§ 21—22-2. Вялікая Айчынная вайна

1. Мэты Германіі ў вайне супраць СССР

Захоп Еўропы Гітлер разглядаў як важнейшую ўмову заваявання «жыццёвай прасторы» для германскай нацыі на Усходзе. Яшчэ ў снежні 1940 г. ён зацвердзіў план «Барбароса», галоўнымі мэтамі якога былі хуткі («маланкавы») разгром СССР і акупацыя яго тэрыторыі да Волгі. Прыняты пазней план «Ост» прадугледжваў пераўтварэнне еўрапейскай часткі СССР у сыравінную калонію Германіі і засяленне яе нямецкімі перасяленцамі. Славянскае насельніцтва планавалася скараціць і ператварыць у малапісьменных слуг і танную рабочую сілу.

2. Асаблівасці пачатковага перыяду вайны

Напад нацысцкай Германіі на СССР 22 чэрвеня 1941 г. стаў нечаканасцю для савецкага кіраўніцтва. Напярэдадні вайны яно дапусціла шэраг палітычных памылак і пралікаў у ацэнцы сітуацыі. Сталін, у прыватнасці, ігнараваў важнасць інфармацыі пра падрыхтоўку агрэсіі. Але больш сур’ёзнай памылкай, бадай, было тое, што мерамі па ўмацаванні прыгранічных ваенных акруг ён баяўся справакаваць немцаў на напад. Недаацэньваў ён і здольнасць Германіі ваяваць на некалькі франтоў.

Ад самага пачатку барацьба супраць нямецка-фашысцкіх агрэсараў набыла рысы народнай, Айчыннай вайны, якая стала важнейшай састаўной часткай Другой сусветнай.

У пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны (22 чэрвеня 1941 г. — 18 лістапада 1942 г.) савецкія войскі панеслі вялізныя страты. Да канца верасня 1941 г. Чырвоная армія страціла забітымі, параненымі і палоннымі каля 5 млн чалавек, а таксама значную частку самалётаў і танкаў. Вораг наблізіўся да Масквы, узяў у блакаднае кольца Ленінград. Было захоплена 1,5 млн км² тэрыторыі СССР з насельніцтвам 74,5 млн чалавек.

Ад поўнага краху краіну ўратаваў народ. Многія часці Чырвонай арміі праяўлялі мужнасць і гераізм. Каля месяца змагаўся гарнізон Брэсцкай крэпасці. Ад самага пачатку ваенных дзеянняў праціўнік сустракаў упартае супраціўленне: у бітве пад Смаленскам, пры абароне Кіева, Адэсы, Севастопаля. Больш за 20 млн чалавек падалі заявы аб уступленні ў Чырвоную армію дабравольцамі, да 10 млн мірных грамадзян удзельнічалі ў збудаванні абаронных рубяжоў, каля 2 млн чалавек уступілі ў народнае апалчэнне, якое адыграла важную ролю ў абароне Масквы, Ленінграда і іншых гарадоў. У тыле ворага пачалася арганізацыя партызанскага і падпольнага руху. У гісторыю ўвайшоў подзвіг камсамолкі Зоі Касмадзям’янскай, якая выконвала дыверсійнае заданне ў тыле ворага. Яна стала першай жанчынай, якой у час вайны было нададзена званне Героя Савецкага Саюза. І такіх герояў у савецкай краіне былі тысячы. Вялізнае ваеннае і палітычнае значэнне меў гераізм савецкіх людзей, праяўлены пры абароне Ленінграда.

Буйнейшай бітвай першага перыяду Вялікай Айчыннай вайны стала Маскоўская бітва (30 верасня 1941 г. — 20 красавіка 1942 г.). Савецкія войскі разграмілі праціўніка, адкінуўшы яго па ўсім фронце ад Масквы на 100—250 км. Гэта было першае буйное паражэнне нямецкіх войскаў ад пачатку вайны.

Гістарычнае значэнне перамогі ў бітве пад Масквой заключалася ў тым, што быў развеяны міф аб непераможнасці нямецкай арміі і сарваны план «маланкавай вайны», умацаваўся маральны дух байцоў Чырвонай арміі і ўсяго народа. Для Германіі вайна зацягнулася. Паражэнне немцаў паўплывала на рашэнне Японіі адмовіцца ад уступлення ў вайну супраць СССР. Яна актывізавала сваю экспансію ў азіяцкім рэгіёне, атакаваўшы 7 снежня 1941 г. амерыканскую ваенна-марскую базу Пёрл-Харбар (Гавайскія астравы). Развіваючы наступленне, Японія да чэрвеня 1942 г. акупіравала Тайланд, Сінгапур, Бірму, Інданезію, Новую Гвінею, Філіпіны.

Перамога пад Масквой і ўступленне ў вайну ЗША ў снежні 1941 г. істотна змянілі міжнароднае становішча і паскорылі працэс фарміравання антыгітлераўскай кааліцыі. Перыяд Вялікай Айчыннай вайны з 19 лістапада 1942 г. да канца 1943 г. адзначаны пераходам стратэгічнай ініцыятывы да Чырвонай арміі і карэнным пераломам у ходзе вайны.

3. Ход ваенных дзеянняў

Савецкае камандаванне, натхнёнае перамогай пад Масквой, імкнулася замацаваць дасягнуты поспех, кінуўшы значныя сілы Чырвонай арміі на вызваленне Украіны. Аднак у бітве пад Харкавам буйна́я групоўка савецкіх войскаў была акружана і знішчана. Пасля гэтага германскія войскі нанеслі канцэнтраваны ўдар па стэпавай тэрыторыі паўднёвай часткі Расіі. Былі захоплены Кубань і Паўночны Каўказ. У ліпені 1942 г. нямецкая армія прасунулася да Сталінграда і Волгі. Мэтамі гэтага наступлення з’яўляліся выхад у глыбокі тыл СССР — да ўральскіх заводаў — і пазбаўленне Чырвонай арміі паліўных рэсурсаў Каўказа. У выпадку пераходу немцаў за Волгу Японія і Турцыя абавязваліся ўступіць у вайну супраць Савецкага Саюза, а Вялікабрытанія і ЗША маглі пайсці на заключэнне сепаратнага міру з Германіяй.

Таму бітва пад Сталінградам (17 ліпеня 1942 г. — 2 лютага 1943 г.) мела вялікае гістарычнае значэнне. Сюды былі сцягнуты значныя сілы Чырвонай арміі. Паражэнні і няўдачы пачатковага перыяду Вялікай Айчыннай вайны сталі для савецкага боку ўрокам. Быў сфарміраваны новы афіцэрскі корпус, войскі набылі вялікі вопыт баявых дзеянняў. Значна ўмацавалася матэрыяльная база Чырвонай арміі. З канца 1942 г. савецкая эканоміка выпускала ўзбраенняў і боепрыпасаў больш, чым Германія і яе саюзнікі.

Адметнай рысай Сталінградскай бітвы з’яўляўся высокі маральны патэнцыял савецкіх байцоў і камандзіраў, якія ўсведамлялі, што бітва за Сталінград — апошні шанц пераламаць ход вайны. Упартае супраціўленне абаронцаў Сталінграда на подступах да горада і ў ходзе вулічных баёў падарвала баявы дух нямецкай арміі. Пасля таго як праціўнік быў маральна і фізічна знясілены, 19 лістапада 1942 г. Чырвоная армія перайшла ў контрнаступленне. Нямецкая 6-я армія, трапіўшы ў акружэнне, 2 лютага 1943 г. капітулявала, нягледзячы на загад Гітлера не здавацца. З гэтага часу і да канца вайны стратэгічнай ініцыятывай валодалі савецкія войскі.

У Курскай бітве (5 ліпеня — 23 жніўня 1943 г.) гітлераўцы таксама пацярпелі буйное стратэгічнае паражэнне. Контрнаступленне Чырвонай арміі суправаджалася маштабнай «рэйкавай вайной», якую пачалі ў тыле ворага партызаны. У бітве на Курскай дузе Германія страціла асноўную частку сваёй арміі і перайшла да абароны. Пачалося выгнанне нямецка-фашысцкіх захопнікаў з тэрыторыі СССР. З жніўня па снежань 1943 г. працягвалася бітва за дняпроўскі рубеж, у выніку якой савецкія часці фарсіравалі Днепр і вызвалілі Кіеў, панёсшы вялікія страты.

З лета 1942 г. па люты 1943 г. вырашальныя па сваім характары ваенныя дзеянні адбываліся на Ціхім акіяне. Пад ударамі амерыканскай авіяцыі японскі флот быў вымушаны пайсці на поўнач. У 1943 г. англа-амерыканскія войскі паспяхова наступалі ў Паўночнай Афрыцы. Ад германскай і італьянскай акупацыі былі вызвалены Егіпет, Лівія, Туніс. Высадзіўшыся на Сіцыліі, саюзнікі прымусілі капітуляваць Італію. Пачалася падрыхтоўка да адкрыцця другога фронту — высадкі саюзных СССР войскаў у Нармандыі (поўнач Францыі).

Перамогі Чырвонай арміі пад Сталінградам і на Курскай дузе, якія азначалі карэнны пералом у ходзе вайны, садзейнічалі ўмацаванню антыгітлераўскай кааліцыі. На сустрэчы кіраўнікоў урадаў СССР, ЗША і Вялікабрытаніі ў Тэгеране (Іран) 28 лістапада — 1 снежня 1943 г. былі вызначаны час і месца адкрыцця другога фронту ў Еўропе, дасягнута згода СССР уступіць у вайну супраць Японіі пасля завяршэння баявых дзеянняў у Еўропе.

Перыяд Вялікай Айчыннай вайны з пачатку 1944 г. па 9 мая 1945 г. характарызуецца тым, што ўвосень 1944 г. завяршылася вызваленне тэрыторыі СССР. Была знятая блакада Ленінграда, вызвалены большая частка Прыбалтыкі, Беларуская, Украінская і Малдаўская ССР. Пачаўся вызваленчы паход Чырвонай арміі ў Еўропу.

Амаль не аказаўшы супраціўлення, здаліся два саюзнікі Германіі — Румынія і Балгарыя. Бязлітаснае супраціўленне аказала Венгрыя. Але самыя цяжкія баі разгарнуліся за Польшчу, якую немцы разглядалі як апошні бастыён на шляху ў Германію. За вызваленне гэтай краіны ад нямецка-фашысцкай акупацыі Савецкі Саюз заплаціў самую высокую цану — 600 тыс. загінулых вайскоўцаў.

Адначасова з савецкім наступленнем у Еўропе быў адкрыты другі фронт. У чэрвені 1944 г. англа-амерыканскія войскі высадзіліся ў Паўночнай Францыі. Да пачатку 1945 г. баі перамясціліся на тэрыторыю Германіі, якая апынулася ў кольцы франтоў. Другая сустрэча лідараў краін «вялікай тройкі», якая адбылася ў Ялце ў лютым 1945 г., канчаткова вызначыла лёс пасляваеннай Германіі. Было прынята рашэнне аб падзеле гэтай краіны на чатыры акупацыйныя зоны, а горада Берліна — на чатыры акупацыйныя сектары. СССР пацвердзіў сваю гатоўнасць праз два-тры месяцы пасля завяршэння баявых дзеянняў у Еўропе ўступіць у вайну супраць Японіі.

Аднак паміж саюзнікамі ўзрастаў узаемны недавер. Улічваючы магчымасць заключэння сепаратнага аб’яднання Германіі з ЗША і Вялікабрытаніяй, савецкае кіраўніцтва прыняло рашэнне тэрмінова і самастойна штурмаваць сталіцу Германіі. 16 красавіка 1945 г. пачалася бітва за Берлін — апошняя буйна́я бітва Вялікай Айчыннай вайны. Берлін не стаў нямецкім Сталінградам. Насуперак спадзяванням нацысцкіх правадыроў савецкія войскі ўзялі горад за некалькі дзён. 30 красавіка разведчыкі М. А. Ягораў і М. В. Кантарыя ўзнялі Сцяг Перамогі над рэйхстагам. У гэты ж дзень Гітлер скончыў жыццё самагубствам. 8 мая 1945 г. Германія падпісала акт аб поўнай і безагаворачнай капітуляцыі. 9 мая 1945 г. было абвешчана ў СССР Днём Перамогі.

4. Партызанская і падпольная барацьба на акупаваных тэрыторыях

Яшчэ ў 1920-я гг. у заходніх рэгіёнах СССР ствараліся мабільныя атрады колькасцю 300—500 чалавек, якія лёгка маглі разгортвацца да 3—5 тыс., для вядзення баявых дзеянняў у лясах на выпадак вайны. Былі створаны засакрэчаныя школы для падрыхтоўкі камандзіраў такіх атрадаў. У тайніках хаваліся боепрыпасы і ўзбраенне. Праўда, пасля 1935 г. шырокая падрыхтоўка да магчымай партызанскай вайны была замарожана, а затым і згорнута ў сувязі са змяненнем савецкай ваеннай канцэпцыі, якая выражалася лозунгам «Мы будзем біць ворага на яго тэрыторыі». Аднак пасля нападу фашысцкай Германіі да ідэі партызанскай вайны вярнуліся. 29 чэрвеня 1941 г. у сакрэтнай дырэктыве Саўнаркома партыйным і савецкім арганізацыям прыфрантавых абласцей было дадзена ўказанне прыступіць да арганізацыі падпольнага і партызанскага руху. Партызанскія атрады ствараліся шляхам закідвання з Масквы дыверсантаў, якія затым фарміравалі баявыя падраздзяленні ў тыле ворага, а таксама ўтвараліся на базе падпольных арганізацый.

Такім чынам, арганізаваны партызанскі рух на акупаванай тэрыторыі СССР пачаўся практычна адразу пасля пачатку вайны. Для гітлераўцаў гэта стала поўнай нечаканасцю. Нічога падобнага да нападу на СССР яны не сустракалі ў акупаванай Еўропе. Ім давялося ваяваць фактычна на два франты: з аднаго боку — супраць рэгулярных войскаў Чырвонай арміі, з іншага — супраць арганізаваных партызанскіх сіл.

30 чэрвеня 1941 г. Цэнтральны камітэт кампартыі Беларусі прыняў Дырэктыву № 1 «Аб пераходзе на падпольную працу партыйных арганізацый раёнаў, занятых ворагам». У ёй акрэсліваліся задачы падполля, формы пабудовы, спосабы сувязі, падкрэслівалася неабходнасць выканання строгай канспірацыі. Усяго на акупаванай тэрыторыі было створана каля 800 падпольных гаркамаў і райкамаў партыі і камсамолу.

Падпольшчыкі распаўсюджвалі сярод насельніцтва інфармацыю аб становішчы на фронце і ў савецкім тыле, забяспечвалі партызан разведвальнымі дадзенымі, дапамагалі ім медыкаментамі, здзяйснялі дыверсіі і арганізоўвалі сабатаж на захопленых немцамі прамысловых прадпрыемствах, ладзілі выбухі, падпалы і дыверсіі на камунікацыях ворага, выводзілі з акружэння байцоў Чырвонай арміі і аказвалі дапамогу параненым, ажыццяўлялі разведку. У выніку германскаму кіраўніцтву не ўдалося выкарыстаць для ўмацавання сваёй ваеннай эканомікі многія савецкія фабрыкі і заводы.

18 ліпеня 1941 г. выйшла спецыяльная пастанова ЦК партыі «Аб арганізацыі барацьбы ў тыле ворага». 30 мая 1942 г. быў створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху на чале з П. К. Панамарэнкам. Гэта дазволіла каардынаваць аперацыі Чырвонай арміі і дзеянні партызан, істотна палепшыць забеспячэнне партызан сродкамі сувязі, зброяй, боепрыпасамі. У 1942 г. узніклі партызанскія краі — адваяваныя ў захопнікаў вобласці, якія цалкам кантраляваліся партызанамі — у Ленінградскай вобласці, Беларусі і Украіне. Да канца 1943 г. партызанскі рух стаў масавым, колькасць партызан павялічылася больш чым у два разы. Усяго ў гады вайны ў тыле ворага змагаліся са зброяй у руках каля 1 млн чалавек. Партызаны адцягнулі на сябе 10 % нямецкіх баявых сіл.

Спектр дзейнасці партызан быў даволі шырокім: парушэнне камунікацый праціўніка, разбурэнне мостаў і ліній сувязі, падрыў варожых эшалонаў, мостаў, чыгуначных вузлоў, напад на германскія штабы і гарнізоны, арганізацыя ўцёкаў ваеннапалонных, перашкаджэнне масаваму накіраванню людзей на прыпрымусовыя работы ў Германію, збор разведдадзеных. Нярэдка партызаны дзейнічалі сумесна з рэгулярнай арміяй, захопліваючы для яе плацдармы. Асабліва буйныя злучэнні здзяйснялі рэйды па варожых тылах.

Са жніўня 1943 г. па жнівень 1944 г. партызаны ажыццявілі аперацыі па знішчэнні чыгуначнага палатна «рэйкавая вайна» (на тэрыторыі Беларусі, Расіі, Украіны) і «канцэрт» (да ранейшых абласцей дадаліся Карэлія, Прыбалтыка, Крым). 

5. Савецкі тыл

Дзякуючы праведзенай у 1930-я гг. індустрыялізацыі Савецкі Саюз стаў буйнейшай прамысловай краінай. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны надзвычай важна было наладзіць перамяшчэнне на ўсход, у глыбокі тыл, з прыфрантавой зоны прамысловага патэнцыялу і людзей. Яшчэ ў 1939—1940 гг. на ўсходзе СССР узводзілі будынкі, куды пазней перавезлі прамысловае абсталяванне. 30 чэрвеня 1941 г. быў утвораны Дзяржаўны камітэт абароны (ГКА), створаны Савет па эвакуацыі. Асноўнымі рэгіёнамі размяшчэння эвакуіраванай прамысловасці сталі Урал, Заходняя і Усходняя Сібір, Казахстан і Сярэдняя Азія, Паволжа. Усяго было эвакуіравана звыш 10 млн чалавек, 2,5 тыс. прамысловых прадпрыемстваў.

Страта рэгіёнаў, багатых на прыродныя рэсурсы, і многіх электрастанцый прывяла да таго, што ўзровень прамысловай вытворчасці знізіўся. Аднак ужо да канца 1942 г. перавод прамысловасці на «ваенныя рэйкі» быў завершаны, пачалося павышэнне ўзроўню прамысловай вытворчасці. Маючы меншы, чым Германія, прамысловы патэнцыял, СССР у цэлым за гады вайны вырабіў амаль удвая больш ваеннай тэхнікі і ўзбраення. Гэта дасягалася крайнім напружаннем чалавечых сіл: увядзеннем 11-гадзіннага працоўнага дня і абавязковых звышурочных работ, адменай адпачынкаў. З лютага 1942 г. стала праводзіцца мабілізацыя з 14-гадовага ўзросту ў прамысловасці, затым да працы сталі прымусова прыцягваць і ў вёсцы — з 12 гадоў. У красавіку 1942 г. у СССР былі выдадзены загады аб мабілізацыі жанчын у войскі сувязі, ваенна-паветраны флот і тылавыя часці. Больш за 1 млн савецкіх жанчын у гады Вялікай Айчыннай вайны былі прызваны ва ўзброеныя сілы. У Германіі зімой 1943 г. таксама быў прыняты закон аб мабілізацыі жанчын, але нямецкія жанчыны служылі ўсяго толькі ў штабах, нават сярод медыцынскага персаналу былі выключна медбраты. У іншых краінах у армейскіх часцях і на мужчынскіх работах былі задзейнічаны толькі жанчыны-добраахвотніцы.

У ліпені — лістападзе 1941 г. была ўведзена картачная сістэма на хлеб і іншыя важнейшыя прадукты харчавання. Было дазволена даваць калгаснікам участкі зямлі для вядзення дапаможнай гаспадаркі. Асноўнай аграрна-сыравіннай базай краіны ў гады вайны сталі Паволжа, Урал, Сярэдняя Азія, Казахстан. Становішча ў сельскай гаспадарцы было цяжкім. Насельніцтва, церпячы вялізныя нягоды, адпраўляла на фронт пасылкі з прадуктамі харчавання.

6. Роля Савецкага Саюза ў разгроме фашысцкага блока

СССР адыграў вырашальную ролю ў перамозе над фашызмам. На працягу ўсёй Другой сусветнай вайны савецка-германскі фронт быў галоўным. Менавіта тут Германія і яе саюзнікі сканцэнтравалі свае асноўныя людскія сілы і матэрыяльна-тэхнічныя сродкі. Менавіта на савецка-германскім фронце Германіі былі нанесены смяротныя ўдары. У. Чэрчыль у сваім дзённіку пісаў: «Атрымліваецца, што гонар амаль усіх перамог на сушы належыць рускім, і ў простага чалавека можа скласціся ўражанне, што вайну выйграе Расія, якая ператвараецца ў дыпламатычнага гаспадара свету».

Разгром фашысцкага блока быў дасягнуты СССР коштам вялізных чалавечых ахвяр. Загінула 27 млн савецкіх грамадзян. Было зруйнавана 1710 гарадоў, звыш 70 тыс. сёлаў і вёсак. Страты Германіі, уключаючы ахвяры сярод грамадзянскага насельніцтва, склалі забітымі каля 7 млн чалавек. Італія страціла забітымі прыкладна 400 тыс. чалавек. Агульныя страты Японіі (з 1937 г.) склалі каля 2 млн чалавек.

7. Крыніцы перамогі

Перамога ў вайне была дасягнута дзякуючы небывалай мужнасці і патрыятызму савецкіх людзей і адраджэнню нацыянальных традыцый, разбураных у 1917—1941 гг. У 1941—1943 гг. савецкае кіраўніцтва рэабілітавала нацыянальных герояў мінулага і адмовілася ад палітыкі ваяўнічага атэізму, прызнаўшы ролю праваслаўнай царквы ў барацьбе з фашызмам. У вайне перамог савецкі народ, людзі, выхаваныя савецкай сістэмай сталінскага ўзору ў 1930-я гг., якія аказаліся мацнейшымі, чым немцы, арганізаваныя ў нацыянал-сацыялістычную сістэму.

Ваенная перамога над Германіяй была б немагчымай без перамогі ў эканамічным змаганні. Перад нападам на Савецкі Саюз прамысловая база Германіі, на якую працавала практычна ўся Еўропа, уключаючы акупаваныя і саюзныя краіны, пераўзыходзіла савецкую ў паўтара раза. Пасля акупацыі часткі тэрыторыі СССР у канцы 1942 г. Германія стала пераўзыходзіць Савецкі Саюз па аб’ёме прамысловай вытворчасці ў 3,5 раза.

У такой крытычнай сітуацыі стаўка была зроблена на цэнтралізацыю кіравання, максімальную мабілізацыю насельніцтва і вялізныя прыродныя рэсурсы — быў створаны зладжаны і эфектыўны ваенна-эканамічны комплекс. Савецкі эканамічны лад, самаадданасць мільёнаў працаўнікоў тылу забяспечылі эканамічную аснову ваенных перамог.

Пытанні

1. Ахарактарызуйце асноўныя этапы Вялікай Айчыннай вайны.

2. Растлумачце, чаму вайна СССР супраць Германіі атрымала назву Вялікай Айчыннай. Дакажыце, што яна мела ўсенародны характар.

3.  Вызначце прычыны няўдач Чырвонай арміі ў пачатковы перыяд вайны. Што дазволіла пераламаць яе ход?

4. Параўнайце падпольны і партызанскі рухі, якія разгарнуліся на часова акупаванай тэрыторыі СССР, і рух Супраціўлення ў краінах Еўропы.

5. Што абумовіла хуткі і эфектыўны перавод савецкай эканомікі на «ваенныя рэйкі»? Чаму кажуць, што «перамога кавалася ў тыле»?

6. У сваім выступленні 3 ліпеня 1941 г. І. В. Сталін абвясціў лозунг «Усё для фронту! Усё для перамогі!». Чаму гэты лозунг быў падтрыманы ўсімі слаямі насельніцтва СССР? У чым ён выяўляўся?

Прапануем абмеркаваць

Асаблівае меркаванне