§ 1-2. ГІСТОРЫЯ ПАХОДЖАННЯ І ФАРМІРАВАННЯ СУЧАСНАГА РЭЛЬЕФУ ЗЯМЛІ
Асаблівасці эпох гораўтварэння. Паходжанне асноўных араграфічных структур на Зямлі.
На працягу геалагічнай гісторыі Зямлі назіраўся шэраг эпох інтэнсіўнага складкаватага гораўтварэння. Кожная з іх характарызуецца асаблівай магматычнай і тэктанічнай актыўнасцю, складам горных парод.
Найбольш старажытныя эпохі складкаватасці прыпадаюць на дакембрыйскі перыяд, потым ідуць байкальская (канец пратэразою — пачатак кембрыю), каледонская, або ніжнепалеазойская (кембрый, ардовік, сілур, пачатак дэвону), герцынская, або верхнепалеазойская (канец дэвону, карбон, перм, трыяс), мезазойская, альпійская (канец мезазою — кайназой).
Свет і Беларусь. Якія змены на тэрыторыі Беларусі адбываліся ў розныя геалагічныя перыяды развіцця Зямлі?
У дакембрыйскі перыяд былі сфарміраваныя падмуркі ўсіх вядомых старажытных платформ: Усходне-Еўрапейскай, Паўночна-Амерыканскай, Паўднёва-Амерыканскай, Сібірскай, Кітайскай, Тарымскай, Індастанскай, Афрыкана-Аравійскай і Усходне-Аўстралійскай. На працягу наступных эпох складкаватасці платформы ў адных выпадках працягвалі нарошчваць свае памеры за кошт далучэння суседніх рухомых паясоў. У іншых — расколваліся на асобныя часткі з дапамогай разломаў, усярэдзіне якіх узнікалі рыфтавыя ўпадзіны.
Байкальская эпоха складкаватасці на платформах праявілася па-рознаму. Яе агульная рыса — развіццё інтэнсіўных складкаваўтваральных рухаў, раскол і перасоўванне літасферных пліт і блокаў невялікага памеру. Вынікам гэтых тэктанічных працэсаў стала збліжэнне і злучэнне ў адзіны гіганцкі мацярык Гандвану пяці найбуйнейшых кантынентальных платформ Паўднёвага паўшар’я: Афрыкана-Аравійскай, Аўстралійскай, Паўднёва-Амерыканскай, Антарктычнай і Індастанскай.
Каледонская эпоха складкаватасці характарызуецца ўзмацненнем магматызму, пад’ёмам і аб’яднаннем паўночных мацерыкоў у новы супермацярык — Лаўразію. Апошні аддзяляўся ад Гандваны буйным акіянам Тэціс. У выніку тэктанічнай і магматычнай актыўнасці, збліжэння і сутыкненні кантынентаў у каледонскую эпоху былі сфарміраваны горна-складкаватыя ўтварэнні: Апалачы, Алтай, Заходнія і Усходнія Саяны, горы Казахстана і Манголіі, а таксама Усходняй Аўстраліі, астравы Тасманіі і Антарктыды.
У герцынскую эпоху складкаватасці адбылася найбуйнейшая падзея ў гісторыі Зямлі. Размешчаны паміж Гандванай і Лаўразіяй акіян спыніў сваё існаванне. Гіганцкія мацерыкі аб’ядналіся, і на планеце ўтварыўся адзін мацярык, які А. Вегенер у пачатку XX ст. назваў Пангеяй (Усеагульная Зямля). На планеце ў гэты час існаваў таксама адзін акіян. Гэта быў гіганцкі старажытны Ціхі акіян.
Збліжэнне і сутыкненне літасферных пліт і блокаў зямной кары прывялі да з’яўлення буйных горных утварэнняў, якія па найменні эпохі носяць назву герцынскіх горных утварэнняў. Гэта Тыбет, Гіндукуш, Каракарум, Цянь-Шань, Горны і Рудны Алтай, Куньлунь, Урал, горныя сістэмы Цэнтральнай і Паўночнай Еўропы, Паўднёвай і Паўночнай Амерыкі (Апалачы, Кардыльеры), паўночнага захаду Афрыкі і Усходняй Аўстраліі. У выніку аб’яднання ўстойлівых участкаў паўсталі эпігерцынскія пліты, ці маладыя платформы: Заходне-Сібірская, Скіфская, Туранская і інш.
Галоўнай падзеяй мезазойскай эпохі складкаватасці быў распад Пангеі. Утварыўся новы акіянскі басейн — Тэціс, які распасціраўся субшыротна. Затым стаў фарміравацца новы акіян. Спачатку гэта была Паўднёвая Атлантыка, яна аддзяліла Паўднёвую Амерыку ад Афрыкі. Потым Паўночная Атлантыка, якая падзяліла Паўночную Амерыку і Еўразію. На працягу мезазойскай эпохі ўтварыліся Крымскія горы і горныя сістэмы Прыверхаяння. Значныя рухі зведалі горныя ўтварэнні Апалачаў, Каўказа і Цэнтральнай Азіі, што з’явіліся раней.
Мезазойская эпоха складкаватасці пачалася ў канцы мелавога перыяду. Яе змяніла альпійская, дзеянне якой адбываецца і зараз. Паступова кантыненты набылі сучасныя абрысы і ўтварыліся самыя вялікія горныя сістэмы — Альпы, Карпаты, Каўказ, Памір, Гімалаі, Анды, Кардыльеры. Пад’ём гэтых горных утварэнняў працягваецца і ў нашы дні.
Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце горныя ўтварэнні байкальскай, каледонскай, герцынскай, мезазойскай і альпійскай эпох складкаватасці.
Паразважаем. Якое практычнае значэнне мае вывучэнне геалагічнай гісторыі развіцця Зямлі? Што, на вашу думку, больш будзе ўплываць на далейшае геалагічнае развіццё зямлі: прыродныя працэсы або гаспадарчая дзейнасць чалавека?