§ 11. Дзяржаўная ўлада і мясцовае кіраванне ў ВКЛ у другой палове XІV – першай палове XVІ ст.

1. Змены ў дзяржаўным кіраванні і пераход да саслоўна-прадстаўнічай манархіі

Значныя змены ў кіраванні ВКЛ адбыліся з прыходам да ўлады дынастыі Ягелонаў (нашчадкаў Ягайлы). На працягу стагоддзя яе прадстаўнікі праводзілі палітыку захавання некалькіх прастолаў, імкнуліся кантраляваць цэлы рэгіён Еўропы, у які ўваходзілі ВКЛ, Польшча, Чэшскае і Венгерскае каралеўствы, Валахія і нават землі былога Тэўтонскага ордэна ў Прыбалтыцы. Ягелоны лічылі, што іх дынастыя павінна супрацьстаяць германізацыі, якую праводзілі імператары Свяшчэннай Рымскай імперыі ў Еўропе, абараняць каталіцкую царкву ад дэспатый (Асманскай імперыі, Крымскага ханства, Вялікага Княства Маскоўскага). Гэтая палітыка атрымала назву «Ягелонская ідэя».

У планах Ягелонаў ВКЛ займала асаблівае месца. З аднаго боку, Княства заставалася радзімай дынастыі, з другога боку, успрымалася як перыферыя ў палітычных планах. Ужо вялікі князь Казімір Ягайлавіч (1440—1492 гг.) абмежаваў свой кантроль над унутранай палітыкай ВКЛ. Пачала фарміравацца саслоўна-прадстаўнічая манархія. Вялікі князь заключаў міжнародныя пагадненні, прымаў і накіроўваў паслоў, абвяшчаў вайну і заключаў мір. Ён лічыўся вышэйшым кіраўніком дзяржавы. Але ўсе свае паўнамоцтвы вялікі князь ажыццяўляў не аднаасобна, а з удзелам Паноў-Рады, сойма і феадалаў, прызначаных на дзяржаўныя пасады.

Паны-Рада ВКЛ у 40-я гг. ХV ст. ператварыліся ў важны орган дзяржаўнага кіравання. У Раду ўваходзілі намеснікі асобных абласцей дзяржавы, кашталяны дзяржаўных замкаў. Пасяджэнні асвячаў вілен­скі каталіцкі біскуп. Аднак у хуткім часе галоўную ролю пачалі адыгрываць ваяводы і кашталяны Віленскага і Трокскага ваяводстваў. Такім чынам, у Панах-Радзе ВКЛ вылучылася вузкая група знатных людзей — ​«праднейшая лавіца», якая выконвала функцыі пастаянна дзеючага органа вышэйшай улады ў краіне. Пад іх кантролем знаходзіліся такія важныя пытанні, як фінансы, зацвярджэнне велікакняжацкіх дакументаў, кіраванне дзяржаўным войскам. Паступова склалася вузкая група феадалаў, прадстаўнікі якой займалі дзяржаўныя пасады.

У канцы XV ст. паўстала пытанне аб зацвярджэнні кандыдатуры будучага вялікага князя літоўскага. Казімір Ягайлавіч, які кіраваў дзяржавай 52 гады, хацеў, каб яго пераемнікам стаў сын Аляксандр. Права выбару вялікага князя было нададзена вальнаму (агульнадзяржаўнаму) сойму. У першай палове XVІ ст. роля сойма ўзрасла. Ва ўмовах амаль пастаянных войнаў з Вялікім Княствам Маскоўскім надзвычай важным стала права сойма ўводзіць ваенны падатак, права абвяшчаць вайну і заключаць мір. Значны ўплыў на афармленне вальнага сойма ВКЛ аказаў прыклад польскага сейма.

2. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

У другой палове ХІІІ — ​ХІV стст. ВКЛ падзялялася на княствы, землі і воласці. Вылучаліся ў самастойную адзінку кіравання дзяржаўныя замкі і гарады з магдэбургскім правам.

У часы праўлення Альгерда пачалі фарміравацца буйны́я зямельныя ўладанні родзічаў князя. Прыкладам можа быць Трокскае княства, якое належала Кейстуту. Улада трокскага князя пашыралася ад рэк Дубісы і Нёмана на захадзе да ракі Бярэзіны на ўсходзе (Гародня, Коўна, Бабруйск, Свіслач). У 1370—1380-я гг. буй­ны́я зямельныя ўладанні сфарміраваў Скіргайла Альгердавіч, якому родны брат Ягайла перадаў у кіраванне Полацкае, Менскае і Кіеўскае княствы.

Аднак усе пажалаванні ўнутры дынастыі Гедзімінавічаў мелі прыжыццёвы харак­тар і не перадаваліся нашчадкам у спадчыну без асабістага дазволу вялікага князя.

У 1393—1395 гг. Вітаўт ліквідаваў буйны́я ўдзельныя княжанні ў Полацку, Віцебску, Смаленску, Кіеве, на Валыні і Падоллі. Калі мясцовыя князі аказвалі супраціўленне, то іх чакала турэмнае зняволенне. Калі прызнавалі ўладу Вітаўта, атрымлівалі больш дробныя і нязначныя княствы. Замест мясцовых уладароў вялікі князь прызначыў намеснікаў, якія поўнасцю выконвалі яго волю.

У 1413 г. была ўведзена новая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка — ​вая­водства. Замест былых княстваў з’явіліся Віленскае і Трокскае ваяводствы. Ідэю падзелу дзяржавы на ваяводствы перанялі ад Каралеўства Польскага. Ваявода выконваў адміністрацыйныя, судовыя, падатковыя, ваенныя функцыі, яго кандыдатура прызначалася вялікім князем. Ваявода прадстаўляў зямлю ў Панах-Радзе ВКЛ.

Выдзяленне новых ваяводстваў на тэрыторыі Княства адбывалася вельмі марудна. Гэтаму працэсу перашкаджаў статус асобных зямель у складзе краіны. Адзіная тэрытарыяльна-адміністрацыйная сістэма сфарміравалася ў сярэдзіне XVI ст. Паводле рэформы 1565 г. на беларускіх землях утвараліся ваяводствы (Віленскае, Трокскае, Берасцейскае, Віцебскае, Менскае, Новагародскае, Мсціслаўскае, Полацкае), падзеленыя на паветы. Часам адно ваяводства магло складацца толькі з аднаго павета — напрыклад, Полацкае і Мсціслаўскае ваяводствы.

У пісьмовых крыніцах паветы на беларуска-літоўскіх землях упамінаюцца ў XV ст. Яны складаліся з некалькіх валасцей (10—30 паселішчаў — ​сёл). Часам такая назва давалася адной буйной воласці. Па прыкладу Польшчы з 1565 г. павет стаў азначаць тэрытарыяльную адзінку ў складзе ваяводства. Такі падзел ствараў магчымасць для ўсталявання аднолькавай дзяржаўнай структуры ВКЛ і Польшчы, ураўнавання шляхты ВКЛ з польскай шляхтай у палітычных правах. Ад павета адбываліся выбары паслоў на вальны сойм, суддзяў у земскі (павятовы) суд.

У адміністрацыйным падзеле краіны засталіся ўдзельныя княствы, якія належалі нашчадкам дынастыі Гедзімінавічаў. Так, у XV ст. князі Алелькавічы атрымалі Слуц­кае і Капыльскае княствы. За нашчадкамі князя Лунгвена замацавалася Мсціслаўскае княства, за нашчадкамі Яўнута — ​Заслаўскае. І хаця ўплыў князёў Гедзімінавічаў у дзяржаве паступова змяншаўся, іх правы на асобныя тэрыторыі сталі прыкладам для буйны́х землеўласнікаў (магнатаў). З’явіліся тытульныя княствы і графствы, напры­к­лад, Радзівілаў у Мядзелі, Хадкевічаў у Ляхавічах, Гаштаўтаў у Геранёнах.

Праведзеныя адміністрацыйныя рэформы дапамаглі завяршыць цэнтралізацыю ВКЛ. Утварылася адзіная дзяржаўная сістэма кіравання. З’явіліся павятовыя соймікі і выбарныя шляхецкія суды.

3. Судовая сістэма і заканадаўства

Фарміраванне судовай сістэмы ВКЛ залежала ад афармлення агульных прававых нормаў у краіне і перадачы судовых функцый ад вялікага князя да шляхты (землеўласнікаў).

У канцы XIV — ​першай палове XV ст. вялікія князі выдалі абласныя прывілеі асобным землям краіны, што паклала пачатак агульнадзяржаўнаму пісьмоваму праву. Ужо ў 1447 г. Казімір Ягайлавіч зацвердзіў агульназемскі прывілей, які рэгуляваў адносіны паміж манархам, Радай, вызначаў правы і абавязкі феадалаў перад дзяржавай. Ён жа надаваў вялікую ўвагу кадыфікацыі права. У 1468 г. быў зацверджаны Судзебнік. Гэты дзяржаўны акт уводзіў крымінальную адказнасць за здзейсненыя ўчынкі супраць прадстаўнікоў улады і жыхароў дзяржавы. Таксама Судзебнік афармляў права вотчын­нага суда землеўласніка (феадала) у адносінах да сялян, якія пражывалі на яго зямлі.

Перадача ў 1492 г. улады новаму князю — ​Аляксандру Казіміравічу — ​суправаджалася зацвярджэннем новага агульназемскага прывілея, у якім манарх перадаваў частку сваіх паўнамоцтваў у кіраванні дзяржавай прадстаўнікам велікакняжацкай адміністрацыі і Панам-Радзе. За феадаламі дзяржавы замацоўваліся наступныя правы: удзельнічаць у кіраванні ВКЛ, абвяшчаць вайну і заключаць мір, уводзіць новыя падаткі, выбіраць вялікага князя.

Вырашальныя змены ў дзяржаўным заканадаўстве прыпадаюць на час кіравання Жыгімонта І Старога. З яго згоды ў Княстве пачалася распрацоўка збору законаў феадальнага права — ​Статута, для стварэння якога былі прыцягнуты лепшыя знаўцы заходнееўрапейскага і мясцовага права. Праца адбывалася пад кіраўніцтвам канцлера ВКЛ Альбрэхта Гаштаўта. Тэкст ствараўся на старабеларускай мове і быў перакладзены на латынь.

Статут быў зацверджаны вялікім князем у 1529 г. У ім прапісваліся правы і абавязкі манарха, рэгламентавалася дзейнасць дзяржаўных органаў улады, у тым ліку Паноў-Рады і сойма. Дакумент вызначаў правы землеўласнікаў, якія маглі шукаць збеглых сялян, уводзіў тэрмін «земскай даўніны», абмяжоўваў становішча «пахожых» сялян. Статут усталёўваў прававыя нормы жыхароў ВКЛ, улічваючы заходнееўрапейскую прававую практыку свайго часу.

Аднак хутка стала зразумела, што Статут 1529 г. не адпавядае ўсім тагачасным грамадскім патрабаванням. У ВКЛ пачалася падрыхтоўка наступнага збору законаў. Вывучаўся вопыт суседніх дзяржаў, адбывалася запазычванне асобных інстытутаў судовай улады і прававых нормаў.

У 1563 г. Жыгімонт ІІ Аўгуст выдаў прывілей, якім ураўнаваў у палітычных правах усю шляхту дзяржавы. Затым у 1564 г. быў прыняты Бельскі прывілей, які датычыўся пераважна правоў феадалаў, іх магчымасці браць удзел у кіраванні дзяржавай. У 1566 г. вялікі князь літоўскі зацвердзіў новы Статут, які спрыяў уніфікацыі прававых нормаў, судовых устаноў і адміністрацыйнага падзелу ВКЛ і Каралеўства Польскага.

У адпаведнасці з прынятымі дзяржаўнымі актамі ў ВКЛ мянялася судовая сістэма. Яна ўключала саслоўныя і ўсесаслоўныя суды, якія фарміраваліся на пад­ставе розных прынцыпаў падбору суддзяў і падсудкаў.

Відавочна, што ў аснове вялікай колькасці судовых устаноў ВКЛ ляжала развіццё прававой думкі на працягу XV—XVI стст., фарміраванне саслоўных судоў і перанясенне заходнееўрапейскіх і польскіх прававых традыцый на беларуска-літоўскія землі.

Пытанні і заданні

1. Якія змены ў дзяржаўным кіраванні адбыліся ў ВКЛ з прыходам дынастыі Ягелонаў?
2. Ахарактарызуйце палітыку, якая атрымала назву «Ягелонская ідэя». Вы­значце яе станоўчы і адмоўны ўплыў на развіццё ВКЛ.
3. Складзіце схему адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу ВКЛ у XIV, XV, XVI стст. Растлумачце змены. Што спрыяла гэтым працэсам?
4. Вызначце, якія дзяржаўныя органы былі створаны ў гэты перыяд. Пералічыце функцыі органаў улады.
5. Якія судовыя органы ВКЛ мелі саслоўны характар? Чым было абумоўлена стварэнне такіх органаў у другой палове XV—XVI ст.?
6. Растлумачце, якім чынам рэформы садзейнічалі завяршэнню цэнтралізацыі ВКЛ.