§ 26. Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы
Ключавая ідэя: у пасляваенны перыяд краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы прайшлі шлях ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў да сацыялізму на савецкі ўзор, а затым да паскоранай «капіталізацыі» грамадства і збліжэння с Захадам, перажываючы на кожным з этапаў новыя цяжкасці і праблемы.
Паняцце Усходняя Еўропа выкарыстоўваецца ў гістарычнай літаратуры перш за ўсё ў геапалітычным значэнні і абазначае рэгіён, які склаўся гістарычна і знаходзіўся ў пасляваенныя дзесяцігоддзі пад кантролем СССР. Пасля распаду Савецкага Саюза ў дачыненні да гэтага рэгіёну стала ўжывацца выключна геаграфічнае паняцце — Цэнтральная і ПаўднёваУсходняя Еўропа (ЦПУЕ).
У першыя пасляваенныя гады дзякуючы падтрымцы СССР камуністы ўсталявалі сваю непадзельную ўладу практычна ва ўсіх краінах Усходняй Еўропы. Адмовіўшыся ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў, яны абвясцілі ў 1947—1949 гг. афіцыйны курс на пабудову ў гэтых дзяржавах асноў сацыялізму. У якасці ўзору была ўзята савецкая мадэль сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця: прыярытэт дзяржавы ў эканоміцы, паскораная індустрыялізацыя, калектывізацыя, фактычная ліквідацыя прыватнай уласнасці, дыктатура кампартый, гвалтоўнае ўкараненне марксісцкай ідэалогіі, антырэлігійная кампанія і г. д. Стварэнне Савета эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ) (1949) і ваенна-палітычнай Арганізацыі Варшаўскага дагавора (АВД) (1955) завяршыла фарміраванне сацыялістычнага лагера.
Пытанні
1. Растлумачце значэнне паняцця «савецкая мадэль сацыялізму». Чаму з магчымых варыянтаў грамадскага развіцця ў краінах Усходняй Еўропы рэалізавалася менавіта гэтая мадэль?
2. Вызначце ўнутраныя і знешнія фактары краху сацыялізму ў краінах Усходняй Еўропы. Чаму разбурэнне сацыялістычнай сістэмы ў большасці краін адбылося ў ходзе хуткаплынных і бяскроўных «аксамітных рэвалюцый»?
3. Эканамічную стратэгію постсацыялістычных пераўтварэнняў ва ўсіх краінах Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы склала праграма «шокавай тэрапіі». У чым сутнасць гэтай праграмы?
4. Як аб’яднанне Германіі паўплывала на жыццё яе грамадзян і бяспеку Еўропы? Якія геапалітычныя вынікі мела аб’яднанне Германіі?
5. У чым паказальны вопыт Чэхіі і Славакіі? Як гэтыя краіны развіваюцца сёння ў эканамічным і палітычным плане?
6. Якія былі прычыны паўднёваславянскага крызісу? Якія меры былі прынятыя міжнароднай грамадскасцю для яго вырашэння? Наколькі эфектыўныя яе дзеянні ў гэтым рэгіёне?
7. Ахарактарызуйце палітычную карту ЦПУЕ ў пачатку ХХІ ст.
8. Чаму ў краінах ЦПУЕ адной з найбольш вострых і балючых праблем постсацыялістычнага развіцця стала нацыянальнае пытанне? З якімі яшчэ праблемамі сутыкнуліся краіны гэтага рэгіёну?