§ 26-2. Традыцыйная культура беларусаў

1. Паўсядзённае жыццё насельніцтва Беларусі

Традыцыйная духоўная культура беларусаў да канца ХІХ ст. развівалася пераважна ў аднастайных формах. Найбольш значны ўплыў на развіццё народнай культуры аказвала хрысціянская царква. Спачатку (XIV—XVI стст.) галоўную ролю ў культуры адыгрывала праваслаўе, а ў XVII—XVIII стст. да яго далучылася ўніяцтва. Для насельніцтва Беларусі ў цэлым былі характэрныя талерантнасць, павага да звычаяў і традыцый суседзяў. Разам з тым мелі месца забабоны, вера ў вядзьмарства, пэўны этнацэнтрызм (перабольшванне ролі ўласнай культуры і недаацэнка культуры іншых народаў). Таксама не трэба забываць, што ў эпоху феадалізму духоўная культура сялянства развівалася па-за межамі пісьмовай традыцыі, і гэта ў істотнай ступені вызначала многія яе рысы.

Значнае месца ў традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў займалі фальклор (вусная народная паэтычная творчасць), музыка, харэаграфічнае і прыкладное мастацтва. У іх адлюстроўваліся погляды чалавека на навакольны свет, яго пачуцці і спадзяванні. Найбольш распаўсюджанымі жанрамі фальклору былі песні, казкі, загадкі, прыказкі і прымаўкі.

Абрадавыя песні, карагоды суправаджаліся граннем на музычных інструментах: гуслях, трубе, рогу, дудках. У XVI ст. з’яўвіліся цымбалы, скрыпкі, ліры. Для песень быў характэрны аднагалосы вакальны спеў.

Народныя танцы насілі масавы характар. Сярод іх пераважалі карагоды. Яны ўключалі драматургічныя дзеянні — імітацыю працоўных працэсаў, перайманне рухаў жывёл і птушак («Мяцеліца», «Лянок» і інш.).

Значную ролю ў развіцці розных формаў беларускага тэатра адыгралі вандроўныя скамарохі — першыя акцёры. Іх мастацтва ўключала акцёрскую ігру, танец з элементамі пантамімы, дыялогі, песні. Усё гэта суправаджалася музыкай. Асаблівай папулярнасцю карысталіся павадыры мядзведзяў — «мядзведнікі».

Традыцыйнай культуры ўласцівы ўстойлівы характар. Падзеі  і змены ў ёй ідуць вельмі павольна. Пра гэта сведчыць, напрыклад, планіроўка беларускай вёскі, якая склалася ў ХVI ст. і не зведала значных змен да канца ХVIII ст., тыпы ​​жылых і гаспадарчых будынкаў.

Да традыцыйнай культуры адносіцца і народная кухня. Для народнай кухні беларусаў характэрныя разнастайныя стравы з мукі, круп, агародніны, бульбы, мяса і малака. Спосабы захавання прадуктаў — сушка, квашанне, саленне. У харчаванні вялікую ролю адыгрывалі дзікарослыя расліны: шчаўе, лугавая цыбуля, палявы часнык, крапіва і інш. Найбольш старажытны від расліннай ежы — кашы з ячменнага зерня, проса, аўса, ячных і грэцкіх круп. Кашы з ячменнага зерня (куцця, гушча) захоўваюцца і цяпер як частка абраду радзін, памінак. З мукі (пераважна жытняй) гатаваліся вадкія і напаўвадкія стравы: квашаныя (саладуха, кваша, кулеш) і няквашаныя (калатуша, зацірка, галушкі, макароны, саламаха). З аўсянай мукі рабілі кісялі, жур, талакно.

Аснову штодзённага харчавання складаў хлеб (жытні, радзей пшанічны). Яго пяклі пераважна з кіслага цеста з рознымі дабаўкамі — буракамі, жалудамі, мякінай і інш. — у залежнасці ад дастатку ў сям’і. З хлебнага цеста пяклі розныя аладкі — скавароднікі, праснакі, каржы, у святы — пірагі.

Традыцыйная ежа беларусаў — блінцы з жытняй, пшанічнай, грэцкай мукі. Адным з асноўных прадуктаў харчавання была гародніна. Гарох і боб тушылі; капусту, буракі, бручку, агуркі салілі; рэпу, моркву парылі і запякалі. З гародніны варылі вадкія стравы — бацвінне, халаднік. Бульба заняла трывалыя пазіцыі ў харчаванні толькі з другой паловы XIX ст. Малако часцей ужывалі ў кіслым выглядзе; тварог, масла, смятана ўваходзілі ў рацыён у абмежаванай колькасці. Мяса і мясныя прадукты спажывалі ў складзе розных страў — найчасцей свініну, бараніну, мяса свойскай птушкі, радзей ялавічыну. З напояў былі вядомыя бярозавы сок, мядовы, хлебны, бурачны квасы.

У цэлым адзенне і харчаванне былі вельмі сціплымі. Сяляне жылі на мяжы галечы.

Народныя традыцыі трывала захоўваліся і развіваліся ў такіх відах рамеснай вытворчасці, як дойлідства, ганчарства, ткацтва, разьба па дрэве і косці, вонкавае і арнаментальнае шыццё, пляценне, дробная пластыка. У прыкладны́м народным мастацтве высокую ўдзельную вагу мелі рамёствы, звязаныя з вырабам адзення, абутку, апрацоўкай футраў і скур, тканін, аздабленнем прадметаў паўсядзённага ўжытку: скрынь, куфраў, посуду. Народныя майстры выраблялі і ўнікальныя мастацкія рэчы, у тым ліку зброю, прадметы царкоўнага інтэр’еру, скразную «рэзь», абразы, скульптурныя выявы святых. У выніку штучнай працы на заказ нярэдка ствараліся шэдэўры мастацкага рамяства.

Сельскія рамеснікі абслугоўвалі пераважна вясковае насельніцтва. Тут не ўзнікалі цэхавыя арганізацыі, менш разнастайным у параўнанні з горадам быў асартымент прадукцыі. Пры ўсім гэтым менавіта сельскае насельніцтва Беларусі, яго эстэтычныя і рамесніцкія традыцыі і навыкі з’яўляліся той невычэрпнай крыніцай, якая заўсёды жывіла і ўзбагачала гарадское прафесійнае рамяство і надавала значнай колькасці рамесніцкіх вырабаў непаўторнае мастацкае і функцыянальнае аблічча.

Такім чынам, народная (традыцыйная) культура Беларусі грунтавалася на вытворчай дзейнасці народа, адпавядала яго духоўным патрэбам, густам і талентам, забяспечвала пераемнасць і развіццё культурных традыцый, узбагачэнне жыццёвага вопыту, была асновай для развіцця прафесійнай матэрыяльнай культуры.

2. Сямейныя адносіны і выхаванне дзяцей

Беларуская сям’я да пачатку ХХ ст. захоўвала патрыярхальны характар. На чале яе стаяў гаспадар. Без яго волі не адбывалася нічога важнага. Ён найперш адказваў за ўсе палявыя работы, малацьбу, догляд жывёлы, нарыхтоўку дроў. Ніякая праца не магла выконвацца без даручэння гаспадара, ініцыятыва іншых не ўхвалялася. Гаспадар — казначэй сям’і, ён жа кантраляваў паводзіны моладзі, адносіны да працы, маральнасць сыноў і дачок, караў іх за правіннасці. Бацька чытаў малітву за сталом, клікаў да вячэры «дзядоў», «карміў мароз» на Каляды і г. д. Ён сядзеў за сталом на куце, пад абразамі. Побач з ім садзіліся старэйшыя мужчыны, а жанчыны займалі месца на супрацьлеглым баку. Толькі пасля малітвы і пачатку ежы гаспадаром маглі есці астатнія. Аднак улада гаспадара не была дэспатычнай, яна трымалася на маральным аўтарытэце. У беларускай сям’і несправядлівасць, уціск з боку гаспадара, яго п’янства ці лянота неадкладна выклікалі агульны пратэст сям’і, які заканчваўся падзелам альбо перадачай улады іншаму старэйшаму мужчыне. Ад гаспадара сям'і патрабаваўся прыклад ва ўсіх справах, найперш у працы.

У сям’і існаваў строгі падзел працы на мужчынскую і жаночую, а ў межах той і другой — па ўзросце. Мужчына не рабіў жаночай работы: ніколі не даставаў ежу з печы, бялізну з куфра. Для гэтага былі гаспадыня або нявестка. Жаночую работу размяркоўвала старэйшая жанчына — маці. Яна была поўнай гаспадыняй у сваёй сферы, памочніцай і дарадчыцай мужа. Дзяўчаты заставаліся ў яе распараджэнні   да самага замужжа, а хлопчыкі пасля 14 гадоў пераходзілі ў распараджэнне гаспадара.

Нявесткі поўнасцю падпарадкоўваліся свекрыві. У беларускім фальклоры свякроў часта выступае галоўнай перашкодай шчасцю маладых, яна здольная ўплываць на паводзіны сына ў адносінах да жонкі. Абсалютнай нормай у беларусаў лічыўся пераезд нявесты ў дом і сям’ю мужа, але існавалі прымакі, якія прыходзілі на гаспадарку жонкі. Калі бацька старэў і перадаваў гаспадарку старэйшаму сыну, то страчваў права распараджацца зямлёй. Большая доля зямлі адыходзіла тым сынам, якія бралі на догляд бацьку. Строга захоўвалася правіла: даглядаў састарэлых бацькоў малодшы сын, да якога пераходзіла бацькоўская сядзіба. Гэта было абумоўлена тым, што малодшы сын меў меншую сям’ю, і праца бацькоў, якой бы яна ні была, з'яўлялася сыну падмогай.

З даўнiх часоў сямейны этыкет патрабаваў падтрымлiваць аўтарытэт сваёй сям’i сярод знаёмых. Згодна з традыцыяй, жонка не павышала голас на мужа, не выстаўляла напаказ сямейныя нягоды. Яна павiнна была ўзвышаць аўтарытэт мужа сярод дзяцей.

Выхаванне пачыналася з самага нараджэння дзіцяці. Жорсткае стаўленне да дзяцей на Беларусi — з'ява рэдкая, нават выключная. Адносiны бацькоў да малых звычайна былі мяккiя, але патрабавальныя. У фальклоры сустракаецца такое сцвярджэнне: «Не крычы, а лепей вучы». Бацькі імкнуліся выхоўваць у дзiцяцi самастойнасць, не распешваць яго.

Галоўным крытэрыем маральнасцi ў беларусаў заўсёды было  стаўленне да працы, стараннасць, умельства: працаваць не любiш — чалавекам не будзеш. Таму працоўнае выхаванне пачыналася ледзьве не з калыскi. Мацi брала немаўлятка з сабою ў поле, дзе мiж работай кармiла яго і спявала калыханкi. Крыху падрослыя дзеці выконвалi няцяжкую працу, дапамагалi няньчыць малодшых братоў і сясцёр, мылi посуд, пасвiлi гусей.

У 6—7 гадоў дзяўчатак навучалi прасцi, вышываць, вязаць, гатаваць ежу. У 14—15 яны сядалi за кросны, пад наглядам мацi і бабулi ткалi палатно, посцiлкi, ручнiкi. Дзяўчына, якая выходзiла замуж, да гэтага часу павiнна была сама наткаць адзенне, бялiзну, абрусы — прыгатаваць пасаг. Хлопчыкі спачатку пасвiлi гусей, у 8—9 гадоў — кароў, у 15—16 аралi, касiлi. Калi вырасталi, яны ўдзельнiчалi у будаўнiцтве хаты.

Хоць дзецi пачыналi працаваць з маленства, яны заўсёды знаходзiлi час i магчымасць пагуляць. У гульнях хлопчыкі і дзяўчынкі далучалiся да звычаяў і традыцый свайго народа, сваёй сям’i, атрымлiвалi першыя працоўныя навыкi. Вядома шмат народных гульняў: «Агароднiк», «Грушка», «А мы проса сеялi» і iнш. Калi дзiця было яшчэ зусiм малое, бацькi ладзiлi яму цацкi з саломы, лёну, анучак.

Важнае значэнне надавалася выхаванню ў дзяцей  павагi да бацькоў. Дзецям не дазвалялася павышаць голас на бацьку і маці, спрачацца з iмi. Слова бацькоў было для дзяцей законам.

Пытанні і заданні

 1. Вызначце, які ўплыў на традыцыйную духоўную культуру беларусаў аказвала царква і рэлігія.
2. Назавіце асноўныя жанры і ахарактарызуйце галоўныя тэмы беларускага фальклору.
3. Вызначце, якія асаблівасці былі характэрнымі для беларускай рамеснай вытворчасці.
4. Якія рысы традыцыйнай народнай культуры з’яўляюцца, на вашу думку, вызначальнымі?
5. Прывядзіце прыклады элементаў традыцыйнай культуры насельніцтва беларускіх зямель, якія захаваліся да нашых дзён.