада М. С. Хрушчова на XX з’ездзе; органамі дзяржбяспекі былі ліквідаваны студэнцкія гурткі ў МДУ, якія займаліся пераглядам гісторыі і ідэалогіі СССР. Аднак, нягледзячы на пераслед улад, рух дысідэнтаў, які зарадзіўся ў хрушчоўскі час, працягваў развівацца.
XX з’езд фактычна ўкінуў савецкае грамадства ў стан ідэалагічнага крызісу. Кіраўніцтва краіны апынулася ў цяжкім становішчы, неабходна было нешта рабіць. XXI з’езд КПСС, які адбыўся ў 1959 г., заключыў, што сацыялізм у СССР атрымаў поўную перамогу і краіна ўступіла ў перыяд пабудовы камунізму. На XXII з’ездзе ў 1961 г. была прынята трэцяя праграма партыі пабудовы да 1980 г. камуністычнага грамадства. Планавалася выйсці на першае месца ў свеце па прадукцыйнасці працы і выпуску прадукцыі на душу насельніцтва, узроўні жыцця народа. Сацыялістычная форма праўлення мусіла быць ператворана ў грамадскае камуністычнае самакіраванне, даступнае для новага чалавека, які б гарманічна спалучаў у сабе духоўную і фізічную дасканаласць. Нават у той час многія разумелі, што намечаныя планы мелі ўтапічны характар.
У 1964 г. абвінавачаны ў валюнтарызме М. С. Хрушчев быў адпраўлены на пенсію.