Беларуская літаратура. 11 клас

Сутнасцю жыцця і дзейнасці Андрэя Макаёнка была любоў. Любоў з вялікай літары. Любоў да жыцця. Жыццё любяць усе, аднак любяць па-рознаму. Андрэй любіў як змагар, даследчык, пераўтваральнік, нястомны барацьбіт за яго чысціню і прыгажосць.

І. Шамякін.

Андрэй Ягоравіч Макаёнак — адзін з лепшых прадстаўнікоў не толькі беларускай, але і еўрапейскай камедыяграфіі другой паловы ХХ стагоддзя. Яго творчасць — самабытная з’ява ў літаратуры. Андрэй Макаёнак валодаў рэдкім талентам сатырыка-камедыёграфа і баявітым, наступальным характарам, што і абумовіла выключнасць, фенаменальнасць яго асобы.

Нарадзіўся А. Макаёнак 12 лістапада 1920 года ў вёсцы Борхаў на Гомельшчыне ў сялянскай сям’і. Яму давялося перажыць жудасны голад 1933 года, калі харчаваліся стравамі з лебяды, маладога лісця ліпы і бацвіння: «Цяпер запознена магу прызнацца, што даводзілася, азірнуўшыся па баках, спешна выгортваць з барознаў толькі ўчора пасаджаную бульбу. Было. Цяпер ужо за даўнасцю можна прызнацца. А тады — крый бог — даведаўся б мой бацька, — пісягоў на спіне панасіў бы». У школу А. Макаёнак пайшоў датэрмінова — не жадаючы адставаць ад сяброў (яму да сямі гадоў не хапіла пару месяцаў), упарты хлапчук днямі праседжваў пад вокнамі школы, пакуль настаўніца з наступленнем халадоў не ўпусціла яго ў клас з умовай: справішся з праграмай — будзеш вучыцца. Ён справіўся, вучыўся старанна, хоць умовы для таго былі не надта спрыяльныя. Школу даводзілася наведваць праз дзень, бо бацька, Ягор Сяргеевіч Макаёнак, старшыня мясцовага калгаса, не мог знайсці ахвотнікаў «за так» пасвіць калгасных свіней, таму гэтым займаліся па чарзе яго сыны Андрэй і Іван.

Свае здольнасці А. Макаёнак выяўляў у розных напрамках: пісаў вершы, маляваў, ляпіў з гліны. Схільнасць да жывапісу, разьбы па дрэве (ім быў выразаны аўтапартрэт) захавалася на працягу ўсяго жыцця. Будучы пісьменнік захапляўся мастацкай самадзейнасцю, тэатрам, кіно. Яшчэ ў школе праявіліся яго артыстычныя здольнасці.

Скончыўшы ў 1938 годзе Журавіцкую сярэднюю школу, А. Макаёнак паступіў у ваеннае вучылішча, якое неўзабаве кінуў. Праз год падаваў дакументы ў Маскоўскі інстытут кінематаграфіі, аднак не быў прыняты. Там яго пахвалілі за здольнасці і параілі прыехаць у наступным годзе. Але ў 1939 годзе А. Макаёнак быў прызваны ў Чырвоную Армію. Яго служба пачыналася ў Грузіі. I хоць быў ён не радавым салдатам, а намеснікам камандзіра роты, але лягчэй ад таго не было. У час вайны амаль паўгода ўдзельнічаў у жорсткіх баях, не зважаючы на шквальны мінамётны і кулямётны агонь, уласным прыкладам натхняў байцоў на баявыя подзвігі. Быў цяжка паранены: шматлікімі асколкамі яму патрушчыла ногі, узнікла пагроза іх ампутацыі. Дэмабілізаваны франтавік з цяжкасцю знайшоў месца выкладчыка ваеннай справы ў адным з грузінскіх мястэчак. Настальгія па Беларусі паскорыла працэс фарміравання яго нацыянальнага і грамадзянскага светапогляду.

10 красавіка 1942 года А. Макаёнак атрымаў цяжкае раненне абедзвюх ног. Урачы памылкова дыягнаставалі гангрэну і ледзь не ампутавалі ногі. Для 21-гадовага Андрэя гэта было жыццёвай трагедыяй. Калі дужыя санітары прыйшлі па параненага, іх спыніў выстрал у столь. Для самога А. Макаёнка гэты ўчынак стаў ці не галоўным жыццёвым урокам.

Вярнуўшыся ў родныя мясціны ў студзені 1944 года, Андрэй даведаўся, што за сувязь з партызанамі быў расстраляны яго бацька. Макаёнак спачатку працаваў у Журавіцкай школе ваенруком, але былога палітрука прызначылі сакратаром райкама камсамола. Затым ён займаў камсамольскія і партыйныя пасады ў Гродне і Магілёве. 

З 1946 года А. Макаёнак працаваў памочнікам сакратара Журавіцкага райкама партыі, перад маладым чалавекам адкрываліся перспектывы самарэалізацыі. У сваім дзённіку ў гэты час ён занатаваў наступнае: «…Спадзяюся на свае здольнасці, што… усё-такі з часам вылезу на нейкую сопку, вышыню, што я ўсё-такі змагу нешта даць. Карацей — пасягаю на вялікае ў жыцці. Цікава, што скажа будучае?» 

На час працы А. Макаёнка ў Журавіцкім райкаме партыі прыпадае яго знаёмства з І. Шамякіным, які стаў яму лепшым сябрам на ўсё жыццё. Гэта было вялікае і шчырае сяброўства. Беларускі літаратуразнавец і крытык Георгій Колас, які таксама сябраваў з драматургам, у кнізе «Аўтографы Андрэя Макаёнка» самым блізкім яго сябрам назваў І. Шамякіна. На пытанне Г. Коласа «што яднае вас? Такія розныя характары, натуры, тэмпераменты. І ў творчасці такія непадобныя… Андрэй, задумаўшыся, падабрэў. Адразу адчувалася, што нават думаць пра свайго Івана яму вельмі хораша, прыемна.

— Ведаеш, мы можам з ім быць разам— колькі выпадае. І не толькі, не абавязкова — гаварыць. Ты паспрабуй з кім-небудзь прамаўчаць хоць з паўгадзіны, што ў вас атрымаецца? А мы адзін другому і не замінаем, і не надакучым. Добра нам…» 

І. Шамякін прызнаваўся, што вобраз Карнача ў «Атлантах і карыятыдах» ён «спісаў» са свайго найлепшага сябра. А пасля смерці А. Макаёнка І. Шамякін напісаў «Тайну драмы: аповесць пра сябра». Яна завяршаецца словамі, вынесенымі ў эпіграф да гэтага раздзела.

 

У гэты ж перыяд адбыўся прыход пісьменніка ў драматургію. У Гродне, каб заняць гарадскую моладзь пасля працоўнага дня, малады камсамольскі работнік напісаў аднаактавую п’есу «Добра, што добра канчаецца». Твор быў адзначаны прэміяй на рэспубліканскім конкурсе і надрукаваны ў «Чырвонай змене» 13 ліпеня 1946 года.

Жадаючы стаць сапраўдным пісьменнікам, А. Макаёнак імкнуўся набыць сістэмную адукацыю. У 1947 годзе ён паступіў на аддзяленне журналістыкі Рэспубліканскай партыйнай школы пры ЦК КПБ і, скончыўшы яго, стаў прафесійным журналістам. Два гады навучання ў сталіцы ён выкарыстаў вельмі плённа. Не ўпускаў магчымасці схадзіць у тэатр, перачытаць часопіс з цікавай п’есай. Шмат пісаў, хоць з друкаваннем сваіх твораў не спяшаўся. Таму ў 1949 годзе, на момант заканчэння партыйнай школы і пераходу на сталую працу ў часопіс «Вожык», А. Макаёнак быў у літаратурным асяроддзі малавядомым. Але паколькі ў аўтара было ўжо нямала твораў, ён становіцца членам Саюза пісьменнікаў БССР. Галоўным рэдактарам «Вожыка» быў у той час вядомы беларускі сатырык і гумарыст Кандрат Крапіва, які стаў для пачаткоўца літаратурным настаўнікам. Сатырычную камедыю «Хто смяецца апошнім» А. Макаёнак ведаў на памяць ад першай да апошняй рэплікі і сам марыў напісаць такі ж моцны твор. Праца ў рэдакцыі «Вожыка» садзейнічала развіццю літаратурных здольнасцей маладога пісьменніка, фарміраванню яго творчай індывідуальнасці, шліфоўцы прыроджанага таленту сатырыка-камедыёграфа. Пра гэта яскрава сведчаць фельетоны, гумарэскі, сатырычныя мініяцюры, што змяшчаліся на старонках часопіса і іншых перыядычных выданняў. 

У 1951 годзе Дзяржаўнае выдавецтва БССР выдае кнігу аднаактавых п’ес А. Макаёнка. На сцэне Беларускага дзяржаўнага тэатра імя Янкі Купалы (цяпер — Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы) была пастаўлена драма А. Макаёнка «На досвітку», у якой пісьменнік працягваў мастацкае даследаванне жыцця Захаду, распачатае ім яшчэ ў аднаактавых п’есах.  Большасць крытыкаў хвалілі тэатр за адкрыццё цікавага драматурга, а сам Андрэй Ягоравіч прызнаваўся, што менавіта супрацоўніцтва з купалаўцамі раскрыла для яго сакрэты творчасці для сцэны. Таксама зразумеў драматург, што няварта пісаць пра тое, чаго ты не ведаеш, якасную мастацкую рэч можна стварыць толькі на аснове жыццёвага вопыту. Без разумення гэтага наўрад ці напісаў бы А. Макаёнак на такім высокім мастацкім узроўні наступную сваю п’есу — сатырычную камедыю «Выбачайце, калі ласка!» (1953), вядомую ў друку і пад назвай «Камяні ў печані».

Па вызначэнні Марыі Верціхоўскай, п’еса стала пачаткам літаратурнага лёсу, праграмным творам і творчай візітоўкай Макаёнка-драматурга. У ёй пісьменнік асуджаў бяздумнае выкананне калгасамі планавых нарыхтовак, востра крытыкаваў прыпіскі, паказуху, якія квітнелі ў розных структурах кіраўніцтва сельскай гаспадаркай. П’еса аказалася настолькі смелай для свайго часу, што блізкія сябры драматурга непакоіліся за яго лёс. Не даверыўшыся мясцовым тэатральным і літаратурным крытыкам, А. Макаёнак вырашыў «даць дарогу ў жыццё» сваёй камедыі ў Маскве. Ён аддаў яе на суд галоўнага рэдактара часопіса «Театр» М. Пагодзіна, які тэрмінова надрукаваў п’есу. Да ацэнкі і рэкамендацыі «ўсесаюзнага старасты» драматургаў прыслухоўваліся тэатры, таму лёсавызначальнай для А. Макаёнка была сустрэча з М. Пагодзіным, які шмат зрабіў, каб прозвішча аўтара п’есы «Выбачайце, калі ласка!» стала тэатральным.

Прэм’ера спектакля (рэжысёр Канстанцін Саннікаў) адбылася на сцэне Беларускага дзяржаўнага тэатра імя Янкі Купалы ў 1953 годзе. У тым жа годзе камедыя «Выбачайце, калі ласка!» ставілася ў Брэсцкім драматычным тэатры імя Ленінскага камсамола Беларусі (цяпер — Брэсцкі акадэмічны тэатр драмы) рэжысёрам Георгіем Волкавым. 

Спектаклям па гэтай п’есе заўсёды спадарожнічаў поспех. А пасля аднаго з гастрольных выступленняў купалаўцаў на Міншчыне  калгаснікі прапанавалі змяніць свайго старшыню на Лідзію Ржэцкую, выканаўцу ролі Ганны Чыхнюк. Твор паставілі каля 200 тэатраў СССР, зрабіўшы імя яго аўтара сусветна вядомым.

І. Шамякін, па яго ўласным прызнанні, «неаднойчы радаваўся і нават па-творчаму зайздросціў Макаёнку, калі ў самых глыбінках — у калгасах, у райцэнтрах — чуў кароткія і вычарпальныя характарыстыкі: “Калібераў”, “А гэта Моцкін”, “Ну, гэты — хоць круць-верць, хоць верць-круць”, — слухачы ведалі, аб кім ідзе размова, і весела смяяліся». 

У 1957 годзе А. Макаёнак напісаў сатырычную камедыю «Каб людзі не журыліся». На жаль, яе сцэнічны лёс склаўся нешчасліва: спектакль купалаўцаў пасля двух-трох паказаў быў зняты, у абласных тэатрах да прэм’еры справа не дайшла. П’есай зацікавіліся за межамі Беларусі ў асяроддзі беларускай палітычнай эміграцыі. Публікацыя камедыі з адпаведнымі каментарыямі ў мюнхенскай газеце «Бацькаўшчына» ў немалой ступені садзейнічала таму, што сцэнічны лёс адной з лепшых сатырычных камедый А. Макаёнка склаўся вельмі нешчасліва: пастаўленая на сцэне Беларускага дзяржаўнага тэатра імя Янкі Купалы ў 1959 годзе, пасля двух-трох паказаў яна была знята з рэпертуару, у абласных тэатрах да прэм’еры справа не дайшла. Калі купалаўцы захацелі паехаць са спектаклем па п’есе ў Кіеў, дазволу не даў сакратар ЦК па ідэалогіі таварыш Гарбуноў, які палічыў, што суседзі будуць смяяцца з беларусаў. І твор знялі з рэпертуару. 

Наўрад ці хто смяяўся б з суайчыннікаў аўтара, бо фон у яго творы надзвычай змрочны, ноткі трывогі пранізваюць нават чыста камічныя сцэны. Сваёй п’есай А. Макаёнак імкнуўся прыцягнуць увагу грамадскасці да незайздроснага жыцця сельскіх працаўнікоў. Гэта жыццё драматург добра ведаў. У лісце да пісьменніка Аляксея Кулакоўскага ён апавядаў пра тое, што на ўвесь Журавіцкі раён з 71 калгаса 58 не далі калгаснікам на працадні ні каліва; астатнія 13 выдавалі па сто грамаў збожжа. Таму і гаворыць гаротніца Аксіння з камедыі «Каб людзі не журыліся»: «Робіш, робіш, а яно як у дзіравы мех…» Такой праўды пра калгаснае жыццё чыноўнікі дараваць не маглі, таму зрабілі ўсё, каб скараціць сцэнічны лёс таленавітага твора А. Макаёнка.

 Любімец тэатральнай публікі з вялікімі цяжкасцямі прабіваўся на сцэну. І толькі яго «Лявоніха на арбіце» (1961) была ў гэтым сэнсе шчаслівым выключэннем. На сваім шляху ў тэатр яна не сустрэла сур’ёзных перашкод. Прэм’ера спектакля ў тэатры імя Янкі Купалы супала з палётам Ю. Гагарына ў космас, і гэта выклікала ў гледачоў дадатковыя станоўчыя эмоцыі і асацыяцыі. Камедыя атрымала сапраўды ўсенародную вядомасць, узняўшы арбіту папулярнасці А. Макаёнка на небывалую вышыню. У 1962 годзе яна была адзначана Літаратурнай прэміяй імя Янкі Купалы.

У сярэдзіне 1960-х гадоў пісьменнік быў прызначаны на пасаду галоўнага рэдактара рускамоўнага літаратурнага часопіса «Нёман». Андрэй Макаёнак шмат зрабіў для таго, каб падняць мастацка-ідэйны ўзровень выдання, павысіць яго рэйтынг сярод чытачоў.

Акрамя рэдактарскай работы, Андрэй Ягоравіч актыўна займаўся грамадскай дзейнасцю. У 1965 годзе ў складзе беларускай дэлегацыі ён прымаў удзел у рабоце ХХ сесіі Генеральнай Асамблеі ААН, у 1970-я гады выконваў абавязкі дэпутата Вярхоўнага Савета БССР.

У 1967 годзе з-пад пяра драматурга выйшла сатырычная камедыя «З кірмашу». Аднак, нягледзячы на намаганні аўтара, падтрымку кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў БССР, заступніцтва дзяржаўных чыноўнікаў высокага рангу, камедыя так і не была пастаўлена. Такія адносіны да свайго твора А. Макаёнак успрыняў надзвычай хваравіта. I толькі франтавая загартоўка, падтрымка сяброў, усведамленне неабходнасці барацьбы за лепшае ў жыцці дапамаглі мастаку слова перажыць складаны перыяд. У тужлівы час ён ратаваўся працай.

Амаль адначасова, з інтэрвалам у некалькі месяцаў, драматург завяршыў дзве трагікамедыі — «Зацюканы апостал» (1969) і «Трыбунал» (1970), якія далі падставы даследчыкам гаварыць пра новага Макаёнка. Нягледзячы на прыналежнасць твораў да аднаго жанру, трагікамедыі вызначаюцца непаўторнымі адметнасцямі і арыгінальнасцю. Спектаклі па іх з поспехам ставіліся на сцэнах саюзных і замежных тэатраў.

Прэм’ера спектакля па п’есе «Зацюканы апостал» спачатку адбылася ў Расіі, у Маскоўскім тэатры сатыры, у 1970 годзе. Спектакль меў сенсацыйны поспех. І толькі пасля гэтага п’есе быў адкрыты шлях на беларускую сцэну. У 1971 годзе, амаль праз два гады пасля напісання, спектакль быў пастаўлены ў Беларускім тэатры імя Янкі Купалы, Беларускім тэатры імя Якуба Коласа, іншых тэатрах рэспублікі. «Зацюканы апостал» ставілі ў тэатрах ва Украіне, у Арменіі, Казахстане, Латвіі, краінах Заходняй Еўропы.

У 1970—1980-я гады адзін за адным у друку з’яўляліся творы А. Макаёнка: сатырычныя камедыі «Таблетку пад язык» (1972), «Святая прастата» (1976), сентыментальны фельетон «Верачка» (1979), трагікамедыі «Пагарэльцы» (1980) і «Дыхайце эканомна» (1983). У 1974 годзе п’есы «Трыбунал» і «Таблетку пад язык» былі адзначаны Дзяржаўнай прэміяй БССР імя Якуба Коласа.

У 1977 годзе А. Макаёнку прысвоена ганаровае званне народнага пісьменніка БССР. 

Пра шматграннасць яго таленту сведчаць створаныя ім кінааповесць «Твой хлеб», сцэнарыі фільмаў «Шчасце трэба берагчы», «Кандрат Крапіва», «Рагаты бастыён», тэлефільм «Пасля кірмашу», пераклады твораў савецкіх драматургаў Аляксандра Карнейчука, Леаніда Зорына і іншых на беларускую мову, артыкулы па праблемах драматургіі, тэатра, кіно. 

І хоць у пачатку 1980-х гадоў А. Макаёнак яшчэ мацаваўся, наладжваў сустрэчы, меў намер напісаць гістарычную драму і лірычны раман, яго здароўе выклікала сур’ёзную трывогу. 16 лістапада 1982 года ў росквіце творчых сіл А. Макаёнак памёр, быў пахаваны на Усходніх могілках у Мінску. Яго імя прысвоена Гродзенскай гарадской цэнтральнай бібліятэцы і Журавіцкай сярэдняй школе, вуліцы ў Мінску, на якой жыў драматург.

Праблемныя, публіцыстычна завостраныя, злабадзённыя, наватарскія па форме і змесце макаёнкаўскія творы высвечваюць лепшыя рысы мастака слова: актыўнасць яго жыццёвых пазіцый, вострае адчуванне сучаснасці, грамадзянскае сумленне…

Для адметнага, непаўторнага стылю А. Макаёнка характэрныя сімвал, гіпербала, часам грубы камізм, сатырычнае завастрэнне тыповай рысы, утрыраваны, шаржыраваны вобраз, іншыя асаблівасці.

Важнае месца ў творчасці драматурга займаў пошук. Працуючы ў камедыйна-сатырычных жанрах, А. Макаёнак сінтэзаваў элементы розных літаратурных форм — фельетона, гумарэскі, памфлета, рэпартажу, народнага лубка, фарса, вадэвіля, гераічнай драмы, сатырычнай камедыі, трагікамедыі, спалучаў дасягненні народнага тэатра і класічныя традыцыі. Адным з самых паспяховых жанраў для яго стала трагікамедыя — жанр, у якім драматург спалучыў элементы камедыі і трагедыі, народнага лубка і гераічнай драмы і які ён развіваў на нацыянальнай аснове. Такія яго «Трыбунал» і «Зацюканы апостал».