§12. Беларускія землі ў складзе Рэчы Паспалітай у другой палове XVI -- XVII ст.

1. Перадумовы і прычыны аб’яднання Вялікага Княства Літоўскага і Польскага каралеўства

Працэс збліжэння Вялікага Княства Літоўскага і Поль­шчы завяршыўся ўзнікненнем на палітычнай карце Еўропы новага дзяржаўнага ўтварэн­ня — ​Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Тэрмін «рэч паспалітая» (res publiсa) у перакладзе з лацінскай мовы азначае агульную справу. Саюз быў аформ­лены ў выніку падпісання акта Люблінскай уніі 1 ліпеня 1569 г. і праіснаваў да канца XVIІІ ст.

Збліжэнне краін пачалося з канца ХІV ст., калі ў выніку Крэўскай уніі склаўся дынастычны саюз. ВКЛ і Польшчай кіравалі Ягелоны: Казімір IV Ягайлавіч, Аляксандр, Жыгімонт Стары, Жыгімонт Аўгуст. Новыя уніі ХV—​ХVІ стст. садзейнічалі збліжэнню дзвюх дзяржаў.

У палітычным жыцці ВКЛ і Каралеўства Польскага вядучая роля паступова стала належаць шляхце. З 1566 г. яна рэгулярна збіралася на павятовыя соймікі, выбірала сваіх прадстаўнікоў на вальны сойм.

Галоўнай прычынай дзяржаўнай уніі паміж Каронай і Княствам стала цяжкае знешнепалітычнае становішча ВКЛ, выкліканае Лівонскай вайной. Лівонская вайна, распачатая ў 1558 г. маскоўскім царом Іванам IV, закранула інтарэсы Вялікага Княства Літоўскага. Поспехі рускіх войскаў у Прыбалтыцы вымусілі магістра Лівонскага ордэна падпісаць з ВКЛ пагадненне пра далучэнне Лівоніі да ВКЛ у якасці правінцыі. Тады ваенныя дзеянні былі перанесены на тэрыторыю сучаснай Беларусі. Маскоўская армія ў 1563 гг. захапіла Полацк і частку Падзвіння. Вялікаму Княству Літоўскаму патрабаваўся саюзнік. Ім стала Каралеўства Польскае. Ідэю уніі актыўна падтрымлівала шматлікая шляхта ВКЛ, якая дамагалася роўнасці ў палітычных правах з магнатамі. Магнатам належала ўся вярхоўная ўлада ў дзяржаве, кантралявалі яны і павятовыя соймікі.

У Польшчы сітуацыя была іншай. Там шляхта мела роўныя правы з прадстаўнікамі магнацкіх родаў. Падобны прыклад настройваў шляхціцаў Вялікага Княства Літоўскага дабівацца аднолькавых правоў з польскай шляхтай праз заключэнне уніі. Гэта яны адкрыта выказалі вялікаму князю і каралю Жыгімонту Аўгусту на палявым сойме пад Віцебскам у 1562 г.

Польскі бок імкнуўся да інкарпарацыі ВКЛ у склад Польшчы (Кароны). У гэтым ён абапіраўся на феадалаў-каталікоў і каталіцкую царкву, якія разгарнулі шырокую прапагандысцкую кампанію ў падтрымку уніі. Да таго ж палякаў непакоіла, што пасля смерці бяздзетнага Жыгімонта Аўгуста Вялікае Княства Літоўскае пажадае выбраць сабе асобнага манарха.

Як ужо адзначалася, у выніку Люблінскай уніі ВКЛ разам з Польшчай утварылі агульную Рэч Паспалітую. У складзе гэтай шляхецкай шматнацыянальнай дзяржавы ВКЛ існавала да канца XVIII ст.

2. Дзяржаўны лад і органы кіравання Рэчы Паспалітай

Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай быў вызначаны ўмовамі Люблінскай уніі. Кіраваў краінай сойм, які з’яўляўся вышэйшым органам дзяржаўнай улады. Сойм складалі кароль, сенат і пасольская ізба. Сенат утваралі прадстаўнікі каталіцкага духавенства, вышэйшыя службовыя асобы (140—150 чалавек). Пасольская ізба, або палата паслоў, уключала прадстаўнікоў шляхты: па два чалавекі ад павета (у сярэдзіне XVIII ст. колькасць соймавых паслоў складала 236 чалавек).

Соймы збіраліся, як правіла, адзін раз у два гады не больш чым на шэсць тыдняў. З 1589 г. кожны прадстаўнік сойма валодаў правам «ліберум вета» (так званай «свабоднай забароны»): калі хоць адзін з паслоў не быў згодны з канчат­ковай пастановай сойма, яна не прымалася ўвогуле. У выніку шмат соймаў у другой палове XVII — XVIII ст. былі сарваныя накладаннем «ліберум вета».

Сойм Рэчы Паспалітай выбіраў караля, склікаў апалчэнне, абвяшчаў вайну і заключаў мір, прызначаў падаткі з шляхты для вядзення вайны, надаваў шляхец­кае званне.

Паўнамоцтвы караля вызначаліся такімі актамі, як Пакта канвента, Генрыхавыя артыкулы. Пакта канвента складалася асобна для кожнага манарха, а Генрыхавыя артыкулы заставаліся нязменнымі. Пакта канвента ўяўляла сабой пагадненне паміж шляхтай Рэчы Паспалітай і новаабраным каралём. Яно фіксавала абавязкі манарха: забеспячэнне фінансавай дапамогі дзяржаве, выплата даўгоў папярэдняга караля, захоўванне шляхецкіх вольнасцяў, невыкарыстанне войска супраць шляхты і інш. Пакта канвента ўпершыню заключана ў 1573 г. разам з прыняццем Генрыхавых артыкулаў пры абранні на трон Генрыха Валуа.

Генрыхавы артыкулы прадугледжвалі свабоднае выбранне караля, свабоду хрысціянскага веравызнання, абавязакі караля склікаць сойм адзін раз у два гады, мець пры сабе сталую раду з 16 сенатараў. Каралю забаранялася абвяшчаць вайну і збіраць шляхецкае апалчэнне, уводзіць новыя падаткі і пошліны без згоды сойма. Шляхта мела права адмовіц­ца ад падпарадкавання каралю (стварыць канфедэрацыю) і выступіць са зброяй супраць яго.

3. Адстойванне дзяржаўнай самастойнасці ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай

Рэч Паспалітая ўяўляла сабой саюз дзвюх дзяржаў. Асобнымі ў ВКЛ і Поль­шчы захоўваліся адміністрацыя, заканадаўства, суд, войска, афіцыйныя назвы дзяржаў, дзяржаўная пячатка, мова справаводства, грашовая эмісія.

Самастойнасць Княства захоўваў кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стафан Баторый (1576—1586), які лічыў, што Польшча і ВКЛ з’яўляюцца раўнапраўнымі дзяржавамі. Ён імкнуўся не прызначаць палякаў гетманамі ВКЛ, склікаць агульныя соймы па чарзе то ў Кароне, то ў Княстве.

У часы Стафана Баторыя ў Вялікім Княстве Літоўскім быў зацверджаны Галоўны Трыбунал ВКЛ (1581 г.), які з’яўляўся вышэйшай судовай установай краіны. Гэта быў выбарны суд: ён складаўся з прадстаўнікоў павятовай шляхты, якія выбіраліся на адзін год. Збіраўся Трыбунал два разы на год у розных гарадах Княства. Пасяджэнні маглі праходзіць або ў Вільні, або ў Менску, або ў Новагародку.

Пасля смерці Баторыя новы кандыдат на трон Рэчы Паспалітай шведскі прынц Жыгімонт Ваза, каб заручыцца падтрымкай ВКЛ, пагадзіўся на прыняцце ІІІ Статута ВКЛ.

Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г. замацоўваў і юрыдычна афармляў незалежнасць Княства. Ён абавязваў манарха вярнуць адлучаныя ад ВКЛ землі, забараняў прызначаць на дзяржаўныя пасады і надзяляць зямлёй «чужаземцаў і замежнікаў», у тым ліку палякаў, захоўваў адасобленасць дзяржавы.

Сведчаннем самастойнасці ВКЛ было тое, што і пасля Люблінскай уніі ў Княстве працягвалі рэгулярна збірацца вальныя соймы. У 1673 г. было прынята рашэнне, згодна з якім кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай павінен быў праходзіць у Гародні.

Пытанні і заданні

 1. Канкрэтызуйце паняцці Рэч Паспалітая, інкарпарацыя, сенат, пасольская ізба, ліберум вета, Пакта канвента, Генрыхавы артыкулы, канфедэрацыя гістарычнымі з’явамі або фактамі і растлумачце сувязі паміж імі.
2. Пералічыце фактары, якія садзейнічалі заключэнню дзяржаўнай уніі ВКЛ з Польшчай. Складзіце схему.
3. Што сведчыць аб федэратыўнай будове Рэчы Паспалітай?
4. Растлумачце ўзаемасувязь паміж прыняццем акта Люблінскай уніі і падрых­тоўкай Статута ВКЛ 1588 г. Выкарыстайце вытрымку са Статута: «Усе, якія б яны ні былі, статуты… звязаныя з набыццём ці ўладаннем пазямельнай маёмасцю, што дасталася паляку ў Літве якім бы ні было спосабам… як супярэчныя наогул праву, справядлівасці, узаемнай братэрскай любові і Уніі, роўна як і агульнаму злучэнню, ніякай сілы мець не павінны».
5. Вызначце, што абумовіла выказванне ўдзельніка перамоў ВКЛ з Польшчай у Любліне віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла Рудага: «На нашым храбце быў вораг, калі мы ехалі сюды, жадаючы пастанаваіць з вамі унію, якая б аб’яднала нас узаемнаю любоўю і, калі казаць праўду, мы пачалі імкнуцца да яе амаль бегам, тады як продкі нашыя ішлі да яе вельмі паціху».
6. Ці можна лічыць палітычны лад Рэчы Паспалітай прыкладам «шляхецкай дэмакратыі»?
7. Абмяркуйце пункт гледжання У. І. Пічэты на форму дзяржаўнага ўладкавання Рэчы Паспалітай: «Рэч Паспалітая не была дзяржавай унітарнага тыпу. Пры адзінстве ўлады каралеўскай і заканадаўчай Вялікае Княства Літоўскае і Польскае каралеўства захоўвалі поўную ўнутраную самастойнасць і працягвалі жыць сваім унутраным жыццём».
8. Складзіце характарыстыку аднаго з правіцеляў ВКЛ і Польшчы (на выбар). Выкарыстайце памятку.