§ 3-2. Эвалюцыя сацыяльнай структуры першабытнага грамадства на тэрыторыі Беларусі

1. Праабшчына

Пачатковую форму арганізацыі грамадства ў айчыннай навуцы прынята называць праабшчынай. Эпоха праабшчыны пачынаецца з вылучэннем чалавека з жывёльнага свету. Асноўны крытэрый гэтай падзеі — пачатак вырабу прылад працы. Канец эпохі праабшчыны звязаны з пераходам да родавай абшчыны. Праабшчына адрознівала людзей ад жывёльнага свету. Па-першае, у ёй існавала мэтанакіраваная грамадская дзейнасць. Па-другое, было арганізавана грамадскае харчаванне, што прадугледжвала прасцейшы падзел працы па палавых і ўзроставых прыкметах.

Праабшчына ўяўляла сабой невялікія па колькасці групы людзей, кожная з якіх налічвала каля 20—30 дарослых. Групы займаліся збіральніцтвам, паляваннем, вялі вандроўны лад жыцця, што было абумоўлена абмежаванасцю кармавых рэсурсаў. Чалавек гэтага перыяду ствараў адносна складаныя прылады працы. Зарадзіліся гукавая мова, шлюбныя адносіны і інш.

2. Родаплемянная арганізацыя першабытнага грамадства

Удасканаленне каменных прылад працы і з’яўленне чалавека сучаснага тыпу выклікалі перамены ў грамадскім жыцці. Праабшчына каля 40 тыс. гадоў назад саступіла месца ранняй родавай абшчыне, якая стала пануючай формай арганізацыі жыцця першабытных людзей у познім палеаліце, мезаліце і неаліце.

Родавая абшчына ўяўляла сабой калектыў сваякоў-родзічаў з некалькіх дзясяткаў чалавек, аб’яднаны агульнай уласнасцю на сродкі вядзення гаспадаркі і калектыўнай працай.

У мезаліце пачалі фарміравацца аб’яданні родавых калектываў. Яны мелі сваю мову, тэрыторыю, абрады, аднолькавую матэрыяльную і духоўную культуру. Такія аб’яднанні атрымалі назву «плямёны».

У бронзавым і раннім жалезным вяках адбываўся пераход да жывёлагадоўча-земляробчай гаспадаркі. Паступова пачаў разбурацца родавы калектывізм, аб чым сведчыць вылучэнне сем’яў. Патрыярхальныя сем’і, а не роды, як раней, сталі асноўнымі вытворчымі адзінкамі ў грамадстве. Але іх склад яшчэ быў даволі шырокі, яны часцей за ўсё ўключалі некалькі пакаленняў і налічвалі некалькі дзясяткаў чалавек (50—70). Кіраваў вялікай патрыярхальнай сям’ёй бацька. Разам з ім працавалі яго жонка, жанатыя сыны, унукі, а часам і іншыя родзічы.

Вылучэнне патрыярхальнай сям’і сведчыла аб пераходзе ад калектыўнай уласнасці роду да прыватнай уласнасці асобных сем’яў. А гэта прывяло да маёмаснай няроўнасці. З выдзяленнем патрыярхальных сем’яў стварылася глеба для ўзнікнення маёмаснай і сацыяльнай няроўнасці. Пачалі з'яўляцца багатыя і бедныя сем’і, што сведчыць аб распадзе родавых адносін і складванні адносін панавання і прыгнечання.

У першабытнай праабшчыне кіраванне было простым, можна сказаць «прымітыўным». На чале праабшчыны стаяў важак — самая моцная ў фізічных адносінах асоба. Ён адзінаначальна вызначаў і вырашаў пытанні жыццядзейнасці першабытнай праабшчыны, спалучаў адначасова заканадаўчыя, выканаўчыя, судовыя і культавыя паўнамоцтвы. Страта важаком фізічнай перавагі над членамі праабшчыны прыводзіла, як правіла, да яго гібелі. Гэта быў у тых умовах амаль адзіна магчымы шлях абнаўлення ўлады і кіравання.

Больш дасканалым было кіраванне ў родавай абшчыне, калі адбылося своеасаблівае яго размежаванне. Найбольш важныя пытанні жыцця роду вырашаліся на агульным сходзе ўсіх дарослых людзей. Да іх адносіліся пытанні аб пачатку вайны і заключэнні міра, перамене месца стаянкі, асуджэнні суродзіча, які пакінуў поле бою, і г. д.

Штодзённае кіраванне ажыццяўлялі старэйшыны. Старэйшынам выбіраўся, як правіла, самы паважаны, мудры, сталы суродзіч, чалавек з вялікім жыццёвым вопытам, які валодаў арганізацыйнымі здольнасцямі і моцнай воляй. Пасада старэйшыны не давала ніякіх пераваг перад іншымі, бо не вызваляла яго ад выканання ўсіх тых абавязкаў, якія выконвалі суродзічы. Старэйшына працаваў разам з усімі і меў такую ж долю ў харчаванні, як і ўсе. Адначасова ён арганізоўваў паўсядзённае жыццё роду, кіраваў справамі, разглядаў спрэчкі паміж суродзічамі і г. д.

Падчас вайны з ліку суродзічаў выбіраўся военачальнік. Як правіла, гэта быў самы дасведчаны ў вайсковых пытаннях чалавек. Звычайна военачальнікамі былі людзі, якія адрозніваліся фізічнымі якасцямі, адвагай, моцнай воляй, якія маглі арганізаваць усіх суродзічаў для нападу на ворагаў ці на абарону ад іх. Военачальнікі мелі вялікае значэнне для ваяўнічых родаў і плямёнаў, тых, якія пражывалі на поўначы і займаліся паляваннем, а таксама качэўнікаў, якія безупынна вандравалі і вымушаны былі часта ўступаць у сутычкі з іншымі родамі і плямёнамі. Вакол военачальніка гуртавалася і ваенная дружына. Паўнамоцтвы военачальніка звычайна спыняліся тады, калі спынялася вайна і заключаўся мір.

3. Пераход да суседскай абшчны

У раннім жалезным веку кроўныя сувязі пачалі саступаць месца тэрытарыяльным. Паступова стала фарміравацца суседская абшчына. Кіраванне абшчынай знаходзілася ў руках знаці, якая любымі шляхамі імкнулася да ўзбагачэння. Войны з мэтай захопу накопленых запасаў і людзей хутка сталі звычайнай з’явай. Аб гэтым сведчыць характар паселішчаў. Асноўным іх тыпам сталі ўмацаваныя гарадзішчы. Яны абгароджваліся драўлянымі сценамі, умацоўваліся землянымі валамі, равамі і стромкімі схіламі. 

У час войнаў захоплівалі статкі жывёлы, лішкі прадуктаў, прылады працы і інш. Частка палонных выкарыстоўвалася ў якасці рабоў. Пачало фарміравацца «патрыярхальнае рабства».

На поўдні Беларусі пераход да суседскай абшчыны пачаўся раней, чым на поўначы. Гэтаму садзейнічала суседства са скіфамі і сарматамі, у якіх гэтыя працэсы ішлі даволі інтэнсіўна. Археолагі сцвярджаюць, што на поўдні краіны вялікія абшчынныя дамы, якія адпавядаюць позняй родавай абшчыне з патрыярхальнай сям’ёй, зніклі ў канцы І тыс. да н. э.

У познім жалезным веку на ўсходзе і поўдні Беларусі атрымаў пашырэнне  новы тып паселішчаў — селішчы. Для іх выбіралі адкрытыя неўмацаваныя месцы на невысокіх берагах рэк. Плошча селішчаў складала ад 2 да 10 гектараў. Побач размяшчаліся могільнікі.

4. Эвалюцыя сямейных адносін

У сучаснай гістарычнай навуцы дыскусійным застаецца пытанне аб шлюбных адносінах у праабшчыне. Большасць даследчыкаў лічаць яе эндагамным калектывам, гэта значыць з неўпарадкаванымі палавымі адносінамі. З узнiкненнем родавай арганiзацыi з’явіўся шлюб — iнстытут, якi рэгулюе адносiны памiж паламi. У родавай абшчыне існавала экзагамія — забарона на шлюб паміж родзічамі, што перашкаджала кровазмяшэнню. Пры гэтым члены аднаго роду мелі права і павінны былі ўступаць у шлюб з прадстаўнікамі другога роду. Дарэчы дазвалялася мець некалькі мужоў і жонак. Але муж і жонка жылі кожны ў сваім родзе. Такі від шлюбу называецца парным. Але сям’я яшчэ не складала самастойнай эканамiчнай адзiнкi, сувязi ў межах родавай абшчыны былi больш цеснымi. Мужчыны i жанчыны працавалi асобна, часцей дзялiлiся i супрацоўнічалі са сваiмi суродзiчамi, чым са сваякамi па шлюбу. Калi з’явілася і пачала перадавацца ў спадчыну маёмасць, то яна пераходзіла да блiжэйшых суродзiчаў. Дзецi выхоўвалiся не столькi бацькамi, колькi ўсiм родам.

У бронзавым і раннім жалезным вяках парная сям’я (не зусім устойлівая) канчаткова перайшла ў манагамную, гэта значыць аднашлюбную сям’ю. Калектыўная гаспадарка і калектыўная ўласнасць абшчыны паступова трансфармаваліся ў прыватную гаспадарку і прыватную ўласнасць асобных сем’яў. Сям’я ператварылася ва ўстойлiвую цэласную эканамiчную i сацыяльную адзінку.

Пытанні і заданні

 1. Назавіце не менш за дзве характэрныя рысы праабшчыны.
2. Вызначце асаблівасці родавай абшчыны ў параўнанні з праабшчынай.
3. Растлумачце схему «Пераход ад родавай да суседскай абшчыны».

4. Назавіце прычыны пераходу да селішчаў у пачатку нашай эры.
5. Устанавіце прычынна-выніковыя сувязі паміж пераходам да жывёлагадоўча-земляробчай гаспадаркі і эвалюцыяй сямейна-шлюбных адносін. Пабудуйце лагічны ланцужок.
6. Запоўніце табліцу «Сацыяльная эвалюцыя першабытнага грамадства»:

 7. Правядзіце міні-даследаванне. Вызначце, ці ёсць гарадзішчы ў вашым раёне. Якія легенды з імі звязаны?