Беларуская літаратура. 10 клас

Літаратурны працэс

Літаратурны працэс — гістарычнае развіццё літаратуры, якое абумоўлена масавым узаемадзеяннем і ўзаемаўплывам асоб, твораў, крытыкі, грамадска-палітычных абставін, літаратурнага канона і эстэтычных ідэалаў часу.

У працэсе фарміравання і развіцця літаратуры вылучаюцца найбольш выдатныя пісьменнікі, а іх творы з цягам часу становяцца нацыянальнай класікай.

Навукоўцы гавораць. «Для літаратурнага працэсу важная ідэйна-мастацкая пераемнасць. Беларуская літаратура развіваецца перарывіста. У выніку моўныя, геаграфічныя, дзяржаўныя, палітычныя, канфесійныя перамены1 ўскладняюць пераемнасць — і гэта на некалькі дзесяцігоддзяў або нават назаўжды змяняе натуральны ход літаратурнага працэсу. На беларускі літаратурны працэс паўплывалі, напрыклад, наступныя падзеі: высылка філаматаў за межы тэрыторыі Беларусі; рэакцыя пасля паўстання 1863—1864 гадоў; пераслед рэвалюцыйна настроеных пісьменнікаў пачатку ХХ стагоддзя; гібель літаратараў падчас Першай сусветнай вайны; рэпрэсіі 1930-х гадоў; Другая сусветная вайна і г. д.» (Аксана Бязлепкіна). __________________ 1 Моўныя перамены выявіліся ў паслядоўным дамінаванні або наяўнасці ў літаратурным працэсе розных моў (старабеларуская, лацінская, польская, руская, беларуская). Геаграфічныя перамены — ва ўключэнні або выключэнні пэўных рэгіёнаў з беларускага літаратурнага працэсу (напрыклад, вельмі адрозніваецца статус Вільні ў пачатку ХХ стагоддзя і пачатку ХХІ стагоддзя). Дзяржаўныя перамены заключаюцца ў тым, што Беларусь уваходзіла ў склад розных дзяржаў — Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі, палітычныя — у існаванні пэўнага грамадска-палітычнага ладу (царызм, сацыялізм), канфесійныя — у наяўнасці і актыўным узаемадзеянні хрысціянскіх канфесій, пазней — у атэізме.

У пачатку ХХ стагоддзя ў беларускай літаратуры пісьменнікі працавалі найперш у рэчышчы рэалізму і мадэрнізму. Рэалізм, напрыклад, праявіўся ў творчасці Якуба Коласа і Максіма Гарэцкага. Пры гэтым на тагачасных творцаў працягваў аказваць уплыў і рамантызм, прыметы якога ў пачатку ХХ стагоддзя заўважаюцца, напрыклад, у Янкі Купалы і Максіма Багдановіча. Таксама навукоўцы аперыруюць паняццем «неарамантызм», якое можна разумець і як працяг рамантызму, і як напрамак мадэрнізму.

Мадэрнізм — агульная назва многіх літаратурных плыняў, якія вызначаліся засяроджанасцю на ўнутраным свеце чалавека, адасобленасцю ад сацыяльна-гістарычных пераўтварэнняў, элітарнасцю, незвычайнасцю мастацкай формы.

Найбольш актуальнымі для беларускай літаратуры першай трэці ХХ стагоддзя былі такія яго напрамкі, як імпрэсіянізм, сімвалізм і неарамантызм (гл. табліцу «Літаратурны працэс»).

Імпрэсіянізм — літаратурная плынь, у якой дамінуюць суб’ектыўныя ўражанні аўтара і якая вызначаецца фрагментарнасцю і расплывістасцю адлюстравання, увагай да дэталей, адценняў. Адным з заснавальнікаў з’яўляецца французскі паэт Поль Верлен.

Сімвалізм — літаратурная плынь, якая вызначаецца зваротам да філасофскіх таямніц, выкарыстаннем сімволікі, недасказанасці, намёкаў, загадкавых вобразаў. Сімвал — гэта знак, што злучае рэальны свет з ірэальным. Адзін з творцаў узорнага сімвалізму — Аляксандр Блок.

Неарамантызм — «новы рамантызм», эстэтычная плынь, што ўзнікла ў Еўропе на мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў, развівала эстэтыку рамантызму. У неарамантычных творах апяваліся амбівалентныя героі, якіх разрываюць гарачыя пачуцці; у творах не было адназначнай  перамогі дабра над злом.

Паралельна развіваўся авангардызм. Пад гэтай назвай звычайна аб’ядноўваюць наватарскія стылі і плыні мяжы ХІХ—ХХ стагоддзяў, якія адмаўлялі традыцыйныя падыходы ў мастацтве. Авангардных плыняў у сусветнай культуры шмат, але для беларускай літаратуры актуальныя найперш экспрэсіянізм, імажынізм і футурызм.

Экспрэсіянізм — адна з плыняў авангардызму, якая вызначаецца трагічным светапоглядам, напружанасцю пачуццяў, шматзначнасцю матываў, сімвалаў і пepaвaгай плана выражэння ўнутранага зместу над планам знешняга адлюстравання. Узнік як рэакцыя на імпрэсіянізм. Адзін са стваральнікаў экспрэсіянізму — аўстрыец Франц Кафка. 

Імажынізм — паэтычная школа, для якой маляванне словам, чыстая вобразнасць значаць больш за тэматыку твораў, дзе аўтары пазбягаюць неабавязковых слоў, цэняць нечаканыя і запамінальныя слоўныя малюнкі. Яскравым імажыністам у сваёй ранняй творчасці быў рускі паэт Сяргей Ясенін.

Футурызм — мастацкі рух 1920-х гадоў, які сцвярджаў мастацтва будучыні праз адмаўленне традыцыйнай культуры. У творах апяваліся гарадская эстэтыка і індустрыялізацыя. Славуты футурыст — рускі паэт Уладзімір Маякоўскі.