§ 6–7-1. Расійская імперыя ў XIX — пачатку XX ст.: эканамічнае развіццё і рэформы
Ключавая ідэя: рэформы, праведзеныя ў Расіі ў XIX ст., прывялі да яе ператварэння з феадальнай манархіі ў буржуазную дзяржаву.
Расійская імперыя з’яўлялася абсалютнай манархіяй. У аснове яе афіцыйнай ідэалогіі ляжала тэорыя адзінства праваслаўя, самадзяржаўя і народнасці. Ідэя цара як намесніка Бога на зямлі рабіла палітычныя рэформы ў Расіі даволі складаным і супярэчлівым працэсам. Значная частка кіруючага класа выступала супраць якіх бы там ні было змен і перамен, што закраналі яго інтарэсы. Таму ў самадзяржаўнай Расіі ажыццяўляўся курс павольных і паступовых сацыяльна-эканамічных і палітычных рэформ на працягу ўсяго XIX і пачатку XX ст.
1. Дзяржаўны лад. Рэформы дзяржаўнага кіравання
У пачатку XIX ст. ідэі Французскай рэвалюцыі вымушалі еўрапейскіх манархаў праводзіць палітыку ліберальных абяцанняў, саступак і пераўтварэнняў.
Лічачыся з «духам часу», імператар Аляксандр I пачаў сваё цараванне з цэлага шэрагу ліберальных рэформ. Была пашырана сетка ўніверсітэтаў, калегіі заменены міністэрствамі на еўрапейскі ўзор. Двойчы разглядалася пытанне аб увядзенні ў Расіі канстытуцыі. Аднак вышэйшыя саноўнікі рашуча выступалі супраць глыбокіх пераўтварэнняў. Аўтар канстытуцыйнага праекта М. М. Спяранскі трапіў у няміласць і быў сасланы ў правінцыю, дзе займаў нязначную пасаду. Праўда, гэта не перашкодзіла імператару зацвердзіць канстытуцыю Царства Польскага, якое ўваходзіла ў склад Расіі ў якасці аўтаноміі. Бадай, гэта было апошняй праявай асветніцкіх, ліберальных тэндэнцый у палітыцы Аляксандра I. Далей былі прынятыя ўказы аб узмацненні цэнзуры, абмежаванні ўніверсітэцкіх вольнасцяў, аб пазбаўленні сялян права шукаць абароны ва ўлад ад самаўпраўства памешчыкаў.
Такім чынам, рэалізацыя праекта канстытуцыі і плана адмены прыгоннага права ў Расіі сутыкнулася з упартым супраціўленнем кіруючых колаў, якія выступалі за захаванне існуючых парадкаў. Надзеі на пераўтварэнні праз рэформы зверху апынуліся марнымі. Гэтая акалічнасць у выніку прывяла да зараджэння ў Расіі грамадскага руху супраць існуючага рэжыму.