§ 26-1. Адукацыя на беларускіх землях у другой палове ХVI — ХVIII ст.

1. Царкоўны характар адукацыі

У канцы XVI ст. у ВКЛ пад уплывам Рэфармацыі і Контррэфармацыі адбыліся значныя змены ў сістэме адукацыі, звязаныя са з’яўленнем новых навучальных устаноў рознага адукацыйнага ўзроўню і розных канфесій (каталіцкіх, пратэстанцкіх, праваслаўных, уніяцкіх). Выключнай з’явай стала адкрыццё ў 1579 г. у ВКЛ Віленскай езуіцкай акадэміі (Віленскага ўніверсітэта).

Пры Акадэміі існавалі бібліятэка, друкарня, астранамічная лабараторыя.

У лік першых выкладчыкаў універсітэта ўваходзілі шырока вядомы заснавальнік эканамічнай тэорыі, прадстаўнік фармальна-рэлігійнай логікі, філосаф  Марцін Сміглецкі (яго «Логіка» тройчы перавыдавалася ў Англіі для студэнтаў Оксфардскага ўніверсітэта), прафесар матэматыкі Освальд Крыгер (адзін з першых стаў знаёміць студэнтаў з геліяцэнтрычнай сістэмай Каперніка).

2. Брацкія праваслаўныя і пратэстанцкія школы

Да 1658 г. у Рэчы Паспалітай дзейнічалі арыянскія школы. Існавалі яны ў Іўі, Клецку, Любчы, Лоску, Нясвіжы і іншых гарадах. Школы мелі 3–5 класаў. Вучні апрача багаслоўя вывучалі творы старажытных мысліцеляў, грэчаскую, лацінскую, польскую і беларускую мовы, рыторыку, этыку, музыку, медыцыну. У дзяцей выхоўвалі павагу да чалавека і яго розуму, вучылі мысліць самастойна. Самай вядомай лічылася школа ў мястэчку Іўе (раённы цэнтр Гродзенскай вобласці). Яе рэктар Ян Намыслоўскі (пачатак 1560-х – 1633/1636 гг.) распрацаваў спецыяльную праграму навучання і напісаў некалькі падручнікаў.

У другой палове XVI — першай палове XVII ст. у Віцебску, Глыбокім, Заслаўі, Івянцы, Менску, Оршы і іншых гарадах дзейнічалі кальвінісцкія школы. У 1617 г. у Слуцку Янушам Радзівілам была заснавана кальвінісцкая гімназія, якая праіснавала да 1918 г. Асноўная ўвага ў іх надавалася рэлігійнаму навучанню. Таксама вывучаліся старажытнагрэчаская, лацінская, беларуская і польская мовы, рыторыка, гісторыя, матэматыка, антычная паэзія і інш. Навучанне прыцягвалася ад 6 да 10 гадоў.

У ліку першых брацкіх праваслаўных школ былі адкрыты школы ў Вільні (каля 1585 г.), Магілёве (1590 г.), Берасці (1591 г.). Пасля пачатковай адукацыі ў іх вывучалі скарочаныя цыклы «трывіуму» (граматыка, рыторыка, дыялектыка), і «квадрывіуму» (арыфметыка, геаметрыя, астраномія, музыка). Асаблівая ўвага надавалася вывучэнню царкоўнаславянскай мовы, у якой бачылі сродак процістаяння каталіцтву. У дзейнасці ўніяцкіх навучальных устаноў выразна прасочвалася тэндэнцыя да сінтэзу духоўных уплываў праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. Ва ўсе вышэйназваныя навучальныя ўстановы ВКЛ, як і ў астатнія,  вучні прымаліся незалежна ад іх паходжання, рэлігійнай ці саслоўнай прыналежнасці.

3. Езуіцкая сістэма адукацыі

З’яўленне езуітаў у ВКЛ у 1560-х гг. абумовіла распаўсюджанне іх школ – калегіумаў. Віленскі езуіцкі калегіум у 1579 г. быў ператвораны ў вышэйшую навучальную ўстанову — Віленскі ўніверсітэт. Выпускнікі калегіумаў добра валодалі лацінскай і польскай мовамі, мелі трывалыя навыкі ў рыторыцы, што асабліва цанілася шляхтай у прадбачанні соймавай ці прыдворнай кар’еры нашчадкаў. Езуіцкая сістэма адукацыі была дэталёва рэгламентавана, жорстка кантралявалася настаўнікамі і кіраўніцтвам ордэна, мела мэтай умацаванне пазіцый каталіцтва ў ВКЛ.

Асноўным стымулам у навучанні езуіты лічылі спаборніцтва. Кожны вучань меў свайго саперніка, і вялікім гонарам лічылася пераўзысці ў ведах равеснікаў. Пераможцы атрымлівалі ўзнагароды — напрыклад, займалі ганаровыя месцы ў класным пакоі. А вось тыя, хто адставаў, нават насілі «асліныя вушы». Настаўнікі карысталіся аўтарытэтам у навучэнцаў з прычыны сваіх багатых ведаў, педагагічнага таленту і строгасці. Фізічныя пакаранні (розгі) выкарыстоўваліся зрэдку. Пакаранне ажыццяўляў спецыяльны чалавек — карэктар.

4. Рэформы Адукацыйнай камісіі

У 1773 г. папа рымскі забараніў дзейнасць ордэна езуітаў. Гэтая падзея была выкарыстана ў Рэчы Паспалітай для ажыццяўлення кардынальных змен у адукацыі. Не толькі езуіцкая сістэма адукацыі, але і ўся маёмасць ордэна былі перададзены спецыяльна створанай Адукацыйнай камісіі. Яна стала першым у свеце міністэрствам адукацыі — дзяржаўным органам, які павінен быў адкрываць навучальныя ўстановы, заказваць напісанне падручнікаў, набіраць настаўнікаў. Адметнасцю Адукацыйнай камісіі быў яе цалкам свецкі характар.

Сярод прадметаў вылучаліся прыродазнаўчыя і гуманітарныя, а таксама дысцыпліны аб маральнасці — пра добрыя і дрэнныя ўчынкі, адносіны да слуг і паноў. Асаблівая ўвага надавалася фізічнаму выхаванню. Мовай навучання была польская, але не выключалася вывучэнне іншых моў. Адукацыя насіла ўсесаслоўны характар.

У 1783 г. быў прыняты адзіны для ўсіх школ Рэчы Паспалітай Статут навучання, які прадугледжваў падзел школ на тры тыпы: пачатковыя (парафіяльныя), сярэднія (акруговыя, падакруговыя), вышэйшыя (Галоўныя школы). На тэрыторыі Беларусі былі адкрыты каля 200 пачатковых і 20 сярэдніх школ, у Галоўную школу ВКЛ была пераўтворана Віленская езуіцкая акадэмія.

З дапамогай магнатаў адукацыя распаўсюджвалася і на прыватных землях. Для сваіх сялян магнаты маглі адкрываць спецыялізаваныя прафесійныя школы: медыцынскія, сельскагаспадарчыя, фінансавыя. З’яўляліся ваенныя і мастацкія навучальныя ўстановы. Адна з самых вядомых такіх устаноў — медыцынская школа ў Гародні, арганізаваная Антоніям Тызенгаўзам. Пад кіраўніцтвам француза Жана Жылібера яна змагла падрыхтаваць тры выпускі спецыялістаў.

Адукацыйная камісія стварыла падручнікі для ўсіх тыпаў школ. У якасці выкладчыкаў працавалі прафесары піярскіх, езуіцкіх і іншых каталіцкіх царкоўных школ.

На жаль, правядзенне адукацыйнай рэформы было спынена падзеламі Рэчы Паспалітай. Вопыт дзейнасці Адукацыйнай камісіі пазней быў увасоблены ў адукацыйнай рэформе імператара Аляксандра І.

Пытанні і заданні

 1. З якімі падзеямі другой паловы XVI ст. звязаны змены ў сістэме адукацыі ВКЛ?
2. Параўнайце навучанне ў арыянскіх, кальвінісцкіх і праваслаўных школах. Вызначце агульныя рысы і адрозненні. Аформіце іх ў выглядзе табліцы.
3. Якія змены ў адукацыю ВКЛ прынеслі езуіты?
4. Назавіце прычыны адукацыйнай рэформы ў канцы XVIII ст.
5. Пабудуйце схему, якая паказвае сістэму адукацыі ў канцы XVIII ст.
6. Прасачыце, як мяняўся характар адукацыі ў ВКЛ у XVI—XVIII стст. Якія фактары паўплывалі на гэты працэс?