§ 26. Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы
Ключавая ідэя: у пасляваенны перыяд краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы прайшлі шлях ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў да сацыялізму на савецкі ўзор, а затым да паскоранай «капіталізацыі» грамадства і збліжэння с Захадам, перажываючы на кожным з этапаў новыя цяжкасці і праблемы.
Паняцце Усходняя Еўропа выкарыстоўваецца ў гістарычнай літаратуры перш за ўсё ў геапалітычным значэнні і абазначае рэгіён, які склаўся гістарычна і знаходзіўся ў пасляваенныя дзесяцігоддзі пад кантролем СССР. Пасля распаду Савецкага Саюза ў дачыненні да гэтага рэгіёну стала ўжывацца выключна геаграфічнае паняцце — Цэнтральная і ПаўднёваУсходняя Еўропа (ЦПУЕ).
У першыя пасляваенныя гады дзякуючы падтрымцы СССР камуністы ўсталявалі сваю непадзельную ўладу практычна ва ўсіх краінах Усходняй Еўропы. Адмовіўшыся ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў, яны абвясцілі ў 1947—1949 гг. афіцыйны курс на пабудову ў гэтых дзяржавах асноў сацыялізму. У якасці ўзору была ўзята савецкая мадэль сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця: прыярытэт дзяржавы ў эканоміцы, паскораная індустрыялізацыя, калектывізацыя, фактычная ліквідацыя прыватнай уласнасці, дыктатура кампартый, гвалтоўнае ўкараненне марксісцкай ідэалогіі, антырэлігійная кампанія і г. д. Стварэнне Савета эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ) (1949) і ваенна-палітычнай Арганізацыі Варшаўскага дагавора (АВД) (1955) завяршыла фарміраванне сацыялістычнага лагера.
6. Утварэнне Чэхіі і Славакіі
Гістарычна склалася так, што насельніцтва большасці ўсходнееўрапейскіх краін было шматнацыянальным па сваім складзе. Нацыяналізм стаў прычынай сепаратызму, адной з рухаючых сіл утварэння новых дзяржаў на тэрыторыі Чэхаславакіі.
У лістападзе 1989 г. з рэпрэсій супраць студэнцкай дэманстрацыі ў Чэхаславакіі пачалася «аксамітная рэвалюцыя», гэта значыць ціхая, спакойная. Важную ролю ў палітычных падзеях адыграў пісьменнік-дысідэнт і антыкамуніст Вацлаў Гавел. Па яго ініцыятыве 21 лістапада была створана палітычная арганізацыя «Грамадзянскі форум», якая аб’яднала ўсе апазіцыйныя сілы на чэшскіх землях. У Славакіі апазіцыйныя сілы аб’ядналіся ў арганізацыю «Грамадства супраць гвалту».
«Грамадзянскі форум» неўзабаве запатрабаваў адкрытых выбараў. З гэтага часу апазіцыя кантралявала далейшае развіццё падзей. Праз некалькі дзён Кампартыя Чэхаславакіі рашэннем парламента была пазбаўлена кіруючай ролі. 29 снежня 1989 г. парламент абраў лідара апазіцыі В. Гавела прэзідэнтам краіны. У красавіку 1990 г. Чэхаславакія была перайменавана ў Чэшскую і Славацкую Федэратыўную Рэспубліку (ЧСФР, Чэха-Славакія). Так былі закладзены прававыя асновы будучага распаду.
Адносіны паміж Чэхіяй і Славакіяй заўсёды былі складанымі, але ніколі не былі варожымі. Славацкія лідары лічылі, што іх рэспубліка знаходзіцца ў падпарадкаваным становішчы ў складзе федэрацыі. Пасля перайменавання краіны ў дзейнасці славацкіх і чэшскіх палітыкаў запанавалі сепаратысцкія тэндэнцыі. Рашэнне аб мірным падзеле краіны прыняў федэральны парламент 25 лістапада 1992 г. Маёмасць, фінансы і іншыя каштоўнасці былі падзелены прапарцыйна ў адпаведнасці з колькасцю насельніцтва зноў утвораных самастойных дзяржаў — Чэхіі і Славакіі.
Эпахальныя перамены, якія адбыліся ў краінах Усходняй Еўропы, сталі магчымымі з прычыны крайняга аслаблення, а затым і распаду Савецкага Саюза. Яшчэ пры існаванні СССР было спынена дзеянне Варшаўскага дагавора (1 ліпеня 1991 г.), што рабіла нелегітымным знаходжанне савецкіх войскаў на тэрыторыі Усходняй Еўропы. Цалкам натуральна, што новыя ўсходнееўрапейскія лідары запатрабавалі вываду савецкіх войскаў з тэрыторыі сваіх дзяржаў. У Еўропе застаўся адзін ваенна-палітычны блок — НАТА. Еўрапейская інтэграцыя стала хуткімі тэмпамі распаўсюджвацца на краіны былога савецкага блока.
