Біялогія. 11 клас

Генеалагічны метад заснаваны на пабудове і вывучэнні радаслоўных, якія адлюстроўваюць праяўленне пэўных прымет чалавека ў шэрагу пакаленняў (мал. 38.1). Дзякуючы гэтаму метаду можна высветліць, ці наследуецца вывучаемая прымета, вызначыць тып наследавання і верагоднасць праяўлення прыметы ў наступных пакаленнях. З дапамогай генеалагічнага метаду вызначаны характар наследавання многіх прымет чалавека, у прыватнасці шэрага спадчынных захворванняў, абумоўленых геннымі мутацыямі. Вылучаюць чатыры асноўныя тыпы наследавання: аўтасомна-дамінантны, аўтасомна-рэцэсіўны, счэплены з Х-храмасомай дамінантны і счэплены з Х-храмасомай рэцэсіўны.

У выпадку поўнага дамінавання спадчынная хвароба, абумоўленая дамінантным генам, будзе праяўляцца ў кожным пакаленні. Пры гэтым у некаторых сем’ях, дзе абодва бацькі хворыя, магчыма нараджэнне здаровых дзяцей (падумайце, пры якіх генатыпах бацькоў і з якой верагоднасцю).

Калі дадзенае захворванне счэплена з Х-храмасомай, яно будзе назірац­ца пераважна ў жанчын. Гэта звязана з тым, што ў дзяўчынкі да­дзеная хвароба праяўляецца ў выніку атрымання дамінантнага дэфектнага гена ад любога з яе бацькоў. Хлопчык жа можа ўнаследаваць дамінантнае захворванне, счэпленае з Х-храмасомай, толькі ад хворай маці. Пры счэпленым з Х-храмасомай дамінантным тыпе наследавання ў хворых мужчын (X^AY) усе дочкі аказваюцца хворымі (X^AX^—). Прычына у тым, што, незалежна ад генатыпу маці, у іх у любым выпадку праяўляецца дамінантны ген, атрыманы з Х-храмасомай бацькі. І наадварот, у здаровых жанчын (X^aX^a) усе сыны будуць здаровымі (X^aY), паколькі яны наследуюць сваю адзіную Х-храмасому ад маці. Калі вышэйназваныя заканамернасці не выконваюцца, то дамінантная хвароба з’яўляецца аўтасомнай (мал. 38.2).

Спадчынныя захворванні, якія вызначаюцца рэцэсіўнымі генамі, могуць праяўляцца не ў кожным пакаленні. Акрамя таго, у некаторых сем’ях, дзе абодва бацькі здаровыя, магчыма нараджэнне хворых дзяцей.

На рэцэсіўныя хваробы, счэпленыя з Х-храмасомай, часцей хварэюць мужчыны (успомніце чаму). Пры такім тыпе наследавання ў хворых жанчын (Х^аХ^а) усе сыны з’яўляюцца хворымі (Х^аY), а ў здаровых мужчын (X^AY) усе дочкі аказваюцца фенатыпічна здаровымі (X^AX ^–). У выпадку невыканання гэтых заканамернасцей можна зрабіць выснову пра тое, што рэцэ­сіўнае захворванне кантралюецца аўтасомнымі генамі  (мал. 38.3).

Акрамя чатырох асноўных тыпаў наследавання, ахарактарызаваных вышэй, існуе таксама счэпленае з Y-храмасомай  наследаванне. Прыметы, счэпленыя з Y-храмасомай, назіраюцца толькі ў мужчын і перадаюцца ад бацькоў усім іх сынам. Прыкладам спадчыннага захворвання, абумоўленага генам, размешчаным у Y-храмасоме, можа служыць зрашчэнне другога і трэцяга пальцаў ног.