§ 24. Культура беларускіх зямель у другой палове ХІV—ХVI ст.

1. Характар культурных працэсаў у ВКЛ

Адметнай асаблівасцю культуры Беларусі ХIV—ХVI стст. быў яе паступовы пераход ад візантыйскіх да заходнееўрапейскіх узораў архітэктуры, выяўленчага мастацтва і літаратуры. Пашырэнне заходнееўрапейскай культуры адбывалася праз кантакты з крыжацкімі ордэнамі, стасункі з Каралеўствам Польскім, уплыў каталіцкай царквы.

Паступова фарміравалася тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага. Пры Гедзіміне новая дзяржава выступала ў якасці цэнтра збірання зямель былой Кіеўскай Русі. Дзейнасць вялікіх князёў літоўскіх стала падавацца як працяг старажытнарускай гісторыі. Але ў пачатку XVІ ст. адбыліся карэнныя змены ў палітычнай культуры. У летапісах замацавалася ўяўленне аб «рымскім» (антычным) паходжан­ні дынастыі Ягелонаў, яе сувязі з заходнееўрапейскай італьянскай культурай. Пры гэтым у асяродку шляхты на польскі ўзор пашыралася ідэя аб выключнай ролі ў грамадстве сар­матаў — ​старажытных плямёнаў, ад якіх нібыта паходзіць шляхта. Таму лічылі, што сапраўдным шляхціцам можна толькі нарадзіцца. Саслоўе шляхты паступова ператварылася ў дамінуючы стан, а князь успрымаўся як першы сярод роўных.

Актыўныя стасункі з Тэўтонскім ордэнам, Польшчай і Чэхіяй па-свойму адбіваліся на развіцці элітарнай культуры Беларусі: узбраенні, архітэктуры, культуры двара. У працэсе хрысціянізацыі літоўскіх зямель ВКЛ склаўся народны культ святога Казіміра. Ён спалучаў у сабе гістарычную постаць Казіміра (сына вялікага князя Казіміра Ягайлавіча) і старажытныя ўяўленні пра Казіміра як ахоўніка рамяства і гандлю. У XV ст. набылі папулярнасць паданні пра пакутнікаў-францысканцаў і трох віленскіх пакутнікаў, у якіх раскрываецца пераход грамадства ад язычніцтва да хрысціянства.

2. Архітэктура

Знешняя пагроза, якая зыходзіла ад крыжакоў, садзейнічала развіццю абарончага дойлідства. У ВКЛ сталі будаваць каменныя замкі і княжацкія рэзідэнцыі. На тэрыторыі краіны з’явілася лінія замкаў для аховы, найперш ад паходаў нямецкіх рыцараў. Сярод іх можна вылучыць замкі ў Новагародку, Гарод­ні, Лідзе, Крэве.

Для ўзвядзення сцен і вежаў дойліды выкарыстоўвалі «пальчатку» — буйнапамерную, т. зв. «літоўскую», цэглу і бут — ​неапрацаваны прыродны камень. Муроўка сцен, якія мелі таўшчыню да 3 м, была трохслаёвай або «лусковай»: вонкавая частка выкладвалася з цэглы, а прастора паміж цаглінамі напаўнялася бутам і вап­навай рошчынай з дамешкамі дробнага камення і бітай цэглы. Верхняя частка сцен, вуглы, скляпенні і адкосы выкладаліся з цэглы.

У XIV—XV стст. замкі будавалі на цяжкадаступных для ворага месцах, пагорках, узвышшах, у сутоках рэк. Часта выкарыстоўвалі месцы ранейшых старажытна­рускіх умацаванняў, таму яны мелі нерэгулярную планіроўку. Узвядзенне дадатковых перашкод — ​валоў і равоў — ​павялічвала непрыступнасць новага замка. Адным з самых буйны́х ваенных комплексаў падобнага роду з’яўляецца Новагародскі замак, створаны на месцы драўлянага ўмацавання ХІ ст. Замак меў сем вежаў. З паўднёва-заходняга боку яго атачала сістэма равоў і валоў. За сценамі знаходзіліся шэраг жылых і гаспадарчых пабудоў, храм і княжацкі палац. Даследчыкі лічаць, што комплекс выкарыстоўваўся як рэзідэнцыя.

На месцы драўлянага Гарадзенскага замка ХІ ст. пасля пажару 1398 г. па загадзе князя Вітаўта быў узведзены мураваны. Замак складаўся з пяці вежаў і палаца, што размяшчаліся па перыметры Замкавай гары, якая з’яўлялася натураль­ным умацаваннем. Паступова яго абарончая роля паменшылася, і ў XVI ст. ён быў перабудаваны ў каралеўскую рэзідэнцыю Стафана Баторыя ў стылі рэнесанс.

Таксама замкі будавалі на штучных узвышшах да 5—10 м. Яны мелі рэгулярную форму, часцей квадрата, і масіўныя вежы па вуглах. Такія замкі-кастэлі на тэрыторыі Беларусі былі ўзведзены ў Лідзе (Гродзенская вобласць) і Крэве (Смаргон­скі раён Гродзенскай вобласці).

З XVI ст. многія замкі сталі выконваць прадстаўнічыя функцыі, бо зрабіліся ўласнымі рэзідэнцыямі магнатаў. Замкі павінны былі паказаць моц роду. Так, былі закладзены рэзідэнцыі Іллінічаў у Міры (Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці), Гаштаўтаў у Геранёнах (Іўеўскі раён Гродзенскай вобласці).

З распаўсюджаннем каталіцкай царквы былі закладзены новыя храмы. Пер­шыя касцёлы будавалі мясцовыя дойліды пераважна з дрэва. Касцёлы і манастыры размяшчаліся ў прасторы горада не ізаляванымі комплексамі, як у Заходняй Еўропе, а бліжэй да адміністрацыйнага і гандлёвага цэнтра. Са старэйшых мураваных каталіцкіх храмаў вылучаецца Троіцкі касцёл у в. Ішкалдзь (Баранавіцкі раён Брэсцкай вобласці), закладзены ў 1472 г. Касцёл з’яўляецца храмам зальнага тыпу з 5-граннай алтарнай апсідай. Хаця храм не мае ўзнёслай вертыкальнай кампазіцыі, багатага скульптурнага афармлення, яго масіўныя сцены, паўцыркульныя аконныя праёмы, стрэльчаты ўваход сведчаць аб гатычным культавым дойлідстве.

Змены ў эканамічнай палітыцы дзяржавы абумовілі перанясенне на землі ВКЛ нямецкага гарадскога права на самакіраванне. А разам з ім з’явіліся спецыяльныя адміністрацыйныя будынкі магістратаў — ​ратушы. Яны павінны былі адлюстроўваць статус горада, быць дастаткова прасторнымі для размяшчэння скарбу, мець залы для пасяджэнняў рады і суда.

У архітэктуры ХVI ст. набіраў моц стыль рэнесанс. Ён вылучаўся кампакт­насцю аб’ёмаў і сціпласцю дэкору. Прыкладам з’яўляецца кальвінская царква ў Смаргоні, пабудаваная на сродкі шляхецкага роду Зяновічаў. Рэнесансавыя будынкі часта захоўвалі ранейшыя абарончыя элементы. У прыватнасці, заслаўская кальвінская царква (збор) размешчана на месцы старажытнага замка — на высокім узгорку, акружаным ровам і валам з чатырма землянымі бастыёнамі. У гэтым стылі ў канцы ХVI ст. пад кіраўніцтвам архітэктара Марціна Забароўскага быў перабудаваны замак у мястэчку Мір. Таксама рэнесансавым характарам вызначаўся палацава-замкавы комплекс у Смалянах (Аршанскі раён Віцебскай вобл.). Яго называлі «Белы Ковель», таму што ён быў узведзены з белай цэглы і невялікіх камянёў.

3. Беларуская готыка

Беларуская готыка — ​стыль у архітэктуры XV — першай трэці XVI ст., для якога характэрнае спалучэнне раманскага, гатычнага стыляў, стылю рэнесанс і традыцый візантыйскай архітэктуры. Асаблівасцю храмаў беларускай готыкі з’яўляецца пераход ад сіметрычных двухвежавых будынкаў да чатырохвежавых. Гэта давала магчымасць выкарыстоўваць іх у абарончых мэтах.

На мяжы XV—XVІ стст. элементы гатычнага стылю праніклі і ў праваслаўнае дойлідства. З’явіліся ўнікальныя цэрквы-крэпасці ў Сынкавічах і Мураванцы. Храмы былі пабудаваны з чырвонай брусковай цэглы. Вокны і дзверы ўяўляюць сабой спічастыя аркі з малой стралой уздыму. Для ўстойлівасці сцен выкарыстаны контрфорсы. Тарцы двухсхільнага даху за­крыты востраканцовымі шчытамі. Унутры храмавая прастора завяршаецца скляпеннямі рознай канфігурацыі. З каталіцкіх храмаў сваім абарончым характарам вылучаецца Фарны касцёл у Новагародку.

Такім чынам, беларуская готыка стала галоўным стылем манументальнай архітэктуры беларускіх зямель ВКЛ. Яна сумяшчала ў сабе як мясцовыя, так і заходнееўрапейскія асаблівасці. Была характэрная для храмаў розных хрысціянскіх канфесій.

4. Агульнадзяржаўнае летапісанне ў ВКЛ

Агульнадзяржаўнае летапісанне склалася на тэрыторыі ВКЛ дастаткова позна — ​толькі ў першай палове XV ст. На гэта паўплывалі працэсы дэцэнтралізацыі ў Княстве да канца XIV ст., а таксама адсутнасць патрэбы ў запісе дзяржаўных падзей з боку вялікага князя і яго двара. Бо толькі са з’яўленнем складанай сістэмы кіравання (канцылярыі, Паноў-Рады) узнікла неабходнасць у захоўванні і выкарыстанні інфармацыі гістарычнага харак­тару: міжнародных дагавораў і велікакняжацкай карэспандэнцыі.

Адбылася падзея, якая змяніла стаўленне феадалаў да гісторыі ВКЛ. У першай трэці XV ст. было прынята рашэнне аб каранацыі вялікага князя Вітаўта і ператварэнні ВКЛ у новае еўрапейскае каралеўства. Для падмацавання высокага статусу і дасягненняў вялікага князя ў Смаленску быў створаны «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх». Галоўнай мэтай твора з’яўлялася адлюстраванне ролі ВКЛ у выратаванні рэгіёна ад мангола-татараў і ўслаўленне імя Вітаўта. Праца над летапісам перапынілася ў 1446 г.

Верагодна, пры вялікім князю Казіміру Ягайлавічу першы агульнадзяржаўны летапіс яшчэ задавальняў палітычную эліту дзяржавы. Аднак з узмацненнем ролі Паноў-Рады, асобных магнацкіх родаў узнікла патрэба ўпісаць іх продкаў-заснавальнікаў у гісторыю Княства. Пры гэтым вялікія князі ў пачатку XVI ст. выступалі за адасабленне ад усходнееўрапейскай гісторыі, і хуткі пераход у заходнееўрапейскую гістарычную традыцыю быў прадвызначаны. Гэта прывяло да разумен­ня гісторыі дзяржавы як гісторыі ўладароў і народаў. Была складзена «Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага». У ёй гісторыя ВКЛ паказана праз паходжанне княжацкай дынастыі і асобных магнацкіх родаў ад рымляніна Палямона і яго падручных, якія збеглі з Рыма да Літвы. Важнай зрабілася інфармацыя аб першых хрысціянах-каталіках на землях ВКЛ. Так, Гаштаўты сцвярджалі, што іх продак Пётр быў каталіком раней за Ягайлу.

У другой трэці XVI ст. адбываўся паступовы заняпад дзяржаўнага летапісання ў ВКЛ. Створаная ў сярэдзіне XVI ст. «Хроніка Быхаўца» знаходзілася пад моцным уплывам польскіх хронік, часам пераказвала іх змест. Шляхта імкнулася ўсвядоміць сваю ролю ў грамадстве, не ўспрымала выключную ролю магнатаў і вялікіх князёў. Адбыўся перагляд падыходаў да дзяржаўнай гісторыі.

Пытанні і заданні

 1. Назавіце і ахарактарызуйце фактары, якія вызначалі развіццё беларускай культуры ў другой палове ХІІІ — ​пачатку ХVІ ст. Вызначце, якія фактары перашкаджалі развіццю беларускай духоўнай культуры.
2. Вызначце, як развівалася кніжная справа на тэрыторыі Беларусі. Апішыце працэс узнікнення кнігадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім. Выкарыстайце веды, атрыманыя вамі ў 7-м класе і падчас вывучэння сусветнай гісторыі ў 10-м класе.
3. Назавіце не менш за тры фактары, што ўплывалі на складванне белару­с­-
ка-літоўскага летапісання.
4. Вызначце новыя з’явы ў развіцці архітэктуры. Што сабой уяўляла беларуская готыка?
5. Распрацуйце маршрут для экскурсіі (даведнік або карту) па славутасцях вашай мясцовасці (раёна, вобласці) другой паловы XIII — ​XVI ст.