§ 24-1. Культура Адраджэння (Рэнесансу) на тэрыторыі Беларусі

1. Перадумовы распаўсюджання ідэй Адраджэння (Рэнесансу) на тэрыторыі Беларусі

Перыяд XІV — першай паловы XVI  ст. у гісторыі Заходняй Еўропы атрымаў назву Адраджэнне, або Рэнесанс. Ён характарызуецца ўздымам навукі і мастацтва, пашырэннем гуманізму. Галоўнымі дасягненнямі эпохі еўрапейскага барока сталі: Вялікія геаграфічныя і астранамічныя адкрыцці, развіццё прыродазнаўчых навук і навук пра чалавека (медыцыны, свецкай філасофіі, філалогіі), кнігадрукаванне, тэхналагічны прагрэс і інш. Вяртанне да ўзораў антычнай культуры падкрэслівала адзінства чалавечага роду, веліч яго мінулага і яго будучыні.

Хаця Вялікае Княства Літоўскае знаходзілася на ўскраіне тагачаснай Еўропы, тут ужо ў канцы ХV — першай палове ХVІ ст. фарміраваліся перадумовы для развіцця культуры Адраджэння. Адбывалася эканамічнае і сацыяльна-палітычнае ўзмацненне гарадоў,  упершыню былі праведзены грунтоўныя рэформы (аграрная Боны Сфорца, судовая, адміністрацыйная), у 1563 г. прынята Віленская пастанова аб верацярпімасці. У гэты час ішоў працэс фарміравання беларускай народнасці, адбываліся секулярызацыя духоўнага жыцця, пашырэнне міжнародных культурных сувязяў. На беларускіх землях з’явілася разнастайная кніжная прадукцыя з-за мяжы. Магнаты сталі ствараць уласныя бібліятэкі і ажыццяўляць мецэнацкую дзейнасць. Атрымала распаўсюджанне легенда пра Палемона, якая вывела продкаў магнацкіх родаў з Італіі, звязала гісторыю Вялікага Княства і Антычнага свету.

На Беларусі Адраджэнне адбывалася ў спецыфічных умовах узаемадзеяння рэлігійнай і духоўнай культуры. Свецкая літаратура толькі зараджалася. Грамадская думка канчаткова не была аддзелена ад царквы і арыентавалася на яе аўтарытэт.

Тым не менш культура беларускіх зямель XVI ст. удала ўпісалася ў тагачасную еўрапейскую культуру. Гісторыкі лічаць, што рэнесансная культура Беларусі была блізкай да Паўночнага Адраджэння, характэрнага для Германіі, Нідэрландаў і іншых краін Еўропы. Там новы тып культуры фарміраваўся пад уплывам Рэфармацыі і колькасць антычных помнікаў была значна меншай, чым у Італіі, зварот да антычнай спадчыны не лічыўся істотным.

2. Этапы культуры Адраджэння

Традыцыйна вызначаюцца два этапы развіцця культуры Рэнесансу на беларускіх землях. Першы з іх прыпадае на першую палову ХVІ ст. Ён характарызуецца развіццём кнігадрукавання, з’яўленнем агульнадзяржаўнага заканадаўства, новалацінскай паэзіі. У гэты час пашыралася свецкая культура, адбываліся глыбокія змены ў духоўным і бытавым жыцці грамадства. Другі этап ахоплівае сярэдзіну ХVІ — пачатак ХVІІ ст., калі адчуваўся моцны ўплыў Контррэфармацыі на свецкую і царкоўную культуру на Беларусі.

Пераход да культуры Адраджэння на беларускіх землях не меў дакладнай мяжы, асобныя мастацтвы (выяўленчае, дэкаратыўна-прыкладное, музыка) павольна ўспрымалі заходнееўрапейскія сюжэты і тэхнікі. Аднак літаратура імкліва развівалася пад уплывам лацінамоўных заходнееўрапейскіх твораў і перакладаў свяшчэнных тэкстаў на нацыянальныя мовы, што не ў малой ступені было абумоўлена пашырэннем кнігадрукавання і выдавецкай дзейнасці.

3. Дзеячы эпохі Адраджэння на тэрыторыі Беларусі

Галоўным дасягненнем эпохі Адраджэння ў Беларусі стала ўзнікненне беларускага кнігадрукавання, заснавальнікам якога быў выбітны дзеяч культуры еўрапейскага ўзроўню, мысліцель і гуманіст Францыск Скарына (каля 1490 — каля 1551). Яго кнігавыдавецкая дзейнасць была накіравана ў асноўным на выданне кніг Бібліі. У іх Скарына, як і іншыя еўрапейскія гуманісты, у тым ліку дзеячы Рэфармацыі, шукаў абгрунтаванне сваіх рэлігійных, ідэйных і асветніцкіх поглядаў. Звяртаючыся да Бібліі, Скарына меў мэту падараваць усяму «посполитому люду языка руского» поўны звод Свяшчэннага Пісання на роднай мове для ўдасканалення ў веры, дзейнасці, дабрачыннасці, «абы совершенен был человек божы и на всякое доброе дело уготован».

Кнігавыдавецкая дзейнасць і асветніцка-гуманістычныя погляды Скарыны непасрэдна паўплывалі на далейшае развіццё кнігадрукавання ў ВКЛ. Шэдэўрам рэнесансава-рэфармацыйнага кнігадрукавання стала берасцейская Біблія 1563 г., у падрыхтоўцы перакладу якой удзельнічала вялікая група заходнееўрапейскіх тэолагаў і філолагаў. Некалькі перакладаў асобных кніг Бібліі падрыхтавалі дзеячы рэфармацыйнага руху ў ВКЛ Сымон Будны, Мацей Кавячынскі і Лаўрэнцій Крышкоўскі ў Нясвіжы.

Адным з самых паслядоўных прадаўжальнікаў традыцый Скарыны быў небагаты шляхціц Васіль Цяпінскі. Ён стаў першым у Еўропе, хто ўзяўся ў 70-х гг. ХVI ст. за пераклад і паралельнае выданне Евангелля на дзвюх мовах: царкоўнаславянскай і беларускай.

У апошнія дзесяцігоддзі XVI ст. вядучым цэнтрам беларускага кнігадрукавання стала Вільня, дзе працавалі друкарні Васіля Гарабурды, Пятра Мсціслаўца, братоў Мамонічаў, Святадухаўскага брацтва. Мноства выданняў на польскай і лацінскай мовах для ўсяго ВКЛ выпусціла друкарня Віленскай акадэміі, заснаваная Мікалаем Крыштофам Радзівілам (Сіроткам).

Гуманістычныя погляды знайшлі ўвасабленне ў літаратурнай дзейнасці Міколы Гусоўскага (1470-я — пасля 1533). Ён стаў заснавальнікам новалацінскай рэнесансавай паэзіі ВКЛ. У сваёй ліра-эпічнай паэме «Песня пра зубра» (1523 г.) адлюстравалася гуманістычнае бачанне Гусоўскім прыроды, айчыннай гісторыі. Твор прасякнуты не толькі любоўю да прыроды Беларусі, але і глыбокім патрыятызмам.

Разам з гістарычнымі творамі распаўсюджанымі відамі літаратуры былі перакладныя кнігі і лацінамоўная паэзія. М. Гусоўскі лічыцца заснавальнікам жанру новалацінскай паэзіі ў ВКЛ, да якога адносіцца творчасць Яна Радвана (? — пасля 1591). Паэт быў паслядоўнікам Вергілія. Яго паэма «Радзівіліяда», стылізаваная пад «Іліяду», прасякнута патрыятызмам, услаўленнем Радзімы і яе абаронцаў.

Рэнесансавы характар маюць творы батальна-эпічнай і панегірычнай паэзіі, тэмай якіх стала гераічная гісторыя ВКЛ. Падзеям Лівонскай вайны прысвечана паэма Андрэя Рымшы «Дзесяцігадовая аповесць вайсковых спраў Крыштафа Радзівіла» (1585 г.). Паэт нарадзіўся ў вёсцы Пеньчын (сучасны Баранавіцкі раён) каля 1550 г. Вучыўся, магчыма, у Астрожскай школе на Валыні. Быў на ваеннай службе ў Крыштофа Радзівіла Перуна. Рымша лічыцца заснавальнікам жанру панегірычнай паэзіі ў беларускай літаратуры. Ён таксама пісаў панегірычныя эпіграмы. Вось, напрыклад, адна з іх, яна прысвечана Льву Сапегу: «Живете жъ, Сапегове, вси въ многие лета, Ваша слава слыть будеть, покуль станеть света!»

Знамянальна, што ў Беларусі, упершыню ва Усходняй Еўропе, былі надрукаваны пераклады заходнееўрапейскіх твораў з асуджэннем рэлігійных і палітычных ганенняў, у тым ліку кніга Францішка Хотмана пра Варфаламееўскую ноч у Парыжы (Лоск, 1576 г.).

Новыя духоўныя каштоўнасці запатрабавалі звароту да антычнай і раннехрысціянскай філасофска-літаратурнай спадчыны. Так, напрыклад, у каментарах да берасцейскіх выданняў апісваліся антычныя філасофскія школы стоікаў, перыпатэтыкаў, эпікурэйцаў, асаблівая ўвага надавалася творам Платона, Цыцэрона, Арыстоцеля, Сакрата. У Берасці ў 1577 г. на сродкі полацкага ваяводы былі надрукаваны кнігі вядомага польскага гуманіста і правазнаўцы Андрэя Маджэўскага «Аб паправе Рэчы Паспалітай».

Яшчэ адзін вядомы дзеяч Адраджэння ў Беларусі Гальяш Пельгрымоўскі (сярэдзіна ХVI ст. — 1604) займаў пасаду каралеўскага сакратара пры Стафане Баторыі, прымаў удзел у Лівонскай вайне і, магчыма, быў адным з аўтараў Статута ВКЛ 1588 г. Пельгрымоўскі быў уключаны ў склад пасольства Рэчы Паспалітай у Маскву, што дазволіла яму напісаць паэму «Пасольства Льва Сапегі да вялікага князя маскоўскага».

Новым жанрам стала літаратура падарожжаў, прадстаўленая «Перэгрынацыяй» Мікалая Крыштофа Радзівіла (Сіроткі). Князь праславіўся не толькі дзяржаўнай і ваеннай дзейнасцю. Менавіта яму Нясвіж абавязаны вядомым Фарным касцёлам, а Віленскі ўніверсітэт — пастаяннай апекай і дапамогай бедным студэнтам. У 1585 г. ён выехаў у Італію, а адтуль як паломнік накіраваўся ў Святую Зямлю, наведаў Крыт, Кіпр, Сірыю, Палесціну, Егіпет. Прычынай паломніцтва Сіротка назваў цяжкую хваробу, якую ён успрыняў як Божае пакаранне за грахі маладосці. У 1601 г. у Прусіі выйшаў яго падарожны дзённік «Перэгрынацыя» на лацінскай мове. «Перагрынацыя» была складзена ў форме лістоў да аднаго з сяброў. Гэта першае ў Беларусі навукова-геаграфічнае выданне.

Эпоха Адраджэння ў Беларусі завяршылася па сутнасці ў канцы XVI — пачатку XVII ст. На гэта паўплывала Контррэфармацыя, а таксама змены ў становішчы ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай, размежаванне шляхты па культурна-канфесійнай прыкмеце, пашырэнне каталіцтва.

Пытанні і заданні

 1. Дайце тлумачэнне паняццю «Адраджэнне». Канкрэтызуйце яго.
2. Назавіце асаблівасці Рэнесансу на беларускіх землях.
3. Ахарактарызуйце эпоху Адраджэння пры дапамозе карты памяці. Пры неабходнасці выкарыстайце матэрыял параграфа.

4. Ахарактарызуйце працэс развіцця кнігадрукавання на беларускіх землях у XVI — першай палове XVII ст. 
5. Вызначце, як паўплывалі ідэі Рэнесансу на развіццё літаратуры Беларусі. 
6. Падрыхтуйце паведамленні (інфаграфікі) аб прадстаўніках эпохі Адраджэння ў культуры Беларусі. 
 7. На падставе дадатковых крыніц інфармацыі пакажыце сувязь Паўночнага Адраджэння з культурай беларускіх зямель XVI — першай паловы ХVIІ ст.