§ 26. Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы
Ключавая ідэя: у пасляваенны перыяд краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы прайшлі шлях ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў да сацыялізму на савецкі ўзор, а затым да паскоранай «капіталізацыі» грамадства і збліжэння с Захадам, перажываючы на кожным з этапаў новыя цяжкасці і праблемы.
Паняцце Усходняя Еўропа выкарыстоўваецца ў гістарычнай літаратуры перш за ўсё ў геапалітычным значэнні і абазначае рэгіён, які склаўся гістарычна і знаходзіўся ў пасляваенныя дзесяцігоддзі пад кантролем СССР. Пасля распаду Савецкага Саюза ў дачыненні да гэтага рэгіёну стала ўжывацца выключна геаграфічнае паняцце — Цэнтральная і ПаўднёваУсходняя Еўропа (ЦПУЕ).
У першыя пасляваенныя гады дзякуючы падтрымцы СССР камуністы ўсталявалі сваю непадзельную ўладу практычна ва ўсіх краінах Усходняй Еўропы. Адмовіўшыся ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў, яны абвясцілі ў 1947—1949 гг. афіцыйны курс на пабудову ў гэтых дзяржавах асноў сацыялізму. У якасці ўзору была ўзята савецкая мадэль сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця: прыярытэт дзяржавы ў эканоміцы, паскораная індустрыялізацыя, калектывізацыя, фактычная ліквідацыя прыватнай уласнасці, дыктатура кампартый, гвалтоўнае ўкараненне марксісцкай ідэалогіі, антырэлігійная кампанія і г. д. Стварэнне Савета эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ) (1949) і ваенна-палітычнай Арганізацыі Варшаўскага дагавора (АВД) (1955) завяршыла фарміраванне сацыялістычнага лагера.
8. Праблемы пераходнага перыяду
Новыя палітычныя сілы, якія прыйшлі да ўлады ў краінах Усходняй Еўропы, паставілі сваёй асноўнай мэтай паскораную «капіталізацыю» грамадства і збліжэнне з Захадам. У кожнай дзяржавы быў уласны вопыт трансфармацыі, у той жа час усе яны сутыкнуліся з падобнымі праблемамі.
Ва ўсіх былых краінах сацыялізму пачалося радыкальнае разбурэнне эканамічнага механізму, які існаваў раней: прыватызацыя, лібералізацыя рыначных адносін, дэмантаж ранейшай сістэмы дзяржаўнага рэгулявання. Дзяржава перастала падтрымліваць адносна нізкія цэны на асноўныя прадукты, спажывецкія тавары і паслугі. Да сярэдзіны 1990-х гг. былі ліквідаваны многія ранейшыя льготы, напрыклад, працяглыя дэкрэтныя адпачынкі або бясплатная адукацыя ў вышэйшых навучальных установах. Гэтыя рэформы, вядомыя таксама пад назвай «шокавай тэрапіі», прывялі да высокага ўзроўню беспрацоўя, росту коштаў і злачыннасці. Тавараў народнага спажывання стала больш, аднак значная частка насельніцтва не мела магчымасці іх набыць. Паскораная прыватызацыя і лібералізацыя цэн не прывялі да чаканай мадэрнізацыі эканомікі. Толькі ў Польшчы з 1992 г. назіраўся рост валавога нацыянальнага прадукту.
Расчараванне значнай часткі насельніцтва ў рэформах абумовіла рост уплыву левых партый сацыял-дэмакратычнага кірунку. У 1990-я гг. сацыялісты прыйшлі да ўлады ў Балгарыі, Румыніі, Венгрыі, Польшчы. Яны імкнуліся сумясціць ідэалы сацыяльнай справядлівасці з каштоўнасцямі рыначнай эканомікі, з палітычным плюралізмам. Такая палітыка шмат у чым садзейнічала аздараўленню эканомікі ў шэрагу постсацыялістычных краін Еўропы. Пры гэтым левыя сілы трымалі курс на збліжэнне з краінамі Заходняй Еўропы. У выніку ў 1999 г. Польшча, Чэхія і Венгрыя сталі паўнапраўнымі членамі НАТА. У пачатку ХХІ ст. большасць еўрапейскіх краін — былых членаў сацлагера ўвайшлі ў склад Еўрапейскага саюза.