§ 26. Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы
Ключавая ідэя: у пасляваенны перыяд краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы прайшлі шлях ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў да сацыялізму на савецкі ўзор, а затым да паскоранай «капіталізацыі» грамадства і збліжэння с Захадам, перажываючы на кожным з этапаў новыя цяжкасці і праблемы.
Паняцце Усходняя Еўропа выкарыстоўваецца ў гістарычнай літаратуры перш за ўсё ў геапалітычным значэнні і абазначае рэгіён, які склаўся гістарычна і знаходзіўся ў пасляваенныя дзесяцігоддзі пад кантролем СССР. Пасля распаду Савецкага Саюза ў дачыненні да гэтага рэгіёну стала ўжывацца выключна геаграфічнае паняцце — Цэнтральная і ПаўднёваУсходняя Еўропа (ЦПУЕ).
У першыя пасляваенныя гады дзякуючы падтрымцы СССР камуністы ўсталявалі сваю непадзельную ўладу практычна ва ўсіх краінах Усходняй Еўропы. Адмовіўшыся ад агульнадэмакратычных пераўтварэнняў, яны абвясцілі ў 1947—1949 гг. афіцыйны курс на пабудову ў гэтых дзяржавах асноў сацыялізму. У якасці ўзору была ўзята савецкая мадэль сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця: прыярытэт дзяржавы ў эканоміцы, паскораная індустрыялізацыя, калектывізацыя, фактычная ліквідацыя прыватнай уласнасці, дыктатура кампартый, гвалтоўнае ўкараненне марксісцкай ідэалогіі, антырэлігійная кампанія і г. д. Стварэнне Савета эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ) (1949) і ваенна-палітычнай Арганізацыі Варшаўскага дагавора (АВД) (1955) завяршыла фарміраванне сацыялістычнага лагера.
4. «Аксамітныя рэвалюцыі»
У канцы 1980-х гг. савецкі лідар М. С. Гарбачоў адмовіўся ад дактрыны Брэжнева. Распачатая ў СССР перабудова дала штуршок апошняй серыі рэформаў ва ўсходнееўрапейскіх краінах, у якіх палітычная ініцыятыва пераходзіла ў рукі апазіцыйных, антыкамуністычных партый і рухаў. Важнай прычынай наступных падзей стала завяршэнне канфрантацыі паміж Захадам і Усходам.
Адной з першых на шлях радыкальных палітычных рэформаў стала Польшча. Была легалізаваная «Салідарнасць», упершыню ў пасляваеннай гісторыі краіны прайшлі свабодныя парламенцкія выбары (1989). Быў сфарміраваны першы некамуністычны ўрад на чале з прадстаўніком «Салідарнасці». Праз год на прэзідэнцкіх выбарах перамогу атрымаў лідар «Салідарнасці» Л. Валенса. Новае кіраўніцтва Польшчы пачало цяжкі пераход да рыначнай эканомікі.
Аналагічныя працэсы адбываліся ў іншых краінах Усходняй Еўропы. Масавыя забастоўкі і дэманстрацыі восенню 1989 г. прывялі да адхілення ад улады камуністычных урадаў у ГДР, Чэхаславакіі, Балгарыі, Румыніі.
У ГДР была разбурана Берлінская сцяна (1989). Адбылося ўз’яднанне нямецкага народа (1990). Пісьменнік-дысідэнт і змагар за правы чалавека В. Гавел быў абраны прэзідэнтам Чэхаславакіі. Распад сацыялістычнай дзяржаўнасці ў Венгрыі завяршыўся дэмакратычнымі выбарамі вясной 1990 г. У Румыніі масавыя дэманстрацыі перараслі ва ўзброеныя сутыкненні, якія сталі прычынамі многіх чалавечых ахвяр. Н. Чаўшэску, які адмовіўся пайсці на саступкі, быў адхілены ад улады і расстраляны без суда і следства. Імклівая змена ўлады і бяскроўны характар падзей, за выключэннем Румыніі, далі падставу назваць іх «аксамітнымі рэвалюцыямі».
Дэмакратычныя рэвалюцыі прывялі да распаду сацыялістычнай сістэмы, аднаўлення капіталізму ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне і змены расстаноўкі сіл у сусветным маштабе. АВД і СЭУ спынілі сваё існаванне (1991).