§ 22-1. Берасцейская царкоўная унія

1. Прычыны заключэння Берасцейскай царкоўнай уніі

Вялікае Княства Літоўскае геапалітычна знаходзілася на мяжы дзвюх канфесій, прадстаўнікі якіх дамінавалі ў дзяржаве. Гэта давала падставы Маскве і Рыму ўмешвацца ва ўнутраныя справы Княства. Каб абараніць незалежнасць ВКЛ, трэба было нешта іншае — і не каталіцтва, і не праваслаўе.

Да XVI ст. выразна праступілі рысы крызісу праваслаўя. Канстанцінопаль быў захоплены туркамі, а епархіі не здолелі стварыць сістэму школ для шляхты, падрыхтоўкі кадраў ніжэйшага духавенства. Езуіт Пётр Скарга, характарызуючы стан праваслаўя ў ВКЛ, пісаў: «Папы схалопелі, навука ўпала».

У пачатку 90-х гг. XVI ст. на сустрэчах з прадстаўнікамі Ватыкана праваслаўныя епіскапы ВКЛ прапаноўвалі ўмовы аб’яднання цэркваў у Княстве. Ініцыятарамі уніі выступілі епіскап берасцейскі і ўладзімірскі Іпаці Пацей і епіскап луцкі Кірыла Цярлецкі. Іх падтрымалі кіеўскі мітрапаліт Міхаіл Рагоза, кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт ІІІ Ваза і канцлер ВКЛ Леў Сапега. Вясной 1595 г. на царкоўным саборы амаль усе праваслаўныя епіскапы, акрамя львоўскага, пагадзіліся заключыць царкоўную унію. Яны падрыхтавалі «33 артыкулы» — умовы пераўтварэння праваслаўнай царквы ВКЛ ва ўніяцкую.

Умовы аб'яднання цэркваў

2. Берасцейскі царкоўны сабор і яго вынікі

3 снежня 1595 г. І. Пацей і К. Цярлецкі сустрэліся ў Рыме з Кліментам VIII, які пагадзіўся з умовамі і падпісаў папскую булу аб уніі. Затым 6–9 кастрычніка 1596 г. у Берасці на царкоўным саборы, куды з’ехаліся прыхільнікі уніі. Менавіта тады ўніяцтва было канчаткова аформлена як рэлігійны кірунак. Аднак сабор адразу раскалоўся на два асобныя саборы — праваслаўны і ўніяцкі. Першы адхіліў унію, другі — абвясціў яе, прызнаў вяршэнства для ўніятаў папы рымскага і асноўных дагматаў каталіцкай царквы. Разам з тым захоўваліся праваслаўныя абрады і царкоўнаславянская мова ў набажэнстве. Уніяцкае духавенства, як і каталіцкае, вызвалялася ад падаткаў. Уніяцкая шляхта атрымала магчымасць займаць дзяржаўныя пасады нараўне з каталіцкай шляхтай, а ўніяты-мяшчане ўраўноўваліся ў правах з каталікамі-мяшчанамі.

15 кастрычніка 1596 г. каралеўскім універсалам акт уніі быў зацверджаны на дзяржаўным узроўні. Афіцыйна праваслаўная царква ў ВКЛ перастала існаваць, замест яе была створана ўніяцкая царква.

3. Усталяванне ўніяцкай царквы на беларускіх землях

У працэсе станаўлення ўніяцкай царквы ў ВКЛ вылучаюць некалькі асноўных перыядаў. Першы — ​канец XVI — ​пачатак XVII ст. — ​перыяд жорсткага і гвалтоўнага навязвання уніі, што выклікала вострае супрацьдзеянне праваслаўнага насель­ніцтва. Назіралася супраціўленне з боку сялян, мяшчан, членаў праваслаўных брацтваў. Не прынялі унію многія шляхціцы праваслаўнага веравызнан­ня і пратэстанты. Справа даходзіла да адкрытых выступленняў. У 1623 г. у Віцебску ў час хваляванняў праваслаўнага насельніцтва быў забіты полацкі ўніяцкі архіепіскап Іасафат Кунцэвіч.

Прымусовае насаджэнне ўніяцтва не прывяло да кансалідацыі грамадства. Вынікі аказаліся адваротнымі. Супярэчнасці на рэлігійнай глебе набылі небяспечны для дзяржавы характар.
Другі перыяд у станаўленні ўніяцкай царквы ў ВКЛ адносіцца да 30-х гг. XVII ст. Паколькі унія выклікала раскол сярод насельніцтва, кароль Рэчы Паспалітай Уладзіслаў IV Ваза ў 1632 г. аднавіў праваслаўную царкву ў Княстве. У гэты час пачалася рэформа ўніяцкай царквы — ​з’явіўся манаскі ордэн базыльян. Былі арганізаваны брацкія і базыльянскія школы.

Такое хуткае распаўсюджанне ўніяцкай царквы ў Беларусі можна патлумачыць тым, што яна мела дзейсную падтрымку з боку ўлады. Істотным было і тое, што ўніяцкае духавенства прыклала вялікія намаганні, каб новая царква па сваёй абраднасці не вельмі адрознівалася ад праваслаўнай і была цесна звязана з паўсядзённым жыццём простага народа. У літургічнай храмавай службе ўніяцкія святары карысталіся польскай, царкоўнаславянскай, беларускай і нават лацінскай мовамі. А ў звычайных зносінах з сялянамі і мяшчанамі, у пазацаркоўнай абраднасці яны размаўлялі з народам на беларускай «гаворцы».

Пасля войнаў другой паловы XVII ст. у рэлігійнай палітыцы Рэчы Паспалітай пачалі прасочвацца праявы нецярпімасці, абмежавання правоў праваслаўных. Вернікі пачалі пераходзіць ва ўніяцтва. Так, напрыканцы ХVІІІ ст. на тэрыторыі Беларусі засталася толькі адна праваслаўная епархія — ​Магілёўская. У гэты ж час уніяцкая царква на беларускіх землях ахоплівала больш за 1000 прыходаў, а па ўсёй Рэчы Паспалітай — ​больш за 9 тысяч.

Такім чынам, да канца ХVІІ ст. насельніцтва Беларусі амаль цалкам стала прытрымлівацца ўніяцтва.

Пытанні і заданні

1. Вызначце прычыны ажыццяўлення царкоўнай уніі ў ВКЛ. Прадстаўце адказ у выглядзе схемы.
2. Пералічыце рашэнні Берасцейскага сабора. Да якіх наступстваў яны прывялі?
3. Вызначце асноўныя перыяды ў працэсе пашырэння ўніяцкай царквы ў ВКЛ і дайце ім характарыстыку. Вынік работы аформіце ў выглядзе таб­ліцы.
4. Прачытайце дакумент і выканайце заданні да яго.