Беларуская літаратура. 10 клас

Адным з найбольш яркіх, самабытных твораў Францішка Багушэвіча з’яўляецца паэма «Кепска будзе!». У цэнтры ўвагі паэтадэмакрата — лёс беларускага хлопца, у якім, без перабольшання, увасоблены лёс беларускага народа. З самага маленства герою паэмы спадарожнічаюць гора і няўдачы. Нарадзіўся ён у сакавіку, калі ў сялянскай хаце не было чаго есці, а ўжо каб справіць хрэсьбіны, пра тое не даводзілася нават марыць. Замест таго каб везці немаўля ў касцёл, спрытная кума хрысціць яго вадою з Бярэзіны і сама выдумляе імя — Аліндарка.

— Вот і хрэст увесь тут, — кажа, —
І ксёндз хрысце гэтаксама,              
Толькі яшчэ чымсь памажа           ,
А хлопцу ўсё роўна — яма!             

Не быў шчаслівым і далейшы лёс Аліндаркі — спачатку памірае маці, потым гіне бацька. Хлопец застаецца сіратой, жыве нейкі час у цёткі, пакуль не трапляе да добрага чалавека — айчыма, які прымае небараку як роднага сына. Жыццё беларускіх сялян паказвалася Францішкам Багушэвічам надзвычай рэалістычна. Паэт не хаваў сацыяльнай няроўнасці, бездапаможнасці мужыка перад чыноўніцтвам.

Беларус нібыта нараджаўся пад злой зоркай, усё жыццё імкнуўся пазбавіцца ад галечы, але вынікам гэтых намаганняў нязменна станавіліся крыж і магіла. Праўда, свет сялянства не аднастайны. Былі сярод вяскоўцаў і п’яніцы, і прайдзісветы, але былі і сумленныя людзі. Гэта яшчэ раз сведчыць, што паэт імкнуўся крытычна глядзець на суайчыннікаў, не прыхарошваў, не ідэалізаваў беларускія рэаліі.

У літаратуры Беларусі пазнейшага перыяду (Янка Купала, Якуб Колас, Максім Гарэцкі і інш.), у дарэвалюцыйных творах 1910­х гадоў, звычайна прысутнічаў востры сацыяльны канфлікт паміж панам і мужыком. Пры гэтым пан разглядаўся як асноўная крыніца зла.

У мастацкім свеце паэмы «Кепска будзе!» такога звыклага для нас супрацьстаяння няма. Вобраз злога пана замяняе чыноўнік. Францішак Багушэвіч паказвае чыноўніка як бяздушны інструмент беспрычыннага гвалту царскага самаўладства. Матыў неабароненасці чалавека перад сістэмай паўстае надзвычай яскрава ў сцэне, дзе Аліндарка спрабаваў заступіцца за сябе і айчыма перад асэсарам.

Дваццацігадовы Аліндарка — сумленны, працавіты, старанны, свабодалюбівы юнак. Ён трапіў у турму. Тое, як успрымае Аліндарка астрог і яго насельнікаў, вельмі падобна да адпаведных момантаў з часткі ІІІ паэмы Адама Міцкевіча «Дзяды»: спрытныя, падобныя да чарцей, юрысты, людзі­здані, якія вартуюць «злачынцаў», і людзіздані, якія знаходзяцца пад вартай. Турма для Аліндаркі — гэта своеасаблівы чысцец (згадаем верш паэта «Быў у чысцы!»), адкуль яго мусіць вызваліць айчым. У фінале герой атрымлівае надзею на шчаслівую будучыню, калі даведваецца сваё сапраўднае імя. На думку даследчыкаў літаратуры, лёс Аліндаркі сімвалізуе лёс Беларусі. Францішак Багушэвіч спадзяваўся, што родная старонка набудзе лепшую долю.

Вобразу айчыма трэба надаць асаблівую ўвагу. Ён, звычайны селянін, у паэме з’яўляецца носьбітам якасцей праведніка, бо здолеў захаваць веру ў справядлівасць, у тое, што «праўда выйдзе, як з магілы!». Намаганнямі айчыма галоўны герой вяртаецца на Радзіму.

Здаецца, зло пераможана, праўда ўзяла верх. Аднак вяртанне ў родную вёску не азначала для Аліндаркі сацыяльнага і нацыянальнага разняволення. Вяртанне — толькі невялікі адпачынак перад новымі выпрабаваннямі. І разам з тым змест паэмы не пакідае ўражання бесперспектыўнасці, беспрасветнасці. Аліндарка і айчым у паэме Багушэвіча — «людзі Божыя», што значыць, маюць трывалую веру ў дабро. Менавіта вера дапамагае ім захоўваць чалавечнасць у сапраўды нечалавечых умовах.

Літаратурныя сувязі. Кнігі Францішка Багушэвіча «Дудка беларуская» і «Смык беларускі» ідэйна паўплывалі на «Прамову» (1893) Каруся Каганца1 і кампазіцыйна — на кнігі «Скрыпка беларуская» (1906) Цёткі, «Жалейка» (1908) Янкі Купалы, «Песні­жальбы» (1910) Якуба Коласа, «Чыжык беларускі» (1912) Гальяша Леўчыка.

_________________________

¹ Карусь Каганец (Казімір Кастравіцкі) быў стрыечным дзядзькам французскага пісьменніка, паэта і крытыка Гіёма Апалінэра (Вільгельма Альберта Уладзіміра Аляксандра Апалінары Вонж­ Кастравіцкага).