§ 20 Рэлігійнае жыццё на беларускіх землях у сярэдзіне ХIII – першай палове ХVІ ст.

1. Поліканфесійны характар грамадства ВКЛ

У канфесійных адносінах дзяржава характарызавалася прысутнасцю трох рэлігій: хрысціянства, іўдаізму і ісламу, прычым першая была прадстаўлена дзвюма канфесіямі: праваслаўем і каталіцтвам. Пасля ўтварэння ВКЛ у краіне прадпрымаліся неаднаразовыя спробы хрышчэння ў каталіц­тва язычніцкіх балцкіх плямёнаў і распаўсюджання ўплыву каталіцкай царквы на тэрыторыі, дзе пражывала праваслаўнае славян­скае насельніцтва. Такая сітуацыя ў ВКЛ захоўвалася да канца XIV ст. Язычнікі Літвы і Жамойці слаба ўплывалі на ўнутраную палітыку дзяржавы. А першыя вялікія князі літоўскія апекавалі праваслаўную царкву. Яны разумелі, што падтрымка праваслаўнай царквы дапаможа ім аб’яднаць вакол Вільні ўсходнеславянскія землі. З другога боку, першыя князі ВКЛ выкарыстоўвалі рэлігію ў палітычных мэтах.

Захавалася інфармацыя, што князь Міндоўг на пачатку свайго кіравання прыняў «веру хрысціянскую з Усходу з многімі сваімі баярамі», г. зн. перайшоў з языч­ніцтва ў праваслаўе. Але гэтая версія не знайшла дакладнага пацвярджэння, таму не ўсе вучоныя яе прызнаюць. У 1253 г. Міндоўг прыняў каталіцтва. Хутчэй за ўсё, пераход князя ў праваслаўную веру, затым у каталіцтва з’яўляўся палітычным рашэннем з мэтай захавання ўлады.

А вось ягоны сын Войшалк, будучы язычнікам, жорстка абыходзіўся са сваімі падданымі, але затым, прыняўшы праваслаўную веру, рэзка змяніўся — ​пакінуў княжацкі пасад і пастрыгся ў манахі. Тры гады ён жыў у Палонскім манастыры (Украіна), а потым заснаваў манастыр каля Новагародка (Лаўрышаўскі манастыр). Яго вера, як сведчаць летапісы, уяўляла сабой парыў душы. Ён паставіў задачу ахрысціць язычніцкую Літву па праваслаўным абрадзе і нават у 1265 г. запрасіў святароў з Пскова. Але гэтая задума не была здзейснена, бо там княжыў Даўмонт — ​забойца яго бацькі.

Вялікія князі літоўскія спрабавалі або стварыць асобную ад Кіева мітраполію, або прызначыць кіеўскім мітрапалітам свайго стаўленіка. З часоў княжання вялікага князя Гедзіміна пачаліся спробы стварэння асобнай праваслаўнай мітраполіі з цэнтрам у Новагародку. Са згоды канстанцінопальскага патрыярха Іаана ХІІІ Гліка была арганізавана Літоўска-Новагародская мітраполія. У яе склад увайшлі тэрыторыі Полацкай і Тураўскай епархій. Увогуле да Крэўскай уніі 1385 г. праваслаўе было ў ВКЛ пануючай канфесіяй.

Праваслаўная царква адыгрывала значную ролю ў грамадскім жыцці ВКЛ. Напрыклад, полацкія архіепіскапы ўваходзілі ў раду полацкага князя, прысутнічалі на з’ездах мясцовай знаці, падпісвалі дагаворы з іншымі княствамі і гарадамі. Царква разглядала традыцыйныя справы, звязаныя з парушэннем царкоўных асноў у сямейна-бытавым жыцці, — ​шлюбы не па «законе», іх скасаванне, распуста, блюзнерства.

Існуюць летапісныя звесткі аб тым, што вялікі князь Альгерд перайшоў у праваслаўную веру пры шлюбе з віцебскай княжной Марыяй, а дзеці ад шлюбу з Марыяй у сталым узросце прынялі праваслаўе. Праўда, пахавалі князя па язычніцкім абрадзе.

2. Літоўская праваслаўная мітраполія

Захаваліся фрагментарныя звесткі пра існаванне ў часы праўлення Гедзіміна асобнай Літоўскай мітраполіі з асноўным цэнтрам у Новагародку. Менавіта вялікі князь Гедзімін у 1317 г. дабіўся ад канстанцінопальскага патрыярха згоды на стварэнне «Новагародска-Літоўскай мітраполіі». Яе ўзначаліў мітрапаліт Феафіл. Даследчыкі разыходзяцца ў меркаваннях, дзе знаходзілася рэзідэнцыя літоўскага мітрапаліта ў Новагародку. Некаторыя сцвярджаюць, што яна была ў Барысаглебскай царкве, пабудаванай яшчэ ў ХІІ ст. Літоўскія мітрапаліты прысутнічалі на канстанцінопальскіх патрыяршых саборах 1317, 1327, 1329 гг. Па сутнасці, гэта сведчыла пра першыя спробы стварэння асобнай царкоўнай арганізацыі на землях Кіеўскай мітраполіі, якія ў той час ужо ўваходзілі ў склад ВКЛ.

Упартае саперніцтва паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай вялося за пасаду кіеўскага мітрапаліта, паколькі той з пачатку XIV ст. знаходзіўся ў Маскве. Значную актыўнасць у гэтай барацьбе праявілі вялікія князі Альгерд і Вітаўт. Пры Альгердзе ў 1355 г. у Новагародак канстанцінопальскім патрыярхам быў прызначаны мітрапаліт Раман, асобны ад мітрапаліта ў Маскве. Яму падначальваліся 7 епархій на тэрыторыі Беларусі і Украіны: Турава-Пінская, Полацкая, Галіцкая, Уладзіміра-Валынская, Луцкая, Холмская, Перамышльская. Пасля смерці Рамана асобныя мітрапаліты на землі ВКЛ не прызначаліся. Толькі ў 1415 г. па ініцыятыве вялікага князя Вітаўта ў Новагародку адбыўся царкоўны сабор, які прызнаў новым мітрапалітам Рыгора Цамблака і абвясціў незалежнасць праваслаўнай царквы ВКЛ ад мітрапаліта ў Маскве. Аднак у 1420 г. літоўска-новагародскі мітрапаліт не атрымаў прызнання ў праваслаўным свеце і страціў падтрымку Вітаўта. Кіраўніком праваслаўнай царквы ВКЛ пасля смерці Цамблака стаў кіеўскі мітрапаліт у Маскве Фоцій.

Канчатковае адасабленне праваслаўнай царквы ВКЛ ад маскоўскай адбылося ў 1458 г. З гэтага часу на ўсходнеславянскіх землях сталі дзейнічаць дзве асноўныя арганізацыі праваслаўнай царквы, з якіх адна захоўвала традыцыйную назву — мітраполія Кіеўская і ўсяе Русі, а другая з 1461 г. стала называцца мітраполіяй Масквы і ўсяе Русі. Першымі мітрапалітамі ў ВКЛ былі грэкі і балгары. Пазней мітрапалітамі станавіліся пераважна ўраджэнцы Беларусі. Так, з 12 мітрапалітаў, якія ўзначальвалі праваслаўную царкву ў ВКЛ да сярэдзіны XVI ст., 9 мелі родавыя маёнткі ў Беларусі або раней былі полацкімі ці пінска-тураўскімі епіскапамі. Мясцовымі ўраджэнцамі з сярэдзіны XV ст. былі, як правіла, епіскапы, не гаворачы ўжо пра звычайных прыходскіх святароў.

3. Змяненне рэлігійнай палітыкі кіраўніцтва ВКЛ пасля заключэнне Крэўскай уніі

Паколькі кіеўскі мітрапаліт у XIV ст. зрабіў сваёй рэзідэнцыяй Маскву, Вялікае Княства Маскоўскае стала рэлігійным цэнтрам усіх праваслаўных усходнеславянскіх зямель. Гэта садзейнічала пашырэнню ўплыву Маскоўскай дзяржавы не толькі ў рэлігійных, але і ў палітычных пытаннях. Канчатковае адасабленне праваслаўнай царкоўнай арганізацыі ВКЛ ад маскоўскай адбылося ў 1458 г. З гэтага часу на ўсходнеславянскіх землях сталі дзейнічаць дзве асноўныя арганізацыі праваслаўнай царквы: мітраполія Кіеўская і ўсяе Русі, мітраполія Масквы і ўсяе Русі.

У канцы XIV — XVI ст. на беларускіх землях сталі з’яўляцца татар­скія паселішчы. Ва ўмовах рэлігійнай цярпімасці татарам удавалася даволі доўга захоўваць свае племянныя традыцыі, культуру, мову. Ім дазвалялася свабодна вызнаваць іслам, будаваць мячэці. Аснову духоўнага жыцця яшчэ адной этнічнай групы — ​яўрэяў — ​складаў іўдаізм.

Вялікае Княства заставалася апош­няй у Еўропе дзяржавай, дзе язычніц­кая меншасць дамінавала над хрысціянскай большасцю. Такая сітуацыя ставіла Княства ў ізаляванае і вельмі няпэўнае становішча. Хрысціянізацыя Літвы была непазбежнай умовай далучэння яе да еўрапейскай цывілізацыі. Выбар паміж Польшчай і Руссю азначаў для літоўскіх феадалаў не адмаўленне ад язычніцтва, а выбар паміж каталіцтвам і праваслаўем. Гэта быў не толькі палітычны, але і цывілізацыйны выбар. У такіх умовах пачаўся працэс збліжэння ВКЛ і Польшчы.

Рэлігійнае становішча змянілася пасля Крэўскай уніі 1385 г. Каталіцтва па­ступова пашырылася на беларускіх землях. Падтрымку каталіцкай царкве пачалі аказваць вялікія князі літоўскія, а каталіцтва набыло статус дзяржаўнай рэлігіі. Прывілеем 1387 г. Ягайла абавязаў усіх жыхароў-язычнікаў перайсці ў каталіцтва. Феадалы-каталікі атрымалі неабмежаваныя правы на валоданне зямлёй і былі вызвалены ад выканання шэрагу дзяржаўных павіннасцяў. На праваслаўных феа­далаў гэтыя вольнасці не распаўсюджваліся.

У сакавіку 1388 г. папа Урбан VI зацвердзіў булу, якая дазволіла заснаваць Віленскае біскупства і першыя 7 парафій. Тэрыторыя біскупства ахоплівала этнічныя літоўскія і большую частку беларускіх зямель, акрамя паўднёва-заходніх. Да канца стагоддзя ў Вялікім Княстве Літоўскім існавала 12 касцёлаў, з іх шэсць — ​на тэрыторыі Беларусі. Ужо ў 1430 г. у ВКЛ налічвалася 27 касцёлаў, у тым ліку 12 — ​у Беларусі. У XIV—XV стст. дзейнічалі чатыры каталіцкія біскупствы: Кіеўскае, Луцкае (уваходзіла Берасцейская зямля), Жамойцкае і Віленскае. Біскупствы падзяляліся на дэканаты, апошнія — ​на парафіі. Першымі біскупамі былі палякі, а ў XVI ст. пачалі з’яўляцца біскупы са шляхецкіх родаў ВКЛ, што давала ім магчымасць дадаткова ўплываць на дзяржаўныя справы.

Адно з палажэнняў Гарадзельскай уніі 1413 г. сцвярджала, што толькі каталікі валодаюць і карыстаюцца эканамічнымі прывілеямі. Праваслаўныя феадалы былі пазбаўлены права выбіраць вялікага князя. Гэта дазвалялася толькі «панам і шляхціцам зямлі літоўскай, прыхільнікам хрысціянскай рэлігіі, Рымскай царквы падуладным». Пацвярджалася забарона на шлюбы паміж каталікамі і праваслаўнымі.

Каталіцкае хрышчэнне літоўцаў пазбавіла праваслаўную царкву надзеі на ролю галоўнай канфесіі ў Княстве. Становішча праваслаўнага насельніцтва адносна пагоршылася. Ператварэнне каталіцкай царквы ў буйнога землеўласніка закранула інтарэсы беларускіх сялян, мяшчан, праваслаўных святароў і манахаў. Прыняцце каталіцтва ў якасці дзяржаўнай рэлігіі абвастрыла рэлігійныя адносіны ў ВКЛ. З іншага боку, каталіцтва прынесла на беларускія землі новыя з’явы ў культуры.

4. Ідэя і спробы заключэння царкоўна-рэлігійнай уніі ў канцы XIV – пачатку XVI ст.

Ідэя аб’яднання праваслаўя і каталіцтва ў адзіную хрысціянскую царкву выношвалася ў Еўропе на працягу некалькіх стагоддзяў, пачынаючы ад царкоўнага расколу 1054 г. Рым неаднойчы прапаноўваў імператару Візантыі ўмовы аб’яднання з праваслаўнай царквой пад сваім вяршэнствам. У ВКЛ ідэя царкоўнай уніі ўзнікла ў канцы XIV ст., пасля хрышчэння Літвы. Вялікія князі літоўскія, вышэйшае каталіцкае духавенства выступілі з ідэяй царкоўнай уніі, разлічваючы ліквідаваць раскол сярод феадалаў, умацаваць дзяржаўнае адзінства, пашырыць сувязі з каталіцкімі краінамі Заходняй Еўропы.

Першыя спробы ажыццявіць царкоўную унію ў ВКЛ былі зроблены ў 1396 г. вялікім князем Ягайлам і мітрапалітам Кіпрыянам. Яны выступілі з прапановай склікаць уніяцкі сабор у землях ВКЛ са славянскім насельніцтвам. Пазней прайшлі перамовы Ягайлы і Вітаўта аб уніі з прадстаўнікамі каталіцкай царквы. У 1418 г. пасольства ВКЛ, якое ўзначальваў кіеўскі мітрапаліт Рыгор Цамблак, наведала Канстанцу (Германія). Аднак усе гэтыя намаганні ажыццявіць ідэю уніі не мелі поспеху. Яе не ўдалося рэалізаваць і на Фларэнтыйскім саборы (1439 г.). Царкоўная унія была абвешчана, але яе не падтрымала праваслаўнае насельніцтва ВКЛ. А пасля краху Візантыйскай імперыі (1453 г.) многія аўтакефальныя (самастойныя) праваслаўныя цэрквы адмовіліся ад аб’яднання з каталіцкай.

Наступная спроба заключыць царкоўную унію ў ВКЛ была зроблена ўжо ў кан­цы XV — ​пачатку XVI ст. вялікім князем Аляксандрам і мітрапалітам Іосіфам Балгарыновічам. Аднак ва ўмовах няўдалай вайны з Маскоўскай дзяржавай (1500—1503 гг.) яна выклікала абвастрэнне сацыяльных і рэлігійных адносін у Княстве. Гэтым скарыстаўся Міхаіл Глінскі, які арганізаваў мяцеж супраць вялікага князя Жыгімонта І Старога. Пасля пытанне аб царкоўнай уніі доўгі час не ўзнімалася.

Пытанні і заданні

1. Вызначце, якую ролю адыгрывала праваслаўная царква ў палітыцы вялікіх князёў літоўскіх.
2. Назавіце прычыны стварэння ў ВКЛ асобнай праваслаўнай мітраполіі.
3. Чаму пасля Крэўскай уніі праваслаўе саступіла свае пазіцыі каталіцтву?
4. Складзіце картасхему ўплыву праваслаўя і каталіцтва на землях ВКЛ. Скарыстайцеся геаінфармацыйнымі сэрвісамі інтэрнэту (напрыклад, гугл-картамі).
5. Чым было абумоўлена хуткае распаўсюджанне каталіцтва ў ВКЛ у канцы XIV — XVI ст.?
6. Параўнайце становішча праваслаўнай і каталіцкай царквы ў ВКЛ у вывучаемы перыяд пры дапамозе табліцы. Пры неабходнасці скарыстайцеся дадатковымі крыніцамі інфармацыі.