§ 27-1. СССР у 1945 — першай палове 1980-х гг.: эканамічнае

1. СССР пасля вайны

З Другой сусветнай вайны СССР выйшаў звышдзяржавай. Савецкая сфера ўплыву распаўсюдзілася ад Балтыкі да Балкан. Але перамога не прынесла стомленаму народу таго, на што ён так спадзяваўся. Сталін вярнуўся да палітыкі жорсткага кантролю над грамадствам, характэрнай для даваеннага перыяду.

Савецкае кіраўніцтва прыклала вялікія намаганні для аднаўлення разбуранай вайной народнай гаспадаркі. Як і ў 1930-я гг., асноўная ўвага надавалася развіццю сталеліцейнай, вугальнай прамысловасці і цяжкага машынабудавання, а таксама навукі, тэхналогій і ўзбраенняў. Аднаўленне вялося камандна-адміністрацыйнымі метадамі. Нягледзячы на рост эканамічных паказчыкаў, пагроза ядзернага нападзення і гонка ўзбраенняў аказвалі адмоўны ўплыў на развіццё народнай гаспадаркі. Эканоміка па-ранейшаму была моцна мілітарызаваная, паколькі ў СССР чакалі новай вайны. У краіне была слаба развіта вытворчасць тавараў народнага спажывання. Падтрымліваць высокія тэмпы развіцця можна было толькі за кошт вычарпання ўсіх унутраных рэсурсаў, што ў будучыні пагражала эканамічнай катастрофай.

У галіне ўнутранай палітыкі савецкае кіраўніцтва было вымушана лічыцца з тым уплывам, які аказала Вялікая Айчынная вайна на настроі і пачуцці савецкіх грамадзян. Многія з іх пабывалі за мяжой, убачылі іншы свет. У савецкіх людзей з’явілася пачуццё годнасці пераможцаў. У пасляваенны перыяд знізіўся ўзровень рэпрэсій у дачыненні да простых грамадзян, рэзка скараціліся ганенні на рэлігію, людзі сталі больш свабодна выказваць сваё меркаванне.

2. Рэформы М. С. Хрушчова

Пасля смерці Сталіна (5 сакавіка 1953 г.) у СССР былі ажыццёўлены важныя палітычныя і эканамічныя рэформы, звязаныя з імем новага лідара савецкай дзяржавы М. С. Хрушчова.

У 1956 г. здарылася падзея, якая мела далёкія наступствы, — адбыўся XX з’езд КПСС, дзе на закрытым пасяджэнні Хрушчоў выступіў з дакладам, у якім выкрыў культ асобы І. В. Сталіна, на якога была ўскладзена ўся адказнасць за рэпрэсіі 1930—1950-х гг.

Пасля з’езда па ўсёй краіне пачаліся дэмантаж помнікаў Сталіну, перайменаванне вуліц і гарадоў, якія насілі яго імя. Прапаганда паспрабавала выкрасліць імя Сталіна з гісторыі. У краіне спыніліся масавыя палітычныя рэпрэсіі, больш дэмакратычныя адносіны пачалі складвацца ўнутры партыі. XXII з’езд КПСС (1961) зноў асудзіў культ асобы Сталіна. На з’ездзе была прынята новая праграма партыі, якая ўзяла курс на пабудову камунізму ў СССР і фарміраванне яго матэрыяльна-тэхнічнай базы да 1980 г., што было ўтапічным рашэннем.

Буйныя перамены адбываліся ў эканоміцы. Яшчэ ў жніўні 1953 г. было пастаўлена пытанне аб яе пераарыентацыі на патрэбы чалавека, аб павелічэнні аб’ёмаў вытворчасці прадуктаў харчавання і тавараў народнага спажывання. Такая канцэпцыя эканамічнага развіцця СССР пачала рэалізоўвацца пасля прыходу да ўлады Хрушчова. У гады сямігодкі (1959—1965) ішло актыўнае будаўніцтва шматлікіх прадпрыемстваў лёгкай прамысловасці і таннага практычнага жылля. Станоўчыя вынікі гэтага курсу адразу сталі відавочныя. Змяніўся ўзровень жыцця савецкіх людзей. У іх з’явілася магчымасць набываць тэлевізары, халадзільнікі, радыёпрыёмнікі, больш якаснае адзенне. Многія простыя грамадзяне пераехалі з камунальных кватэр i баракаў у асобнае жыллё.

Важныя змены адбыліся ў галіне сельскай гаспадаркі. Былі ліквідаваныя машынна-трактарныя станцыі, у залежнасці ад якіх знаходзіліся калгасы, тэхніка непасрэдна перадавалася ў распараджэнне гаспадарак. Значна выраслі дзяржаўныя закупачныя цэны на сельгаспрадукцыю, калгаснікі сталі больш зарабляць. Атрымала пашырэнне індывідуальная дачная гаспадарка. У гэты ж час пачалося асваенне цалінных зямель Казахстана. Цяпер у краіне ў вялікай колькасці з’явіўся танны хлеб, знікла пагроза масавага голаду.

Вынікам развіцця савецкай дзяржавы стаў магутны тэхналагічны прарыў. СССР першым у свеце пабудаваў атамную электрастанцыю (1954), спусціў на ваду атамны ледакол «Ленін» (1957), запусціў у космас штучны спадарожнік Зямлі (кастрычнік 1957). 12 красавіка 1961 г. адбыўся першы ў свеце палёт чалавека ў космас — яго здзейсніў савецкі касманаўт Ю. А. Гагарын. Сапраўдны штурм космасу стаў своеасаблівым сімвалам савецкага навукова-тэхнічнага прагрэсу.

У краіне адбыліся змены ва ўнутранай палітыцы, якія атрымалі назву «адліга». Знікла пачуццё ўсеагульнага страху, характэрнае для сталінскай эпохі, сталі рэалізоўвацца асноўныя правы і свабоды, у друку з’явіліся смелыя публікацыі. У той жа час часткай палітыкі стала новая барацьба з Праваслаўнай царквой, мэтай якой было яе поўнае знішчэнне.

Разам з тым Хрушчоў зрабіў нямала сур’ёзных памылак: самавольства ў прыняцці рашэнняў, непаслядоўнасць і частыя кіданні з боку у бок, пастаянныя перастаноўкі кадраў, якія выклікалі незадаволенасць у вярхоў партыйнага апарату. У выніку ўпершыню ў гісторыі СССР кіраўнік такога высокага рангу быў зняты ў кастрычніку 1964 г. кіраўніцтвам партыі з усіх займаных пасад.

3. Эпоха «развітога сацыялізму» (1964—1985)

Пасля таго як Хрушчоў пакінуў пост, лідарам СССР стаў Л. І. Брэжнеў, які захоўваў уладу да сваёй смерці ў 1982 г. Гэты перыяд, названы ў народзе брэжнеўскай эпохай, характарызаваўся максімальнай палітычнай і эканамічнай стабільнасцю. Менавіта ў гэтыя гады быў дасягнуты самы высокі ў гісторыі СССР узровень матэрыяльнага дабрабыту большасці насельніцтва.

Асабліва паспяховымі для краіны былі 1964—1977 гг. У 1965 г. пачала праводзіцца эканамічная рэформа, мэтай якой стала замена адміністрацыйных метадаў заахвочвання новымі — эканамічнымі. Аднак да канца 1960-х гг. яе прыйшлося згарнуць, як толькі стала зразумела, што планавую эканоміку не атрымліваецца сумясціць з асобнымі прынцыпамі рынку.

Дзяржава зноў перайшла да жорсткай адміністрацыйна-каманднай сістэмы кіравання і знайшла выйсце са становішча. Эканамічная сітуацыя была палепшана не з дапамогай рэформаў, а шляхам выкарыстання прыродных рэсурсаў. У 1970-я гг. вырас продаж нафты і газу за мяжу. Такая палітыка першапачаткова аказвала станоўчы ўплыў на эканоміку і ўзровень жыцця людзей. Але пасля падзення сусветных коштаў на нафту і газ у пачатку 1980-х гг. савецкая дзяржава не змагла знайсці новых раўназначных крыніц даходу. Эканоміка «прызвычаілася» да «нафтадолараў», уступіла ў паласу глыбокага крызісу. Пачаўся татальны дэфіцыт неабходных тавараў, у тым ліку харчавання.

У гэты ж час намецілася адставанне СССР ад развітых краін Захаду, у якіх адбылася інфармацыйна-тэхналагічная рэвалюцыя, пачалася камп’ютарызацыя. У адрозненне ад 1930-х гг., калі вырашальнае значэнне мела цяжкая прамысловасць, вялікую ролю ў эканоміцы сталі адыгрываць высокія тэхналогіі. Важнай праблемай у СССР зрабіўся востры палітычны і маральны крызіс. Практычна знікла вера ў камуністычныя ідэалы, адбылося духоўнае перараджэнне партыйнага апарату, разрасталася карупцыя, асабліва ў нацыянальных рэспубліках, мела месца зрошчванне крымінальнага бізнесу і партыйнай эліты, у грамадстве панавалі песімізм і двайная мараль. Увядзенне савецкіх войскаў у Афганістан і вайна, якая там распачалася (1979—1989), дадатковым цяжарам ляглі на савецкую эканоміку і грамадства.

4. Дасягненні і пралікі ў сацыяльна-эканамічным развіцці

Нягледзячы на цяжкасці і супярэчнасці сацыяльна-эканамічнага развіцця, у СССР былі дасягнуты поспехі вялізнага маштабу. Праз тры дзесяцігоддзі пасля распаду СССР яны здаюцца нам неверагоднымі.

Пасля страшнай і разбуральнай вайны ў лічаныя гады была адноўлена эканоміка. Савецкі Саюз стаў сусветным лідарам у многіх сферах прамысловасці, сельскай гаспадаркі, навукі і тэхнікі.

Сусветна вядомыя яго дасягненні ў касманаўтыцы (першы палёт штучнага спадарожніка Зямлі, першы палёт чалавека ў космас, першы месяцаход, першая мяккая пасадка спускальнага апарата на Марс і многае іншае). Ужо ў 1960-я гг. СССР ператварыўся ў касмічную дзяржаву.

Па вытворчасці электраэнергіі СССР саступаў толькі ЗША. СССР быў лідарам у свеце ў каляровай металургіі, па здабычы нафты, прыроднага газу, алмазаў, жалезнай руды, у чорнай металургіі, па вытворчасці трактараў. Ва ўсім свеце славіліся кар’ерныя самазвалы і трактары сям’і «Беларусь», якія выпускаліся ў БССР. У Савецкім Саюзе былі створаны першая ў свеце атамная электрастанцыя, першы ў свеце рэактыўны пасажырскі самалёт і г. д. Першы ў свеце пераносны мабільны тэлефон з’явіўся ў СССР у 1958 г., у ЗША — у 1973 г. У тым жа 1958 г. была створана першая ў свеце сетка з некалькіх камп’ютараў. У 1952—1966 гг. ствараліся вялікія электронна-вылічальныя машыны (БЭСМ-1 — БЭСМ-6) — найбольш вядомыя савецкія суперкамп’ютары, якія кіравалі касмічнымі палётамі. У 1962 г. вучонымі быў падрыхтаваны праект савецкіх электронных грошай. Бытавую радыёэлектроніку ў СССР выпускалі больш за 400 прадпрыемстваў.

Значнымі былі дасягненні ў сацыяльным развіцці. Адзначым, у прыватнасці, бясплатнае прадастаўленне жылля, медыцынскіх паслуг, адукацыі. Пенсійны ўзрост мужчын складаў 60 гадоў, жанчын — 55 гадоў. У краіне не было беспрацоўя, не было і нацыяналізму. Цяжка было ўявіць вайну на Паўночным Каўказе або вайну паміж армянамі і азербайджанцамі.

Бясконца доўга можна пералічваць поспехі і дасягненні СССР у сацыяльна-эканамічнай сферы. Аднак дзяржавы, якая забяспечвала гэтыя дасягненні, ужо не існуе, яна распалася ў 1991 г. Таму нас асабліва цікавяць прычыны сыходу з гістарычнай сцэны адной з буйнейшых дзяржаў свету, якую называлі супердзяржавай.

Вядома ж, савецкае кіраўніцтва зрабіла шмат памылак у сацыяльна-эканамічнай сферы. Спынімся толькі на адной з іх, бадай, асабліва важнай. Гаворка ідзе пра такую з’яву, як ценевая эканоміка.

5. Ценевая эканоміка

Гэта даволі складаная і недастаткова вывучаная з’ява. У даваенны перыяд яна фактычна адсутнічала. Пачала расці пры М. С. Хрушчове і буйна расквітнела пры Л. І. Брэжневе. Менавіта ў эпоху Брэжнева склаўся так званы «ценевы сектар эканомікі».

Галоўная прычына гэтай з’явы была відавочнай. Савецкае заканадаўства забараняла ўсялякую прыватную прадпрымальніцкую дзейнасць, якая прыносіла даход. Да гэтага варта дадаць таксама адсутнасць у савецкім грамадстве значных матэрыяльных стымулаў да працы, а таксама дэфіцыт многіх тавараў і прадуктаў. У дадзеных умовах асобныя несумленныя людзі, якія мелі доступ да матэрыяльных каштоўнасцей або сродкаў вытворчасці, сталі займацца падпольнай вытворчасцю альбо продажам няўлічаных сыравіны і прадукцыі. Такая незаконная дзейнасць, а дакладней, махлярства і крадзеж, прыносіла ім вялізныя даходы.

Для многіх «дзелавых людзей» ценевая эканоміка стала па сутнасці сферай прафесійнай дзейнасці. Па звестках праваахоўных органаў, з 1970-х гг. пачаліся масавыя крадзяжы і прыпіскі ў справаздачнасці практычна ва ўсіх галінах савецкай эканомікі. Да пачатку 1980-х гг. у будаўніцтве яны дасягнулі 70 % ад кошту фактычна зробленых работ, у здабыўнай прамысловасці — да 40 %, у сельскай гаспадарцы — ад 20 до 50 %, а на транспарце — да 100 %.

Страты для эканомікі краіны былі неверагодна вялізнымі. Да сярэдзіны 1980-х гг. яны складалі штогод 60 млрд рублёў. Але самае страшнае, што ў гэты час 30—35 % даходаў ценевага капіталу ішло на подкуп партыйных і дзяржаўных чыноўнікаў, а таксама кіраўнікоў прадпрыемстваў. Да пачатку перабудовы партыйна-дзяржаўныя дзеячы, уцягнутыя ў ценевую эканоміку, уяўлялі сабой даволі ўплывовую сілу, якая была зацікаўлена ў змене ўлады, гэта значыць замене сацыялізму капіталізмам. Зрошчванне ценевай эканомікі і ўлады шмат у чым стала згубным для Савецкай дзяржавы.

Пытанні

1. Апішыце сістэму арганізацыі эканомікі ў СССР. Чаму пасля вайны яна забяспячыла хуткае аднаўленне эканомікі, а ў 1960-я гг. пачала зніжаць тэмпы?

2. Якія эканамічныя рэформы праводзіліся ў СССР? Чаму яны аказаліся недастаткова эфектыўнымі?

3. Чаму СССР імкнуўся да павышэння навукова-тэхнічнага ўзроўню вытворчасці? Прадстаўце ў табліцы дасягненні Савецкага Саюза ў галіне навукі і тэхнікі.

4. Ахарактарызуйце сацыяльную палітыку СССР. Якія яе вартасці і недахопы?

5. Чаму, нягледзячы на несумненныя дасягненні, да сярэдзіны 1980-х гг. савецкая эканоміка пачала буксаваць?