§ 25. Барока ў культуры Беларусі

1. Літаратура і кніжная справа

У першай палове XVIІ ст. працягвалася развіццё друкарскай справы ў Вялікім Княстве Літоўскім. Друкаваная кніга стала даступнай для больш шырокага кола людзей. Яна выконвала адукацыйныя і асветніцкія функцыі. У той час вучыліся чытаць не толькі па Псалтыры, але і з дапамогай буквароў — ​напрыклад, выкарыстоўвалі Еўеўскі буквар 1618 г. (Еўе — ​зараз г. Вевіс у Літве).

У першай палове XVII ст. актыўна развівалася палемічная літаратура. Аўтары — ​праваслаўныя, каталікі, уніяты, пратэстанты — ​імкнуліся даказаць слушнасць свайго хрысціянскага веравучэння. Утварыўся саюз праваслаўных і пратэстанцкіх прапаведнікаў супраць каталіцкіх ідэолагаў. Сярод апошніх вылучаецца постаць першага рэктара Віленскага ўніверсітэта Пятра Скаргі — ​майстра палемікі ў друку.

Пошук знакамітых продкаў з боку шляхты і магнатаў садзейнічаў стварэнню гербоўнікаў і родавых легендаў. У сярэдзіне XVII ст. прафесар Віленскага ўніверсітэта езуіт Альберт Віюк-Каяловіч напісаў «Гісторыю Літвы», у якой шмат увагі надаў паходжанню шляхецкіх родаў. Гісторыя паступова аддалялася ад багаслоўя і займала сваё асобнае месца сярод навук пра чалавека.

Пашыралася мемуарная літаратура ў форме дыярыушаў (дзённікаў) — ​напрыклад, дыярыушы Фёдара Еўлашоўскага, Афанасія Філіповіча; літаратура падарожжаў («Перэгрынацыя» Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі); біяграфіі («Аван­туры майго жыцця» Саламеі Пільштыновай-Русецкай).

Магнацкія роды спрабавалі сцвердзіць сваю ролю ў гісторыі не толькі ў творах літаратуры, але і іканаграфічнымі сродкамі. У іх рэзідэнцыях сталі з’яўляцца родавыя галерэі і альбомы.

2. Театр

На тэрыторыі Беларусі актыўна развіваўся школьны тэатр. Ён паходзіў са шкалярскіх і студэнцкіх пастановак на рэлігійныя тэмы. Пастаноўкі арганізоўвалі навучэнцы каталіцкіх і ўніяцкіх калегіумаў, пратэстанцкіх школ. Але і вуч­ні праваслаўных школ не адмаўляліся ад удзелу ў падобных відовішчах. Сюжэты ствараліся на евангельскія, старазапаветныя або антычныя тэмы, а пры іх рас­крыцці выкарыстоўвалася шматмоўе (латынь, польская, старабеларуская мовы).

Яшчэ адным запатрабаваным сярод простага насельніцтва відам тэатральнага мастацтва заставаўся лялечны тэатр — ​батлейка. Яго пастаноўкі ажыццяўлялі таленавітыя акцёры-самародкі. Сюжэты датычыліся гісторыі Божага нараджэння, а ў якасці інтэрмедый уключаліся сцэнкі з удзелам персанажаў са штодзённага жыцця. Батлеечныя пастаноўкі былі разлічаны на простага гледача, і тэксты гаварылі пераважна на стара­беларускай мове.

Пры магнацкіх рэзідэнцыях пастаянна знаходзіліся артысты, пастаноўшчыкі і музыканты. Яны ўдзель­нічалі ў правядзенні пахавальных цырымоній, баляў, маскарадаў і г. д. Таксама артысты выступалі ў прыват­ных пастаноўках, дзе гледачамі былі сем’і магнатаў. Да ўдзелу ў пастаноўках прыцягвалася мясцовая шляхта. Фактычна да XVIII ст. такія напалову аматарскія трупы ператварыліся ў прыдворныя тэатры. Пры рэзідэнцыях магнатаў адкрываліся школы для навучання музыкантаў, артыстаў балета. Рэжысёрамі прыватных пастановак з’яўляліся замежныя драматургі.

Пры двары нясвіжскага магната Міхала Казіміра Радзівіла (Рыбанькі) быў арганізаваны прыватны тэатр, у спектаклях якога ўдзельнічалі (на ўзор французскіх каралёў) сям’я князя, кадэты яго ваеннай школы і нават прыгонныя сяляне. Апош­нія пасля мастацкай падрыхтоўкі атрымлівалі заробак за ўдзел у пастаноўках. Жон­ка магната — ​Францішка Уршуля — ​пісала лібрэта да опер. Радзівілы мелі некаль­кі пляцовак для сцэнічных пастановак, што стварала магчымасць паказаць розныя сюжэты: ад камерных сцэн да ваенных баталій. Падобныя тэатры і музычныя калек­тывы мелі Агінскія ў Слоніме, Сапегі ў Ружанах. У літаратуры такі тып тэатра атрымаў назву прыгоннага. Аднак у пастаноўках былі занятыя пераважна прафесійныя артысты і музы́кі, запрошаныя з-за мяжы. Удзелу прыгонных сялян ніхто не адмаўляе. Іх падрыхтоўка і ўдзел у пастаноўках дазвалялі зрабіць творчую кар’еру і ўзняцца па сацыяльнай лесвіцы за кошт свайго таленту і працаздольнасці.

3. Выяўленчае мастацтва

У ХVІІ — ​першай палове ХVІІІ ст. эстэтычныя прынцыпы барока праніклі ў розныя віды выяўленчага мастацтва. Свецкі жывапіс характарызуецца развіццём такіх жанраў, як партрэт і батальнае мастацтва. Гэта забяспечвала патрэбы шляхты і магнатэрыі ў візуалізацыі гісторыі свайго роду і яго ўнёску ў праслаўленне дзяржавы. Даследчыкі вылучаюць рыцарскі, парад­ны, пахавальны партрэты.

Найбольшай папулярнасцю сярод шляхты карыстаўся так званы «сармацкі партрэт».  Ён характарызуецца сімвалічнымі ў сваіх элементах адзеннем і ўпрыгажэннямі, рэалістычнай выявай асобы, атрыбутамі годнасці і прыналежнасці да роду і дзяржаўнай сістэмы ВКЛ.

Сярод партрэтаў другой паловы XVI — ​першай паловы XVIII ст. вылучаюцца парадны і пахавальны партрэты. Іх мэта — ​прадставіць асобу. Але прызначэнне зусім роз­нае. Парадны партрэт сведчыў аб статусе асобы: атрыман­не дзяржаўнай пасады, шлюб, прыдбанне маёмасці, змена тытула ці герба ўладальніка. Магнацкія роды Радзівілаў, Сапегаў, Агінскіх стварылі цэлыя галерэі фа­міль­ных партрэтаў, каб пацвердзіць сваю магутнасць і шматлікасць. Для размяшчэння партрэтаў выкарыстоўваліся доўгія прахадныя галерэі палацаў, а таксама залы бібліятэк.

Ва ўмовах безупынных баявых дзеянняў шляхціц або магнат маглі памерці далёка ад месца пахавання роду — ​радавой усыпальніцы. Таму ўзнікла традыцыя прымацавання да трунаў партрэта і герба, па якіх труны распазнавалі. З часам такі партрэт зрабіўся сімвалам памяці аб продку. На выяве сталі з’яўляцца элементы гер­ба, імя, пасады, тытулы і нават звесткі пра маёмасць. Ствараліся не толькі мужчынскія, але і жаночыя пахавальныя партрэты.

Батальны жанр у выяўленчым мастацтве прадстаўляў знакавую бітву ці падзею дыпламатычнага характару — ​напрыклад, «Прыезд Міхала Казіміра Радзівіла з пасольствам да Рыму», з імкненнем прадставіць яе як мага падрабязней. Для такіх твораў была характэрная прамалёўка не толькі асноўных дзеючых асоб, але таксама прыроды і ўмоў асяроддзя.

У іканапісе таксама намеціліся істотныя змены. Пад уплывам еўрапейскага малюнка і друкаванай прадукцыі ў аснову сюжэта абразоў сталі ўключацца выявы горада, прыроды, дэкору. Уніяцкія і праваслаўныя іканапісцы актыўна адыходзілі ад агульнапрынятых канонаў, перасталі выкарыстоўваць адваротную перспектыву, пачалі ўключаць паўсядзённыя сюжэты ў сюжэты біблейскія.

Так, месца чорта заняў асман ці татарын, а рымскія воіны «апранулі» сучасныя даспехі. У каталіцкай царкве пачалося шанаванне абразоў Багародзіцы. Гэта праяўлялася ў іх каранацыі — ​спецыяльным рытуале, стварэнні адмысловых срэбных ці залатых акладаў-рамак на абраз.

4. Архітэктура

Асабліва яскрава культура барока праявілася ў архітэктуры, як царкоўнай, так і свецкай. Рас­працоўваліся каноны архітэктуры барока — своеасаблівыя порцікі, праёмы і аздаб­ленне вокнаў, унутраны і знешні дэкор. Усё гэта знайшло ўвасабленне ў магнацкіх рэзідэнцыях. Першым узорам такіх навацый стала рэзідэнцыя Радзівілаў у Нясвіжы. Палацавы комплекс складаўся з асноўнага будынка, узмоцненай земляной фартыфікацыі, уязной брамы, замкнёнага двара і асобнага парку.

Новыя палацава-замкавыя комплексы былі закладзены ў Быхаве, Ляхавічах, Слуцку. Сталі перабудоўваць дзяржаўныя замкі. У гарадах ратушы пачалі ўзводзіць у стылі барока. Яны сталі шматфункцыянальнымі. Некаторыя ратушы ўпрыгожваў гарадскі гадзіннік.

Аднак перамены ў свецкай архітэктуры непараўнальныя з тымі, што адбываліся ў сакральным будаўніцтве. Храмавае будаўніцтва ў стылі барока пачалі развіваць розныя манаскія каталіцкія ордэны. Першынство сярод іх належала езуітам. Яны стваралі не проста храм, а цэлы царкоўны комплекс, які ўключаў храм, прыбудаваны да яго калегіум, кляштарныя памяшканні. Для аздаблення звонку і ўнут­ры храма дазвалялася выкарыстоўваць як роспіс сцен, ляпніну, так і розныя скульп­турныя фігуры святых. Многія абразы займелі сваю цудатворную гісторыю, якая прадугледжвала вылучэнне для яе своеасаблівай прасторы ў храме.

Асноўным тыпам храма стала трохнефавая базіліка. Шматпавярховасць да­зваляла выкарыстоўваць хоры для размяшчэння вялікіх арганаў і ўладкавання спецыяльных гаспадарчых памяшканняў. Знешне храм ператвараўся ў дамінуючы манументальны аб’ект гарадской ці сельскай прасторы. Будынак храма на высокім месцы быццам узносіўся над горадам.

У пачатку XVIII ст. на тэрыторыі ВКЛ атрымаў пашырэнне стыль т. зв. вілен­скага барока. Яго з’яўленне стала вынікам змен у прапорцыях званіц-вежаў і дэкоры храмаў, прыўнесеных стылем ракако. Узорам гэтага архітэктурнага кірунку стала творчасць Яна Глаўбіца (перабудова Сафійскага сабора ў Полацку, бернардынскага касцёла ў Менску).

У стылі барока будавалі не толькі каталіцкія храмы, але і праваслаўныя цэрквы і сінагогі. Асаблівасцю апошніх з’яўлялася захаванне функцыянальнасці — ​храмы служылі не толькі для малітвы, яны таксама былі месцам уратавання для яўрэяў горада.

Эпоха барока далучыла культуру беларускіх зямель да заходнееўрапейскай культуры. Аднак з прычыны шматканфесійнасці і поліэтнічнасці дзяржавы гэтыя працэсы праходзілі шляхам прыстасавання розных відаў мастацтва да мясцовых умоў, што заклала асновы самабытнай культуры барока ва Усходняй Еўропе.

5. Музыка

Музычнае мастацтва было прадстаўлена царкоўнай і свецкай музыкай. У праваслаўных і ўніяцкіх храмах, манастырах развіваліся харавыя спевы. Хары выконвалі творы на 4 і болей галасоў. Захаваліся запісы асноў набажэнства і спеваў — напрыклад, рукапісныя ірмалоі. Яны прызначаліся для аднагалосага вакалу і так званага знаменнага распеву — па знаменным (крукавым) запісе. У ХVІІ ст. распаўсюдзіліся мясцовыя варыянты спеву — слуцкі, супрасльскі, магілёўскі і інш.

З другой паловы ХVІ ст. у Беларусі пачалі друкавацца зборнікі пратэстанцкіх песнапенняў з пяцілінейнымі еўрапейскімі нотамі. У беларускіх літургічных кнігах такія ноты ўпершыню былі выкарыстаны ў зборніку «Супрасльскі  Ірмалагіён», які стварыў Багдан Анісімавіч з Пінска ў 1598 г. Вядомым помнікам беларускай музыкі гэтага часу з’яўляецца таксама «Полацкі сшытак», запісаны круглымі італьянскімі нотамі, якія леглі ў аснову сучаснай нотнай граматы.  

Цэнтрам каталіцкай музыкі быў Віленскі ўніверсітэт. Там працавалі адукаваныя еўрапейскія кампазітары, якія рыхтавалі і друкавалі музычныя творы. У другой палове ХVІІ ст. Сігізмунд Лаўксмін выдаў першы ў Вялікім Княстве Літоўскім падручнік  па тэорыі харальных спеваў на лацінскай мове.

У касцёлах і ўніяцкіх храмах гучала арганная музыка, для якой патрабаваліся высокі ўзровень рамесніцкай тэхнікі і адпаведная акустыка. Арган — гэта клавішна-духавы музычны інструмэнт, самы вялікі ў свеце. З прычыны значнага памеру, асаблівасцяў гуку і тэмбру, ён лічыцца «каралём інструментаў». У Берасці ў сярэдзіне ХVІ ст. сваім майстэрствам славіўся арганіст Трошка. У 1611—1615 гг. на сродкі шляхціца Андрэя Скарульскага быў пабудаваны вялікі арган для нясвіжскага касцёла езуітаў. Адным з найлепшых арганаў ХVІІ ст. лічыцца інструмент Жыровіцкага базыльянскага манастыра.

Пры каралеўскім двары, у сядзібах магнатаў дзейнічалі прыгонныя аркестры і капэлы. Аркестравая музыка суправаджала спектаклі, балі, паляванні, ваенныя парады і рэлігійныя службы. Выконвалі творы як заходнееўрапейскіх, так і мясцовых кампазітараў — Міхала Казіміра Агінскага, Яна Давіда Голанда, Мацея Радзівіла і інш. Кіравалі аркестрамі знакамітыя еўрапейскія музыканты. Прыдворных аркестрантаў і спевакоў рыхтавалі ў прыватных школах. Такія навучальныя ўстановы былі ў Слуцку, Нясвіжы, Гародні, Паставах, Слоніме.

У школьных тэатрах езуітаў, дамініканцаў і іншых манаскіх ордэнаў пастаноўкі п’ес таксама суправаджаліся музыкай. Часам гучалі народныя мелодыі, а ў XVIІІ ст. вучні сталі выконваць нават оперныя творы.

Пытанні і заданні

1. Назавіце фактары, якія садзейнічалі развіццю культуры барока на беларус­кіх землях.
2. Вызначце асноўныя рысы культуры барока на тэрыторыі Беларусі.
3. Ахарактарызуйце развіццё літаратуры і кніжнай справы ў ВКЛ у XVII — ​першай палове XVIІI ст.
4. Вызначце, чаму ВКЛ называлі самай тэатральнай краінай Еўропы.
5. Раскажыце аб развіцці музычнага мастацтва Беларусі ў ХVІІ—ХVІІІ стст.
6. Як паўплывалі ідэі барока на развіццё выяўленчага мастацтва Беларусі?