Інвестытура |
АбатАбáт — настаяцель манастыра (абацтва), яго кіраўнік. |
АватараАватáра — (санскр. «сыходжанне») — паняцце ў філасофіі індуізму, якое звычайна выкарыстоўваецца для абазначэння сыходжання бажаства на зямлю, яго ўвасабленне ў чалавечым абліччы. |
АгароджваннеАгаро́джванне — працэс масавай экспрапрыяцыі сялянства буйнымі землеўладальнікамі і адна з асноўных формаў першапачатковага назапашвання капіталу. Выяўлялася ў згоне сялян з зямлі і абнясенні яе загарадзямі. |
АдраджэннеАдраджэ́нне, Рэнесанс — эпоха ў гісторыі культуры Еўропы XIV—XVI стст., для якой была характэрная цікавасць да мастацтва антычнасці і якая абапіралася на ідэі гуманізму. У гэты перыяд адбылася пераарыентацыя мастацтва з рэлігійных асноў да пераважна свецкіх. |
АлодАлóд — індывідуальная, сямейная зямельная ўласнасць у германскіх плямён, у тым ліку франкаў, якая спачатку перадавалася ў спадчыну, а пасля стала з часам цалкам прыватнай уласнасцю. Пасля так называлі і феадальнае валоданне. |
АльмендаАльмéнда — угоддзі (лясы, палі, лугі, вадаёмы), якія знаходзіліся ў агульным карыстанні членаў сельскай абшчыны, а таксама феадалаў. |
АмажАмáж — спецыяльная цырымонія, якая сімвалізавала афармленне васальнай залежнасці ў краінах Заходняй Еўропы. |
Анафема (праклён)Анáфема (праклён) — працэдура адлучэння ад хрысціянскай царквы. |
АнтрапагенезАнтрапагенéз — (ад грэч. antropos «чалавек», génesis «паходжанне») — працэс біялагічнай эвалюцыі чалавека, змяненне яго знешняга выгляду і развіццё мозгу. |
АнтычнасцьАнты́чнасць — (ад лац. antiquus «старажытны») — цывілізацыя Старажытнай Грэцыі і Старажытнага Рыма, якая стала асновай развіцця цывілізацыі Еўропы. |
Арашальнае земляробстваАрашáльнае землярóбства — земляробства з прымяненнем штучнага арашэння. |
Археалагічная культураАрхеалагíчная культýра — сукупнасць археалагічных матэрыяльных помнікаў аднаго перыяду на пэўнай тэрыторыі. |
АрыстакратыяАрыстакрáтыя — (ад грэч. aristos «лепшы», kratos «улада») — сацыяльная група, якая займала па праву атрымання ў спадчыну прывілеяванае становішча ў старажытных і сярэднявечных грамадствах, знаць. |
АўтаркіяАўтаркÍя — эканамічная самадастатковасць (незалежнасць) асобных рэгіёнаў краіны ці цэлай дзяржавы; палітыка, накіраваная на эканамічную закрытасць, самадастатковасць краіны. |
БарокаБарóка — напрамак у еўрапейскім мастацтве і архітэктуры XVII ст., які характарызуецца пышнасцю, мудрагелістасцю, вытанчанасцю вобразаў і архітэктурных дэталяў. |
БенефіцыйБенефíцый — (ад лац. benefiium «дабрадзейства») — у Заходняй Еўропе зямельнае валоданне, якое перадаецца ў пажыццёвае карыстанне бенефіцыяраў пры ўмове нясення службы (ваеннай, адміністрацыйнай, прыдворнай). |
ВікінгіВíкінгі, нарманы, варагі — скандынавы, якія ўдзельнічалі ў марскіх гандлёвых і ваенных паходах. |
Ваенна-ленная сістэмаВаéнна-лéнная сістэ́ма — сістэма пазямельных адносін у Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, якая сфарміравалася ў X—ХVI стст. За нясенне ваеннай службы леннік атрымліваў ад правіцеля зямлю з правам атрымання даходу з яе (ікта, цімар), а таксама адміністрацыйныя, судовыя і іншыя правы. |
Васал |
ВотчынаВóтчына — радавое, спадчыннае зямельнае валоданне на Русі. У Заходняй Еўропе мы называем так буйня феадальныя ўладанні з сістэмай арганізацыі гаспадарчай дзейнасці. |
Вялікая грэчаская каланізацыяВялíкая грэ́чаская каланізáцыя — маштабнае рассяленне старажытных грэкаў па берагах Міжземнага і Чорнага мораў, якое адбывалася ў VIII — VI стст. да н. э. |
ГільдыяГíльдыя — аб'яднанне купцоў у Сярэднявечча для вядзення гандлю і з мэтай абароны сваіх эканамічных і прававых інтарэсаў ад феадалаў і іншых купцоў. |
Генеральныя штатыГенерáльныя штáты — саслоўна-прадстаўнічы орган дзяржаўнага кіравання ў Францыі, які дзейнічаў з 1302 г. па 1789 г. |
Горад-дзяржаваГóрад-дзяржáва — дзяржаўнае ўтварэнне ў старажытных цывілізацыях, буйны горад з падпарадкаванай земляробчай тэрыторыяй, які з'яўляўся незалежнай дзяржавай. Пасля форма такога дзяржаўнага ладу была характэрная для невялікіх дзяржаў Фінікіі, старажытнагрэчаскіх полісаў, гарадоў-дзяржаў майя, а ў Сярэднявеччы — для італьянскіх гарадоў-камун і г. д. |
ГотыкаГóтыка — архітэктурны стыль Высокага Сярэднявечча ў Еўропе, для якога характэрныя перавага прамых вертыкальных ліній, лёгкія высокія калоны, каляровыя вітражы ў вокнах, стральчатыя аркі і скляпенні. |
ГрамадзянеГрамадзя́не — людзі, надзеленыя сукупнасцю палітычных і іншых правоў і абавязкаў у Старажытнай Грэцыі і Старажытным Рыме. У сучасным значэнні грамадзяне — пастаянныя жыхары дзяржавы, якія маюць у ім правы і абавязкі і якія карыстаюцца яго абаронай. |
Грамадскі падзел працыГрамáдскі падзе́л прáцы — вылучэнне розных відаў гаспадарчай дзейнасці, спецыялізацыя на вырабе асобных відаў прадукцыі. |
ГрафстваГрáфства — адміністрацыйная адзінка Франкскай дзяржавы на чале з прызначанымі правіцелямі намеснікамі — графамі. |
ГуманізмГуманíзм — (ад лац. humanus «чалавечы») — кірунак у філасофскай думцы, светапогляд эпохі Адраджэння, які абвяшчаў вышэйшай каштоўнасцю інтарэсы чалавека, імкнуўся да задавальнення яго патрэбаў і рэалізацыі жыццёвых ідэалаў. |
ДзяржаваДзяржáва — палітычная арганізацыя грамадства з сістэмай арганізаванай улады, якая ажыццяўляе кіраванне для забеспячэння стабільнасці, прымушае да выканання абавязковых пастаноў і законаў. |
ДухавенстваДухавéнства — абагульняючы тэрмін для абазначэння служыцеляў культу розных рэлігій. У сярэднявечнай Заходняй Еўропе складала асобнае саслоўе грамадства. |
ДынастыяДынáстыя — паслядоўнасць манархаў з аднаго роду, якія змянялі адзін аднаго на троне па праву атрымання ў спадчыну ўлады. |
ДыяцэзіяДыяцэ́зія — вялікая тэрытарыяльная царкоўная акруга каталіцкай царквы на чале з біскупам ці арцыбіскупам, якая складаецца з больш дробных структурных адзінак — парафій. У праваслаўнай царкве дыяцэзіі адпавядае епархія. |
ДэмакратыяДэмакрáтыя — (ад грэч. demos «народ», kratos «улада»), народаўладдзе — сістэма палітычнага кіравання ў Старажытнай Грэцыі, пры якой палітычная ўлада знаходзілася ў руках прадстаўнікоў, якіх абіралі грамадзяне. У сучасным значэнні дэмакратыя — гэта палітычная сістэма кіравання, заснаваная на выбарнасці прадстаўнікоў улады. |
ЕрасьÉрась — кірунак у хрысціянскай рэлігіі, які не прызнаваўся пануючай (артадаксальнай) царквой. |
КаланізацыяКаланізáцыя — працэс засялення і асваення новых тэрыторый зямлі людзьмі. У антычным свеце каланізацыя першапачаткова была накіравана на рашэнне праблем, звязаных з вострым недахопам збожжа ў родным горадзе, і толькі пазней стала спосабам пашырэння гандлёвых сувязяў, сродкам заваявання новых зямель, прыдатных для сельскай гаспадаркі. Каланізацыя была непасрэдна звязана з пашырэннем сферы палітычнага ўплыву (асабліва гэта характэрна для каланізатарскай дзейнасці Афін у V стагоддзі да н. э. і для каланізацыі ў эліністычна-рымскі перыяд), а таксама з развіццём антычнай культуры. Працэс каланізацыі пачаўся з канца II-га тыс. да н. э. і працягваўся (з некаторымі перапынкамі) аж да эпохі ранняй Рымскай імперыі. |
КаланіялізмКаланіялíзм — палітыка і практыка моцнай дзяржавы па ўстанаўленні тэрытарыяльнага кантролю над слабай краінай або народам. |
КалектывізмКалектывíзм — прынцып агульнасці, калектыўны пачатак у грамадскім жыцці, у працы, у якой-небудзь дзейнасці; сумесная дзейнасць людзей па задавальненні патрэбаў усіх членаў супольнасці. |
КамунаКамýна — у сярэднявечнай Заходняй Еўропе аб'яднанне гараджан для барацьбы за свае правы, галоўным з якіх было права на самакіраванне горада. |
КапіталізмКапіталíзм — сістэма грамадскай вытворчасці і размеркавання, заснаваная на прыватнай уласнасці, усеагульнай юрыдычнай роўнасці і свабодзе прадпрымальніцтва. Галоўным крытэрыем для прыняцця эканамічных рашэнняў з'яўляецца імкненне да павелічэння капіталу, да атрымання прыбытку. |
КапітулярыйКапітуля́рый — зборнік указаў і пастаноў франкскіх каралёў і імператараў. |
КласіцызмКласіцы́зм — мастацкі кірунак, які склаўся ў еўрапейскай літаратуры XVII ст., і ý аснове якога палягае прызнанне антычнага мастацтва вышэйшым узорам, ідэалам, а твораў антычнасці — мастацкай нормай. |
КонтррэфармацыяКонтррэфармáцыя — (ад лац. contra «супраць», Reformatio «Рэфармацыя») — палітыка каталіцкай царквы ў XVI—XVII стст., накіраваная на супрацьдзеянне Рэфармацыі пратэстантаў. |
КонтрфорсКонтрфóрс — элемент пабудовы, які падтрымлівае сцяну і вагу будынка звонку. |
КурыяКýрыя, папская курыя — вышэйшы орган кіравання ў каталіцкай царкве, які складаецца з кардыналаў. |
Лакальныя цывілізацыіЛакáльныя цывілізáцыі — самастойныя грамадствы або буйныя дзяржавы, якія характарызуюцца сукупнасцю палітычных, дзяржаўных, рэлігійных, эканамічных, культурных і сацыяльных традыцый, маралі, каштоўнасцей і светапогляду. |
МісіянерыМісіянéры — прапаведнікі, якія займаліся распаўсюджваннем хрысціянскай рэлігіі. |
МанархіяМанáрхія — форма дзяржаўнага праўлення, пры якой уся ўлада належыць манарху (каралю, імператару, цару). |
МаньерызмМаньеры́зм — (ад італ. maniera «манера, стыль») — кірунак у заходнееўрапейскім мастацтве XVI ст., які паказаў крызіс культуры Адраджэння. |
МаярдомМаярдóм — вышэйшая службовая асоба пры каралеўскім двары франкскіх манархаў. |
МеркантылізмМеркантылíзм — эканамічная палітыка, накіраваная на стымуляванне экспарту для перавышэння яго над імпартам з мэтай прыцягнення грошай у краіну. Меркантылізм у выніку прыводзіць да абмежавання імпарту, да падзення жыццёвых стандартаў унутры краіны, да зніжэння эканамічнай актыўнасці. |
МонатэізмМонатэíзм, монатэістычная рэлігія (літар. "адзінабожжа" — ад грэч. mόνος, "адзін" і грэч. Θεός, "бог" — рэлігійнае ўяўленне і вучэнне пра Адзінага Бога (у супрацьлегласць язычніцкаму шматбожжу, політэізму). |
НірванаНірвáна — асаблівы стан у будызме, у якім цалкам адсутнічае тленнасць жыцця (трывогі, клопаты, турботы, разнастайныя перажыванні і пакуты). |
Неалітычная рэвалюцыяНеаліты́чная рэвалю́цыя — гістарычны перыяд пераходу ад прысвойваючага да вытворчага тыпу гаспадаркі (земляробства і жывёлагадоўлі) у эпоху неаліту. |
Новы часНóвы час — перыяд у гісторыі чалавецтва, які ахоплівае XVI — пачатак XX ст. |
ПаншчынаПáншчына — працоўная павіннасць залежных сялян у Расіі, якая выконвалася на зямлі гаспадара. |
ПарламентПарлáмент — саслоўна-прадстаўнічы орган дзяржаўнага кіравання ў Англіі. |
Першабытнае грамадстваПершабы́тнае грамáдства — гістарычны перыяд развіцця чалавецтва (2,4 млн гадоў таму — каля 4 тыс. гадоў да н. э.), які папярэднічаў з'яўленню цывілізацыі. |
ПлемяПле́мя — этнічная агульнасць людзей, звязаных радавымі адносінамі, тэрыторыяй, культурай, мовай і саманазвай. |
ПолісПóліс — горад-дзяржава ў Старажытнай Грэцыі, асаблівая форма палітычнай і сацыяльна эканамічнай арганізацыі грамадства, у дадзеным выпадку — грамадзян. |
ПраабшчынаПраабшчы́на, чалавечы статак — умоўная назва найбольш ранніх калектываў людзей. |
ПратэкцыянізмПратэкцыянíзм — эканамічная палітыка дзяржавы, накіраваная на мэтанакіраванае закрыццё ўнутранага рынку ад паступлення тавараў замежнай вытворчасці. |
ПраўдаПрáўда — запісаны зборнік традыцыйнага права. |
Радавая абшчынаРадáвая абшчы́на — гістарычна першая форма грамадскай арганізацыі людзей на аснове крэўнага сваяцтва. |
Раманскі стыльРамáнскі стыль — стыль у архітэктуры ў Заходняй Еўропе X—XIII стст., для якога былі характэрныя тоўстыя сцены з даволі вузкімі невялікімі вокнамі ў выглядзе байніц, буйныя вежы і элементы паўкруглай аркі. |
РатушаРáтуша, мэрыя — будынак, які з'яўляўся цэнтрам гарадскога самакіравання, дзе засядала адміністрацыя горада (гарадскі савет) на чале з мэрам або бургамістрам. |
РэктарРэ́ктар — кіраўнік універсітэта, які выбіраўся ў сярэднія вякі выкладчыкамі і студэнтамі. |
РэлігіяРэлігíя — сістэма поглядаў на навакольны свет, маральных нормаў і абрадавых дзеянняў, звязаных з верай у Бога, багоў або духаў. Гістарычныя формы развіцця рэлігіі — анімізм, політэізм і монатэізм. |
РэспублікаРэспýбліка — форма дзяржаўнага праўлення, пры якой прадстаўнікі ўлады абіраюцца народам. Першая Рэспубліка ўзнікла ў Старажытным Рыме. |
РэфармацыяРэфармáцыя — рэлігійны рух у Заходняй Еўропе ў XVI — пачатку XVII ст., які прывёў да фарміравання пратэстантызму і яго аддзялення ад каталіцкай царквы. |
Сістэма «роўных палёў»Чжаньцяньчжы (сістэма валодання палямі) — сістэма надзельнага землекарыстання ў Кітаі. Была ўведзена ў 280 годзе, у далейшым (V стагоддзе) яна атрымала назву цзюньцяньчжы (сістэма «роўных палёў»). Сістэма чжаньцяньчжы прадугледжвала надзяленне земляробаў вызначаным участкам зямлі (70 му (му прыкладна — 1 / 16 га) на мужчыну і 30 му на жанчыну) і абкладанне сялян прамысловым падаткам (шоўкам і бавоўнай) з кожнага двара і зямельным падаткам (збожжам) з працаздольных сялян. Па сістэме чжаньцяньчжы сельскае насельніцтва падзялялася па ўзроставым прынцыпе з улікам працаздольнасці і абкладалася падаткамі ў адпаведнасці з гэтым. Мужчыны і жанчыны, старэйшыя за 16 гадоў і да 60 гадоў лічыліся паўнавартаснымі падатнымі (чжэн-дзін), з 13 да 15 і ад 61 да 65 гадоў — другараднымі (другой групы) падатнымі (цы-ін). Чжаньцяньчжы рэгламентавала таксама памеры землеўладання чыноўнікаў і колькасць залежных земляробаў, прымацаваных да іх. |
Сістэма васьмі сцягоўСістэ́ма васьмí сцягóў — маньчжурская адміністрацыйна-ваенная сістэма ў Цынскай імперыі. |
СаслоўеСаслóўе — сацыяльная спадчынная група, якая адрознівалася сваімі правамі і абавязкамі ў грамадстве. |
СацыягенезСацыягене́з — працэс гістарычнага фарміравання чалавечага грамадства. |
Сацыяльная стратыфікацыяСацыя́льная стратыфікáцыя — структура грамадства з сацыяльным падзелам (дыферэнцыяцыяй) на класы, саслоўі, касты і г. д. |
СёгунатСёгунáт — сістэма ваеннага праўлення ў Японіі з 1192 да 1868 г., пры якой рэальная ўлада ў дзяржаве належала ваенным начальнікам — сёгунам («вялікім палкаводцам»), прадстаўнікам найбуйнейшых феадальных дамоў Японіі. У сваім праўленні яны абапіраліся на ваенна-служылую знаць — самураяў. Імператары ж выконвалі толькі цырыманіяльныя і рэлігійныя функцыі. |
Сем вольных мастацтваўСем свабóдных мастáцтваў (лац. Septem Artes Liberales) — цыкл дысцыплін, якія складалі аснову антычнай (грэка-рымскай) і сярэднявечнай сістэм адукацыі. Яны ўключалі ў сябе граматыку, дыялектыку (логіку) і рыторыку (якія ўяўлялі сабой ніжэйшую прыступку, «трыдарожжа» пазнання — трывіум) , а таксама арыфметыку, геаметрыю, музыку і астраномію (вышэйшая ступень — «чатырохдарожжа» або квадрывіум). |
СунітыСунíт, суніты (ад араб. — «людзі Суны і згоды абшчыны») — паслядоўнікі асноўнага і найбольш шматлікага напрамку ў ісламе. |
Суседская абшчынаСусе́дская абшчы́на — форма сацыяльнай арганізацыі на аснове тэрытарыяльнага адзінства, якая змяніла радавую суполку. Аснова яе існавання заключаецца ў захаванні значнасці калектыўнай працы. У суседскай абшчыне нараўне з калектыўнай уласнасцю (зямля, вада, лугі, лясы) існавала індывідуальная ўласнасць (дом, інвентар, жывёла, прысядзібны ўчастак). |
СхаластСхалáст — сярэднявечны вучоны-багаслоў, які не займаўся эксперыментальным вывучэннем свету. |
Сярэднія вякіСярэ́днія вякí — перыяд гісторыі, які ахоплівае V—XV стст. |
ТэакратыяТэакрáтыя — форма праўлення, пры якой на чале краіны стаіць рэлігійны лідар. |
УрбанізацыяУрбанізáцыя — працэс масавага ўзнікнення гарадоў і развіцця гарадскога жыцця. |
Усходняя дэспатыяУсхóдняя дэспаты́я — форма дзяржаўнага кіравання ў краінах Старажытнага Усходу з неабмежаванымі паўнамоцтвамі спадчыннага правіцеля, які абагаўляўся, і поўным падпарадкаваннем падданых яго ўладзе. |
ФармацыяФармáцыя — гістарычная прыступка ў развіцці грамадства з адпаведным ёй спосабам вытворчасці. |
Феод |
ЦімарыЦімáры — зямельныя спадчынныя ўладанні ў Асманскай імперыі, якія турэцкія воіны атрымлівалі за сваю службу. |
ШыітыШыíт — (араб. — прыхільнікі, паслядоўнікі) — кірунак ісламу, які аб'ядноўвае розныя абшчыны, якія прызналі Алі ібн Абу Таліба і яго нашчадкаў адзіна законнымі спадчыннікамі і духоўнымі пераемнікамі прарока Мухамада. |
ЭлінізмЭлінíзм — перыяд у гісторыі Міжземнамор'я, які доўжыўся з часу смерці Аляксандра Македонскага (323 г. да н. э.) да канчатковага ўстанаўлення рымскага панавання на гэтых тэрыторыях (30 г. да н. э.). |