§ 12-1. Знешнепалітычнае становішча Рэчы Паспалітай у другой палове XVI – першай палове XVII ст.

1. Завяршэнне Лівонскай вайны

Галоўным фактарам пры заключэнні Люблінскай уніі паміж Польшчай і Вялікім Княствам Літоўскім стала цяжкае знешнепалітычнае становішча ВКЛ, выкліканае Лівонскай вайной (1558—1583 гг.).

Цар Іван ІV у студзені 1558 г. распачаў вайну супраць Лівонскага ордэна, каб атрымаць выхад у Балтыйскае мора. Падставай для вайны стала нерэгулярная выплата даніны епіскапам г. Дэрпта (г. Тарту, Эстонія) Рускай дзяржаве. Паколькі Лівонія была слабай у ваенных адносінах дзяржавай, то маскоўскія войскі занялі частку Прыбалтыкі. Гэта акалічнасць прымусіла Данію і Швецыю ў 1559 г. пачаць супраць Рускай дзяржавы ваенныя дзеянні. На іх баку выступіла Вялікае Княства Літоўскае. Магістр Лівонскага ордэна Кетлер у 1561 г. падпісаў пагадненне аб далучэнні Лівоніі да ВКЛ у якасці правінцыі. Тады ваенныя дзеянні былі перанесены на тэрыторыю Беларусі. Руская армія ў 1563 г. захапіла Полацк і прылягаючыя землі Падзвіння. Далейшыя планы Івана ІV па заваяванні цэнтральнай часткі беларускіх зямель былі сарваны перамогамі гетмана ВКЛ Мікалая Радзівіла Рудага ў 1564 г. на рацэ Уле і пад Оршай. Але сродкі для вядзення ваенных дзеянняў у дзяржаўным скарбе адсутнічалі. Вялікаму Княству Літоўскаму тэрмінова патрэбен быў саюзнік. Ім стала Польскае каралеўства. Іван ІV вымушаны быў падпісаць у 1570 г. перамір’е ўжо з Рэччу Паспалітай.

Завяршыў Лівонскую вайну кароль Стафан Баторый. У 1579 г. ён адваяваў Полацк, у наступным годзе ўзяў Вялікія Лукі, а ў 1581 г. няўдала аблажыў рускую крэпасць Пскоў.

Лівонская вайна для Рэчы Паспалітай завяршылася Ям-Запольскім перамір’ем (1582 г.), заключаным на 10 гадоў. Рэч Паспалітая атрымала Лівонію, Курляндскае герцагства, паўднёвыя землі Эстоніі.

2. Інтэрвенцыя ў Расію

У пачатку XVII ст. Рэч Паспалітая жадала вярнуць страчаныя раней смаленскія, чарнігаўскія і северскія землі. Кароль Жыгімонт ІІІ Ваза (1587—1632) скарыстаўся цяжкай сітуацыяй у Расіі. Гэты быў так званы «смутны час» — перыяд з 1598 па 1613 гг., калі дынастыя Рурыкавічаў змянілася на дынастыю Раманавых. У Расіі з’явілася шмат самазванцаў, якія выдавалі сябе за сына Івана ІV Дзмітрыя. «Смутны час» характарызаваўся актыўнымі народнымі выступленнямі, неўраджаем і масавым голадам.

У 1601—1603 гг. у Брагіне аб’явіўся збеглы манах Рыгор Атрэп’еў (Ілжэдзмітрый І), якому Жыгімонт ІІІ дазволіў набраць наёмнае войска. Самазванец у канцы 1604 г. рушыў на Маскву і ў чэрвені наступнага года заняў горад. Але яго праўленне хутка скончылася. У выніку баярскай змовы ён быў забіты, а яго хаўруснікаў выгналі з горада.

Нягледзячы на гэта, кароль Рэчы Паспалітай аказаў падтрымку новаму самазванцу — Ілжэдзмітрыю ІІ (магчыма, ураджэнцу Магілёўшчыны), які распачаў паход на Расію восенню 1607 г. Не здолеўшы заняць Маскву, ён размясціўся ў вёсцы Тушына, дзе сфарміраваў уласны расійскі ўрад з баяр і дваран і нават прызначыў свайго патрыярха. Маскоўскі цар Васіль Шуйскі, каб перамагчы самазванца, у 1608 г. заключыў ваенны саюз са Швецыяй. Ён уступіў ёй Карэлію і адмовіўся ад прэтэнзій на Лівонію. Гэта стала падставай да вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609—1618 гг.

Восенню 1609 г. войска Рэчы Паспалітай асадзіла Смаленск, а ў 1610 г. каронны гетман Станіслаў Жалкеўскі нанёс паражэнне царскай арміі  каля вёскі Клушына. Тады маскоўскія баяры арганізавалі супраць Шуйскага змову і прымусова «пастрыглі» яго ў манахі. Да Жыгімонта ІІІ было накіравана пасольства, якое прасіла адпусціць на расійскі трон каралевіча, пятнаццацігадовага Уладзіслава. Кароль не аддаў у Маскву сына: накіраваў туды свайго намесніка.

Грабяжы шляхецкіх і казацкіх атрадаў, шведскіх войскаў выклікалі абурэнне насельніцтва Расіі. Праваслаўная царква звярнулася с заклікам да фарміравання народных апалчэнняў. Адно з іх пад кіраўніцтвам К. Мініна і Дз. Пажарскага вызваліла Маскву ў жніўні 1612 г. У наступным годзе Земскі сабор выбраў новага цара Расіі — Міхаіла Раманава. Вайна завяршылася ў 1618 г. Дэвулінскім перамір’ем тэрмінам на 14 гадоў і 6 месяцаў. Расія саступала Рэчы Паспалітай смаленскія, ноўгарад-северскія, чарнігаўскія землі. Каралевіч Уладзіслаў захаваў тытул рускага цара.

3. Смаленская вайна

Міхаіл Раманаў не губляў надзеі адваяваць страчаныя тэрыторыі. Скарыстаўшыся момантам, калі пасля смерці Жыгімонта ІІІ Вазы ў Рэчы Паспалітай не было караля, ён у 1632 г. накіраваў 40-тысячную армію пад Смаленск. Царскія ратнікі занялі Себеж, Невель, Усвяты і іншыя гарады. Але на дапамогу новаму каралю Уладзіславу IV Вазе прыйшлі крымскія татары і запарожскія казакі. Расійскае войска 15 лютага 1634 г. капітулявала. Вайна 1632—1634 гг. атрымала назву Смаленскай. Яна завяршылася Палянаўскім перамір’ем, якое пацвярджала ўмовы Дэвулінскага перамір’я. Кароль Уладзіслаў IV Ваза за грошы адмовіўся ад тытула рускага цара.

4. Войны са Швецыяй

Пасля смерці Стафана Баторыя новым каралём Рэчы Паспалітай быў абраны шведскі прынц Жыгімонт Ваза. Ён з’яўляўся выхаванцам езуітаў, таму мэтанакіравана і цвёрда абараняў інтарэсы каталіцкай царквы. За гэта яго не любілі на радзіме, у Швецыі, дзе большасць дваран прытрымлівалася пратэстанцкага веравызнання. Пасля смерці бацькі Жыгімонт Ваза займаў два троны: Рэчы Паспалітай і Швецыі. Але ў 1599 г. шведы лішылі яго прастола. Кароль загадаў уключыць эстонскія землі ў склад Рэчы Паспалітай і пачаў вайну са Швецыяй.

Чатыры вайны адбыліся ў перыяд з 1600 па 1629 г. Ваенныя дзеянні разгарнуліся на тэрыторыі Усходняй Прыбалтыкі і былі адзначаны перамогай гетмана ВКЛ Яна Караля Хадкевіча ў знакамітай Кірхгольмскай бітве 1605 г. Але недахоп грошай, адначасовыя ваенныя канфлікты з Расіяй і Асманскай імперыяй не дазволілі Рэчы Паспалітай атрымаць перамогу ў вайне. У 1621 г. шведы пад кіраўніцтвам караля Густава ІІ Адольфа занялі Рыгу, Мітаву, а затым Прусію. Перамір’е 1629 г. тэрмінам на 6 гадоў, падпісанае ў Альтмарку, сведчыла аб узмацненні Швецыі на Балтыйскім моры. Гэтая краіна стала кантраляваць амаль усё ўзбярэжжа за выключэннем Гданьска, Пуцка і Кёнігсберга, а таксама атрымала эстонскія землі і частку Латвіі з Рыгай. Рэч Паспалітая захавала за сабой толькі Латгалію і Курляндскае герцагства.

5. Пачатак супрацьстаяння з Асманскай імперыяй

У пачатку XVII ст. Рэч Паспалітая вяла вайну са сваім моцным паўднёвым суседам — Асманскай імперыяй (Турцыяй). Узброены канфлікт быў выкліканы жаданнем Польшчы кантраляваць Малдову, якая з’яўлялася саюзнікам Турцыі. На каронныя землі рабілі набегі крымскія татары, а украінскія казакі ладзілі паходы на прычарнаморскія турэцкія ўладанні.

Войска Рэчы Паспалітай у 1620 г. рушыла ў Малдову, дзе было разбіта турэцка-татарскімі сіламі пад Цацорай. У адказ турэцкі султан Асман ІІ накіраваў сваю армію ў Рэч Паспалітую. Шляхецкае войска разам з украінскімі казакамі нанесла ёй паражэнне ў бітве пад Хацінам (1621 г.). Там свой ваенны талент зноў праявіў гетман ВКЛ Ян Караль Хадкевіч. Мірнае пагадненне прадугледжвала правядзенне дзяржаўнай мяжы паміж Рэччу Паспалітай і Асманскай імперыяй па рацэ Днестр.

Пытанні і заданні

 1. Вызначце наступствы Лівонскай вайны.
2. Назавіце асноўныя кірункі знешняй палітыкі Рэчы Паспалітай у першай палове XVII ст.
3. Ахарактарызуйце інтэрвенцыю Рэчы Паспалітай у Расію ў 1604—1618 гг. Чым яна завяршылася?
4. Назавіце прычыны і вынікі Смаленскай вайны 1632—1634 гг.
5. Чаму ўзніклі супярэчнасці паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у першай палове XVII ст.?
6. Назавіце ўмовы Альтмаркскага перамір’я.
7. Чаму ў пачатку XVII ст. пачалося ваеннае супрацьстаянне Рэчы Паспалітай з Асманскай імперыяй?
8. У чым значэнне Хацінскай бітвы 1621 г.?
9. Вызначце, як змяніліся межы Рэчы Паспалітай у першай палове ХVII ст.
10. Запоўніце табліцу «Войны Рэчы Паспалітай у другой палове ХVІ — першай палове ХVІІ ст.».