§ 3-1. Матэрыяльная культура першабытнага грамадства на тэрыторыі Беларусі

1. Прысвойвальная і вытворчая гаспадарка

Характэрнай асаблівасцю гаспадарчага жыцця ў палеаліце і мезаліце была спажывецкая, або прысвойвальная гаспадарка. Яе асноўная задача — пошук найбольш рацыянальных спосабаў атрымання прадуктаў харчавання. Асноўныя элементы прысвойвальнай гаспадаркі можна ўявіць пры дапамозе прапанаванай схемы:

Храналагічна прысвойвальная гаспадарка з’яўлялася адзінай формай гаспадарання ў палеаліце і мезаліце. Пазней яна суіснавала з вытворчымі формамі гаспадарання і паступова страчвала сваё значэнне. У мезаліце далейшае развіццё атрымала паляванне, што было выклікана ўдасканаленнем прыстасаванняў для яго (ямы, сілкі, сеткі, пасткі, самастрэлы), з’яўленнем механічных прылад (лук і стрэлы), прыручэннем сабакі, пашырэннем аб’ектаў палявання за кошт птушкі, статкавых і дробных жывёл.

Збіральніцтва ў гэты час перажывала росквіт. Гэтаму спрыялі прыродныя ўмовы — значнае пацяпленне клімату. З’яўленне новых і ўдасканаленне старых форм гаспадарчай дзейнасці дазволіла людзям збіраць больш прадуктаў харчавання і мець больш разнастайны рацыён. У выніку адбыўся пераход да новай формы сацыяльнай арганізацыі людзей — родавай абшчыны.

У неаліце на змену прысвойвальнай гаспадарцы прыйшла вытворчая гаспадарка. Яе асаблівасць заключалася ў тым, што чалавек пачаў змяняць прыроднае асяроддзе пад свае патрэбы, каб забяспечыць сябе ўсім неабходным для жыцця. Да вытворчых форм гаспадаркі адносяцця жывёлагадоўля і земляробства.

Жывёлагадоўля гістарычна развілася з палявання. Перадумовамі развіцця жывёлагадоўлі на беларускіх землях можна лічыць прыручэнне жывёлы, аселы лад жыцця людзей, уменне назапашваць і захоўваць кармы для жывёлы, уплыў плямён, якія раней асвоілі жывёлагадоўлю. У ІІІ тыс. да н. э. жывёлагадоўля была вядома жыхарам Палесся і паступова стала адным з асноўных заняткаў насельніцтва беларускіх зямель.

Напрыканцы неаліту пад уплывам плямён перасяленцаў-земляробаў з’явілася прымітыўнае земляробства. Усталяванню новай формы гаспадарчай дзейнасці садзейнічалі наступныя фактары: аселы лад жыцця мясцовага насельніцтва, новыя прылады працы, спрыяльныя прыродныя ўмовы. На Беларусі земляробства існавала ў дзвюх формах: матычнае і падсечна-агнявое. 

2. Наступствы «неалітычнай рэвалюцыі» на тэрыторыі Беларусі

З узнікненнем вытворчай і ўдасканаленнем прысвойвальнай гаспадарак колькасць прадуктаў харчавання значна павялічылася, што дало магчымасць людзям ствараць іх запасы. Каб захоўваць ежу, нашы продкі навучыліся вырабляць з гліны посуд. Адбылося вынаходніцтва керамікі — першага ў свеце штучнага матэрыялу, які значна палепшыў жыццё чалавека.

Выраб глінянага посуду — другая характэрная рыса неаліту, якая аддзяляе яго ад мезаліту. Авалоданне прыёмамі лепкі i абпалу посуду палепшыла спосабы прыгатавання ежы i аблегчыла захаванне яе запасаў. Гэтае дасягненне стала вынікам пераходу да аселага жыцця. Кераміка часоў неаліту і бронзавага веку ўражвае багаццем свайго арнаментавання. Яно выконвалася простымі ўцісканнямі, ямкамі, адбіткамі розных штампаў, у тым ліку шнура.

Значным вынаходніцтвам было ткацтва, якое дазволіла вырабляць адзенне на халодны перыяд года.

Дзякуючы выкарыстанню лука i стрэлаў, больш дасканалых прылад з крэменю, косці i рога праца першабытнага паляўнічага i рыбалова стала больш эфектыўнай. Для палявання на звяроў i птушак устанаўлівалі самастрэлы i пасткі, рабілі капканы, капалі лоўчыя ямы. Рыбаловы мелі вуды з касцянымі кручкамі, зубчастыя кoп’i i восці. Высечаны з дрэва човен i рыбацкія сеткі зрабілі рыбалоўства больш эфектыўным промыслам, чым паляванне. Яно стала надзейным спосабам атрымання ежы i садзейнічала пераходу да аселасці.

Развіццё вытворчай гаспадаркі садзейнічала павелічэнню колькасці людзей, аб чым сведчыць больш за 600 знойдзеных археолагамі неалітычных стаянак, дзе маглі пражываць каля 5—6 тыс. чалавек.

Змены ў гаспадарцы дазволілі даследчыкам сцвярджаць аб тым, што адбылася так званая «неалітычная рэвалюцыя», звязаная з усталяваннем земляробства і жывёлагадоўлі як асновы для пастаяннага атрымання прадуктаў харчавання і меншай залежнасці чалавека ад прыроды.

3. Роля металаў у жыцці першабытных людзей

Выкарыстанне металу прывяло да значных перамен у грамадскіх адносінах і адбілася на далейшым ходзе гісторыі.

Аналіз металічных вырабаў, знойдзеных у могільніках плямён, што насялялі Верхняе і Сярэдняе Падняпроўе, сведчыць аб тым, што метал быў каўказскага i прыкарпацкага паходжання. Гэта дазваляе меркаваць, што мясцовыя кавалі карысталіся прывазной сыравінай.

У VII ст. да н. э. плямёны, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, навучыліся здабываць жалеза і вырабляць з яго прылады працы i ўпрыгажэнні. Пераход да жалеза з’явіўся важнай вехай у развіцці вытворчых i грамадскіх адносін паміж людзьмі. У Беларусі склаліся спрыяльныя ўмовы для хуткага распаўсюджвання жалеза: наяўнасць вялікай колькасці сыравіны (балотнай ці лугавой руды і драўнянага вугалю); адносна нескладаная тэхналогія перапрацоўкі жалеза ў домніцах (прымітыўных плавільных печах); значны попыт на жалезныя прылады працы для заняткаў земляробствам і інш.

4. Перадумовы ўзнікнення маёмаснай і сацыяльнай няроўнасці ў першабытным грамадстве

Выкарыстанне жалезных прылад у земляробстве і жывёлагадоўлі значна павысіла эфектыўнасць працы, што ў сваю чаргу дало моцны штуршок развіццю маёмаснай няроўнасці і разлажэнню родавых адносін на Беларусі. Сям’я канчаткова стала асноўнай вытворчай адзінкай, а сямейная ўласнасць — асноўнай формай уласнасці ў грамадстве.

Земляробства і жывёлагадоўля, першабытная металургія не толькі спрыялі развіццю маёмаснай няроўнасці, але і ўзвышалі мужчыну ў сацыяльна-гаспадарчым жыцці роду і племені. Ужо ў пахаваннях бронзавага веку ў Беларускім Падняпроўі сустракаюцца надзвычай багатыя пахаванні мужчын-ваяроў з вялікай колькасцю медных і бронзавых рэчаў, нават з бурштынавымі і шклянымі ўпрыгажэннямі. Пры жыцці нябожчыкі, відавочна, займалі выключнае становішча сярод супляменнікаў, маглі быць першымі сярод старэйшын, военачальнікамі, або мелі пэўную ўладу ў акрузе.

Вытворчая эканоміка прывяла да з’яўлення новых, невядомых раней кіроўных функцый. Таксама паступова вылучыліся асобныя групы людзей, якія займаліся гаспадарчай дзейнасцю, вайной, выкананнем рэлігійных абрадаў. Паміж імі ўзнікала маёмасная няроўнасць, вылучалася племянная знаць.

Пытанні і заданні

 1. Запоўніце табліцу і з яе дапамогай ахарактарызуйце прысвойвальную і вытворчую гаспадаркі.

2. Назавіце не менш за тры характэрныя рысы неалітычнай эпохі. Ахарактарызуйце іх.
3. Растумачце прычынна-выніковыя сувязі:

4. Якім чынам «неалітычная рэвалюцыя» паўплывала на паляпшэнне дэмаграфічнай сітуацыі ў першабытным грамадстве?
5. Назавіце перадумовы ўзнікнення маёмаснай няроўнасці. Вызначце самую важную на ваш погляд. Растлумачце свой выбар.