Беларуская літаратура. 10 клас

Паэма мае форму паэтычнага дзённіка (апавяданне вядзецца ад імя Алеся Рыбкі). Сюжэт, выбраны Аркадзем Куляшовым (тры байцы выносяць з акружэння сцяг брыгады), дазволіў яму паказаць найбольш драматычныя падзеі ваеннага часу.

Умоўна-сімвалічны пачатак паэмы выявіў боль расстання з родным домам, горыч і роспач першых дзён вайны. Загаварылі, «нібы жывыя», хатнія рэчы: «конь майстэрскай работы, з кардону на колах драўляных» («Забяры, гаспадар, // Бо я тут усё роўна загіну»), лялька («Гаспадар, ты падай мне руку, // I не стой на парозе, // I вядзі, як дачку, // У натоўпе людскім па дарозе»).

Аўтар надзвычай праўдзіва перадаў успрыманне адступлення як жахлівай неверагоднасці («Што мяне палявыя дарогі // Вядуць, — я не веру, // Што па іх мае босыя ногі // Ідуць, — я не веру...»), гаркоту ад сваёй часовай бездапаможнасці, неабходнасці скрывацца ад ворага, які гаспадарыў у родным краі («Месяц сцежку ў дубняк // Залівае халодным праменнем; // Не магу аніяк // Я з уласным асвойтацца ценем...»), страшныя відовішчы фашысцкіх здзекаў, суровыя выпрабаванні грамадзянскай сілы і чалавечай мужнасці.

З успамінаў. «24 чэрвеня Мінск перажыў жудасную бамбардзіроўку, і бацька разам са знаёмым журналістам і выкладчыкам пад бомбамі шукаў ваенкамат, каб запісацца на фронт. У Калодзішчах на армейскім пляцы толькі чырвоныя пятліцы нагадвалі пра тое, што тут была армія — усе сталічныя ваенкаматы ўжо выехалі. Убачыўшы гэта, бацька страціў прытомнасць. Гэта быў яго першы інфаркт. Сябры па няшчасці неслі яго барысаўскімі балотамі тры дні. Урэшце Куляшоў устаў на ногі, і яны дабраліся да Оршы, дзе яшчэ дзейнічаў прызыўны пункт» (Валянціна Куляшова, дачка паэта).

Галоўны герой паэмы Алесь Рыбка пакінуў родны Мінск у трагічны час; вайна прынесла ў яго дом вялікае гора, разбурыла любімы горад, разлучыла з сям’ёй. Адчуваючы сябе сынам Радзімы, часцінкай свайго народа, ён пайшоў на суровую і цяжкую бітву з фашызмам, даючы святую клятву вярнуцца дамоў толькі з перамогай: «Я табе абяцаю і попелам родным клянуся, // Што з дарогі ўначы не саб’юся, // Вярнуся, вярнуся!..». Герой і ў самыя драматычныя моманты франтавога жыцця, нават пераходзячы лінію фронту, верыў у перамогу, справядлівасць змагання. Ён хацеў вярнуцца «не нікчэмным, слабым жабраком», а пераможцам: «…як бацька прыйду я ў дом, // Сонца ў дом // Прынясу на штыку, // Малаком // Напаю дачку, // Пасаджу свайго сына я // На жывога, // На баявога // Каня».

У героя паэмы чыстае сумленне і прыгожая душа. Ён не шкадаваў жыцця, выратоўваючы сцяг вайсковай брыгады, вынес з поля бою цяжка параненага Заруднага і гэтым выканаў свой высокі воінскі і грамадзянскі абавязак.

Мужнасцю і стойкасцю вызначаецца і камісар Зарудны. У цяжкія моманты змагання ён натхняў байцоў брыгады верай у перамогу. Правобразам героя паслужыў член Ваеннага савета 11-й арміі брыгадны камісар I. В. Зуеў, з якім Аркадзь Куляшоў быў асабіста знаёмы.

Паэт параўнаў мужнасць Заруднага і Алеся Рыбкі з паводзінамі Мікіты Ворчыка — наводчыка гарматы, аднаго з тых, каму пашанцавала застацца жывым. Пад уплывам панічных чутак Ворчык не бачыў сэнсу ў далейшым змаганні, не знаходзіў у сабе дастаткова сіл, каб пераадолець разгубленасць. У выніку ён кінуў баявых сяброў, шукаючы «цішыні і спакою» дома, дзе даведаўся пра трагічную смерць жонкі Марыны і яе перадсмяротную запіску з просьбай адпомсціць ворагу за здзекі і слёзы. Высветлілася таксама, што Ворчык, пакідаючы сваіх сяброў, забраў ватоўку з зашытым брыгадным сцягам. За здраду Мікіту выносіцца суровы прысуд.

Экзаменам на воінскую і грамадзянскую сталасць з’явілася для герояў твора пытанне: ісці далей у надзеі дагнаць фронт або заставацца ў «добрай удавы» Лізаветы:

— I куды, і куды мы ідзём? —      Крыкнуў Ворчык ад злосці.          У якую магілу нясём                     Непатрэбныя косці?                      Можа, войска няма,                      Можа, праўду ўдава мне казала, Што карычневая чума                  Дапаўзла да Урала...

У вобразах хутаранкі Лізаветы, старасты-паслугача Мядзведскага, Мікіты Ворчыка аўтар паказаў маладушных людзей, здраднікаў.

«Паэма — гэта дамінуючае ўзыходжанне», — лічыў вядомы французскі паэт Рэнэ Шар. Гэта выказванне вельмі сугучна з куляшоўскім творам. Яго паэма паэтапна «нарошчваецца» не толькі ў сюжэтным развіцці, але і праз новыя эмацыянальныя ўзмацненні: напружаны бой («Вораг лезе і лезе, — лезе // У брані і жалезе, // Перамогу ён чуе...»); горкае адступленне («Доўга помніцца будзе мне гэтае // Чорнае ранне // І халодная сцежка мая...»); маркотнае вяселле («Ладзіць гэта вяселле Мядзведскі — // Прыслугач нямецкі. // ˂…˃ // За Мядзведскага замуж ідзе // Пад пагрозай дзяўчына, // Бо бацькі яе ў лютай бядзе...»); пакаранне Мікіты Ворчыка, шчымлівая сустрэча з хлопчыкам, які вельмі нагадвае Алесю Рыбку сына («Мне здаваўся даўгім яго шлях, // Босы, бег ён праз ямы, // Па халоднай зямлі, па лістах // І па сэрцы маім // Таксама...»).

Шырока ўвайшла ў паэму фальклорная плынь — народнае галашэнне з адценнем гістарычнай песні, якое нагадвае стыль «Слова пра паход Ігараў». Гэта праяўляецца ў выключнай сілы словах пра роднае, здратаванае чужынцамі жыта («Пакасілі яго кулямёты, // Усё пакасілі, // А тупыя фашысцкія боты // Яго малацілі. // Танкі гусеніц жорнамі // Жыта пасля памалолі, // Коні потныя, чорныя // Хлеб замясілі на полі»), у размове з ручаём («Што ж, прымай нас, ручай, // І вядзі па вадзе нас далёка, // І кустамі з бакоў засланяй // Ад нямецкага вока»), а таксама ў народных выслоўях («Калі пойдзеш полем, напрост, — // Да мястэчка дванаццаць вёрст, // А як пойдзеш шляхам — // Дванаццаць з гакам…») і ў песенным стылі («Сялянская хата // Стаяла над светлай ракою. // I жыў там араты // З Агатай сваёй і дачкою»).

Навукоўцы гавораць. «Куляшову, калі ён пісаў сваю сапраўды народную паэму, было важна аднавіць і ў сваёй душы, і ў душах усіх тую мелодыю, якою народ на працягу стагоддзяў выказваў самае запаветнае» (Рыгор Бярозкін).

Пазней, абагульняючы набыткі і вопыт беларускай паэзіі ваенных гадоў, Аркадзь Куляшоў гаварыў: «Асабліва моцна абвастралася пачуццё блізкасці з роднай зямлёю ў часы грозных выпрабаванняў для народа і Радзімы. Можа, у адзін з такіх момантаў і нарадзіліся словы… старадаўняга галашэння. Хіба не сугучна яно гору сірот, родныя якіх сталі ахвярай карных куль, попелам і дымам Майданекаў і Асвенцімаў?»

Нескароны беларускі народ выступіў непераможнай сілай. Гэты матыў набыў асаблівае гучанне ў пранікнёных лірыка-філасофскіх адступленнях і вырас у палымяны пратэст супраць цёмных сіл руйнавання i вайны: «Я хачу, каб вякі // Чорных асаў спалілі праклёнам, // Каб спалілі забойцу таго, // Яго сына i ўнука, // Хто з-пад крылля свайго // Бомбу першую кінуў на брук наш. // Хай загіне ўвесь род // I таго, хто апошнюю кіне, // Хай загіне ўвесь род, увесь зброд, // У пакутах загіне!».

Важную ролю ў мастацкім асвятленні падзей у паэме адыгрывае пейзаж. Малюнкі роднай прыроды лаканічныя, але яскравыя i эмацыянальна насычаныя; яны садзейнічаюць раскрыццю асноўнай патрыятычнай iдэi твора. Так, безназоўны лясны ручай «выводзіць» воінаў з акружэння, беражэ ix ад варожага «нямецкага вока» і нарэшце «прыводзіць» да хаты лесніка, дзе байцы знаходзяць часовы прытулак. Хаваючы іх у лесе, «след замяла // У дуброве мяцель залатая». А пасля «ў вячыстым спакоі // Шумелі i сосны, і хвоі», вартуючы сон стомленых салдат.

Прырода заўсёды гатова падтрымаць і абараніць сваіх дзяцей, якія за доўгі час вандраванняў непазнавальна змяніліся: «Я гляджуся ў крыніцы свае. // — Гэта хто? — пытаюць яны. // Я гляджуся ў ручай лясны, // І ў здзіўленні // Ручай звініць...». Гэта з’яднанасць чалавека з навакольным светам сімвалізуе глыбіню патрыятычных пачуццяў людзей, непарыўна звязаных са зняволенай зямлёй, што таксама стамілася ад варожай навалы і даўно «чакае ратунку».

Заключныя радкі твора гучаць аптымістычна: вестуном жаданай перамогі ў «Эпілогу» становіцца адноўленая брыгада, якая на чале з Зарудным пад сваім выпрабаваным у баях сцягам заняла зыходныя пазіцыі для штурму: «Бачыць кожны // На ўласныя вочы: // Вось яны — дарагія, // Маладыя, суровыя, // Гарадскія, вясковыя, — // Да акопаў белаю хмарай // Набліжаюцца дзецюкі; // Хутка, // Хутка па ворагу ўдараць // Гартаваныя іх штыкі».

Паэма Аркадзя Куляшова «Сцяг брыгады» сцвярджала духоўныя каштоўнасці народа — вальналюбства, высакародства, чалавечую годнасць і адначасова выяўляла нянавісць да ворагаў і іх паслугачоў. Аляксандр Твардоўскі назваў твор «голасам сэрца, напоўненага болем за родную беларускую зямлю, плачам па ёй і гарачай светлай верай у яе сілы да барацьбы, у яе вызваленне».

«Паэма, якая стваралася ў цяжкую пару, у самы разгар вайны, сёння ўспрымаецца як выдатны мастацкі дакумент свайго часу, які рознабакова раскрывае сэнс нашай перамогі, падтрымлівае нязгасную памяць аб вялікіх народных выпрабаваннях» (Аляксандр Твардоўскі).

.