Біялогія. 11 клас

Як ужо адзначалася, да эўка­рыёт належаць прадстаўнікі чатырох царстваў: Расліны, Жывёлы, Грыбы і Пратысты. Іх клеткі пабудаваны падобным чынам. Усе яны змяшчаюць ядро і цытаплазму з рознымі мембраннымі і немембраннымі арганоідамі. Аднак, акрамя падабенства, паміж клеткамі арганізмаў розных царстваў існуюць пэўныя адрозненні.

Для клетак раслін характэрна наяўнасць пластыд, буйных вакуоляў, клетачнай сценкі. У большасці раслінных клетак адсутнічаюць цэнтрыёлі. Рэзервовым вугляводам у раслін з’яўляецца крухмал.

Асноўным структурным кампанентам, які забяспечвае трываласць клетачнай сценкі раслін, з’яўляюцца валокны (фібрылы), пабудаваныя з малекул цэлюлозы. Яны знаходзяцца ў пластычным жэлепадобным матрыксе, які ўтвораны рознымі полі­цукрыдамі і некаторымі другі­мі рэчывамі. Цэлюлозныя фібрылы ўтвараюць шматслойны цвёрды кар­кас, прычым у кожным слоі клетачнай сценкі яны размяшчаюц­ца паралельна адна адной (мал. 15-1.1).

*У састаў клетачных сценак розных тканак раслін могуць уваходзіць рэчывы, якія надаюць клеткам асаблівыя ўласцівасці. Напрыклад, клетачныя сценкі склеранхімы (механічнай тканкі) насычаюцца лігнінам і драўнеюць. Лігнін змацоўвае цэлюлозныя валокны, што значна павялічвае трываласць клетачных сценак. Аднак у выніку адраўнення клеткі склеранхімы гінуць. У сценках клетак корка назапашваецца гідрафобнае рэчыва суберын. Гэта прыводзіць да акаркавення — клетачныя сценкі робяцца непранікальнымі для вады, змесціва клетак адмірае і запаўняецца паветрам. На паверхні клетачных сценак эпідэрмісу (скуркі) могуць адкладацца воскі, якія ўтвараюць воданепранікальны слой — васковую кутыкулу.

Суседнія раслінныя клеткі злучаны паміж сабой трубчастымі цытаплазматычнымі каналамі — плазмадэсмамі. Яны наскрозь праходзяць з адной клеткі ў другую праз поры ў клетачных сценках. Мембрана, якая абмяжоўвае кожную плазмадэсму, высцілае пору і непасрэдна пераходзіць у цытаплазматычныя мембраны суседніх клетак (мал. 15-1.2). Унутры плазмадэсмы змяшчаецца мембранная трубачка, якая злучае ўчасткі эндаплазматычнай сеткі дзвюх клетак. Колькасць плазмадэсмаў у кожнай расліннай клетцы вельмі вялікая. Дзякуючы ім адбываецца аб'яднанне цытаплазмы асобных клетак у адну сістэму, якая забяспечвае міжклетачны транспарт розных рэчываў.*

У клетках жывёл адсутнічаюць пластыды і клетачная сценка, а надмембранны комплекс прадстаўлены глікакаліксам. Для жывёльных клетак не характэрна наяўнасць вакуолей. У гэтых клетках змяшчаюцца цэнтрыёлі, у якасці рэзервовага вугляводу адкладаецца глікаген.

Клеткі грыбоў маюць рысы падабенства як з расліннымі, так і з жы­вёльнымі клеткамі. Як і ў клетках раслін, у клетках грыбоў ёсць буйныя вакуолі і клетачная сценка, для іх не характэрна наяўнасць цэнтрыёлей. У большасці грыбоў асноўным структурным кампанентам клетачнай сценкі з’яўляюцца валокны, утвораныя малекуламі хіціну. Гэта рэчыва не сустракаецца ў раслін, але характэрна для шэрага жывёл. Так, у членістаногіх хіцін — гэта галоўны кампанент кутыкулы, якая адыгрывае ролю вонкавага шкілета. Падобна жывёльным клеткам, клеткі грыбоў не змяшчаюць пластыд, рэзервовым поліцукрыдам у іх з’яўляецца глікаген.

Клеткі пратыстаў вельмі разнастайныя па будове. Для аднаклетачных прэснаводных пратыстаў характэрна наяўнасць скарачальных вакуоляў. Рухомыя пратысты могуць перамяшчацца з дапамогай жгуцікаў (хламідаманада), дзякуючы раснічкам (інфузорыі) ці ілжэножкам (амёбы). Для розных відаў пратыстаў характэрны розныя запасныя вугляводы.

Як вам вядома, пратысты, здольныя ажыццяўляць фотасінтэз, называюцца водарасцямі. У іх клетках змяшчаюцца хларапласты, колькасць якіх можа складаць ад аднаго да некалькіх дзясяткаў. Хларапласты водарасцей таксама называюць храматафорамі. У розных відаў яны адрозніваюцца па форме, велічыні і ўтрыманні фотасінтэтычных пігментаў. Напрыклад, у хларэлы і хламідаманады храматафоры чашападобныя, а ў спірагіры — у форме спіральна закручаных стужак. Хларапласты зялёных водарасцей, якія жывуць на невялікіх глыбінях, змяшчаюць мінімальны набор фотасінтэтычных пігментаў. Сярод іх пераважаюць хларафілы, што і абумоўлівае зялёную афарбоўку гэтых водарасцей. У адрозненне ад зялёных водарасцей храматафоры чырвоных і бурых водарасцей змяшчаюць дадатковыя фотасінтэтычныя пігменты. Яны «маскіруюць» хларафілы і надаюць хларапластам глыбакаводных водарасцей характэрны чырвоны ці буры колер.

Клеткі большасці водарасцей змяшчаюць буйныя вакуолі і абмежаваны клетачнай сценкай, асноўным кампанентам якой звычайна з’яўляецца цэлюлоза. Для рухомых аднаклетачных водарасцей характэрна наяўнасць святлоадчувальнага вочка *(стыгмы)*. Дзякуючы яму і арганоідам руху гэтыя вода­расці могуць перамяшчацца ва ўчасткі вадаёма з аптымальнымі для фотасінтэзу ўмовамі асвятлення. У клетках гетэратрофных пратыстаў адсутнічаюць клетачная сценка, пластыды і святлоадчувальнае вочка.

*Многія аднаклетачныя пратысты, напрыклад амёбы і інфузорыі, пры наступленні неспрыяльных умоў інцыстуюцца. Пры гэтым іх клеткі акругляюцца і пакрываюцца шчыльнай ахоўнай абалонкай. Так утвараецца стадыя спакою — цыста, якая можа захоўваць жыццяздольнасць да некалькіх гадоў.*

Абагульненая інфармацыя пра асаблівасці будовы клетак пракарыёт і эўкарыёт прадстаўлена ў табліцы 15-1.1.

Табліца 15-1.1. Параўнальная характарыстыка клетак прадстаўнікоў розных царстваў

Клетачныя структуры і працэсы	Бактэрыі	Пратысты	Расліны	Грыбы	Жывёлы
Паверхневы апарат	1. Плазмалема 2. Клетачная сценка *(якая змяшчае мурэін)* 3. У некато­рых — вонкавая мембрана і (або) капсула	1. Плазмалема 2. У большасці вода­расцей клетачная сценка (звычайна змяшчае цэлюлозу)	1. Плазмалема 2. Клетачная сценка (змяшчае цэлюлозу)	1. Плазмалема 2. Клетачная сценка (змяшчае хіцін)	1. Плазмалема з глікакаліксам
Ядро	Адсутнічае	Ёсць	Ёсць	Ёсць	Ёсць
Захоўванне спадчыннай інфармацыі	Кальцавая малекула ДНК — бактэрыяльная храмасома, плазміды	Некалькі (або шмат) лінейных малекул ДНК — храмасом
Рэзервовы вуглявод	Розныя	Розныя	Крухмал	Глікаген	Глікаген
Цыташкілет	Ёсць	Ёсць	Ёсць	Ёсць	Ёсць
Эндацытоз	Не адкрыты	Ёсць	Ёсць	Ёсць	Ёсць
Рух цытаплазмы	Не выяўлены	Ёсць	Ёсць	Ёсць	Ёсць
Аднамембранныя арганоіды	Адсутнічаюць	Ёсць	Ёсць	Ёсць	Ёсць (не характерныя вакуолі)
Двухмембранныя арганоіды	Адсутнічаюць	Мітахондрыі, а ў водарасцей і пластыды	Мітахондрыі і пластыды	Мітахондрыі	Мітахондрыі
Рыбасомы	*70S	80S	80S	80S	80S*
Цэнтрыёлі	Адсутнічаюць	Ёсць у многіх	У большасці адсутнічаюць	У большасці адсутнічаюць	Ёсць