§ 11–3. Змены ў сацыяльна-эканамічным развіцці ў другой палове 1980-х гг.

1. Курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця

Да сярэдзіны 1980-х гг. застойныя з'явы ў эканоміцы сталі перарастаць у перадкрызісныя. Хоць рост нацыянальнага даходу меў станоўчае сальда, аднак тэмпы яго прыросту падышлі да ўзроўню прыросту насельніцтва СССР, што азначала перадпачатак крызісу.

Нарастанне крызісных з'яў патрабавала карэнных змен у сацыяльна-эканамічнай сферы. У сярэдзіне 1980-х гг. у СССР і БССР пачаўся перыяд радыкальных пераўтварэнняў. Генеральным сакратаром ЦК КПСС у сакавіку 1985 г. быў абраны М. С. Гарбачоў, з імем якога звязаны новы этап у жыцці Савецкай дзяржавы, які атрымаў назву «перабудовы», што паклала пачатак карэнным зменам усяго стану савецкага грамадства.

У 1985 г. М. С. Гарбачовым была прапанавана праграма паскарэння сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны — стратэгічны курс партыі, нацэлены на якаснае пераўтварэнне ўсіх бакоў жыцця савецкага грамадства.

Асноўныя напрамкі курса на паскарэнне
сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны

Курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны падразумяваў глыбокія пераўтварэнні ў эканоміцы, правядзенне актыўнай сацыяльнай палітыкі, паслядоўнае зацвярджэнне прынцыпу сацыяльнай справядлівасці, удасканаленне грамадскіх адносін, абнаўленне форм і метадаў працы палітычных і ідэалагічных інстытутаў, паглыбленне сацыялістычнай дэмакратыі, рашучае пераадоленне інерцыі, застойнасці і кансерватызму.

У эканамічнай галіне паскарэнне азначала перш за ўсё рашучае пераадоленне негатыўных тэндэнцый, якія выявіліся ў 70—80-я гг. ХХ ст., і павышэнне тэмпаў росту. Гэты курс прадугледжваў пераход на інтэнсіўны шлях развіцця вытворчасці на аснове павелічэння якасных паказчыкаў за кошт выкарыстання найноўшых дасягненняў навукі і тэхнікі, росту прадукцыйнасці працы. Першачарговай задачай было прызнана фарсіраванае развіццё машынабудавання, у якім была заўважная аснова хуткага пераўзбраення ўсёй народнай гаспадаркі.

Аднак капіталаўкладанні ў цяжкую прамысловасць, імпартныя закупкі для яе не далі пазітыўнага эфекту. Рынак стаў ахвярай фарсіраванага рыўка па рэканструкцыі машынабудаўнічага комплексу, так як імпарт замежных машын і абсталявання прывялі да скарачэння паставак харчавання і спажывецкіх тавараў, што абвастрыла іх дэфіцыт і скрытую інфляцыю. Прынятыя грашовыя ўліванні ў машынабудаванне не далі чаканага эфекту, але пры гэтым істотна падарвалі бюджэт.

Да восені 1986 г. стала відавочна, што курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны не даў чаканых вынікаў. Адбіліся як суб'ектыўныя, так і аб'ектыўныя фактары: непрадуманасць канцэпцыі паскарэння, аварыя на ЧАЭС, землятрус у Арменіі і Таджыкістане, падзенне сусветных коштаў на нафту і газ, антыалкагольная кампанія, з-за якой бюджэт СССР у 1986—1988 гг. страціў каля 30 млрд даляраў.

2. Перавод прадпрыемстваў на гаспадарчы разлік і самафінансаванне

У 1987 г. быў прызнаны фактычны правал палітыкі паскарэння, і на змену ёй прыйшла эканамічная рэформа, якая прадугледжвала істотнае пашырэнне самастойнасці дзяржаўных прадпрыемстваў і развіццё прыватнага сектара.

У 1987 г. выбітнымі эканамістамі СССР было прапанавана павысіць эканамічную самастойнасць прадпрыемстваў, пашырыць сферу дзейнасці прыватнага сектара. У гэтым жа годзе быў прыняты «Закон аб дзяржаўным прадпрыемстве».

Прадугледжвалася пашырэнне межаў самастойнасці прадпрыемстваў, перавод іх на гасразлік, устанаўленне прамой залежнасці даходаў калектыву ад эфектыўнасці вытворчасці. З гэтай мэтай складанне планаў вытворчасці, выбар асартыменту выпускаемай прадукцыі пераходзілі ў вядзенне саміх прадпрыемстваў. Планы павінны былі складацца на аснове дзяржаўных заказаў і прамых дагавораў з прадпрыемствамі і гандлёвымі арганізацыямі. Усе бягучыя выдаткі (аплата працы, рэканструкцыя, сацыяльнае развіццё) пакрываліся за кошт прадпрыемства, які ўносіў толькі плацяжы ў бюджэт за вытворчыя фонды, зямлю, ваду і г. д. Тыя сродкі, што засталіся, пакідаліся ў распараджэнні прадпрыемстваў. Закон падаваў прадпрыемствам большую свабоду распараджацца сваім прыбыткам: укладваць яе ў развіццё вытворчасці, павышаць заработную плату работнікам і г. д. Прадугледжвалася абранне кіраўнікоў прадпрыемстваў, стварэнне саветаў працоўных калектываў.

Такім чынам, рэформа прадугледжвала перавод прадпрыемстваў на самастойнасць, самафінансаванне, самакіраванне, самаакупнасць. Галоўнай задачай рэформы быў абвешчаны пераход ад пераважна адміністрацыйных да пераважна эканамічных метадаў кіравання.

Аднак рэалізаваць такія маштабныя пераўтварэнні ў сістэме кіравання савецкай эканомікай не ўдалося. Неабходных умоў для ажыццяўлення рэформы створана не было: кіраўніцтва прадпрыемстваў не мела вопыту рэалізацыі прадукцыі, а пасрэдніцкія канторы і біржы пакуль адсутнічалі. Сувязі паміж прадпрыемствамі прымалі форму натуральнага абмену (бартэру) і не мелі ніякага дачынення да рынку.

3. Развіццё кааператыўнага руху

Распачатая ў ходзе перабудовы СССР эканамічная рэформа меркавала не толькі істотнае пашырэнне самастойнасці дзяржаўных прадпрыемстваў, але і паўсюднае развіццё прыватнага сектара. У 1988 г. былі прынятыя Закон аб кааперацыі і Закон аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці. Мэтай гэтых законаў было зрабіць гаспадарчую актыўнасць савецкіх людзей (прадпрымальніцтва) максімальна карыснай грамадству. Так, індывідуальная працоўная дзейнасць была вызначана як «грамадска карысная дзейнасць грамадзян па вытворчасці тавараў і аказанні платных паслуг».

У гэты час ад савецкіх прадпрымальнікаў патрабавалася наступнае:

• за кароткі тэрмін насыціць рынак дэфіцытнымі спажывецкімі таварамі і платнымі паслугамі;
• узмацніць канкурэнцыю паміж прадпрыемствамі розных форм уласнасці;
• стварыць дадатковыя працоўныя месцы.

Паводле прынятых законаў адкрывалася магчымасць для прыватнай дзейнасці больш чым у 30 відах вытворчасці тавараў і паслуг. У краіне пачалося бурнае развіццё кааператываў, і праз два гады ў іх было занята каля мільёна чалавек. Больш за 60 % усіх беларускіх кааператываў займаліся аказаннем паслуг насельніцтву. Працавалі кааператыўныя прадпрыемствы грамадскага харчавання, бытавых паслуг, актыўна развіваліся будаўнічыя кааператывы.

Такім чынам, у канцы 1980-х гг. у савецкай краіне, упершыню з часоў новай эканамічнай палітыкі, разам з дзяржаўным сектарам з’явіўся рэальны прыватны сектар. Свабода дзейнасці кааператываў прыцягнула масу прадпрымальных людзей. Гэтаму спрыяў таварны дэфіцыт, фіксаваныя цэны ў дзяржаўным сектары і многае іншае.

Аднак новае заканадаўства ў падтрымку прыватнага прадпрымальніцтва не змагло аздаравіць савецкую эканоміку, якая хутка губляла дынамізм. Кааператывы не здолелі насыціць рынак таварамі і паслугамі. Льготы, якія прадстаўляліся, дазвалялі кааператара закупляць сыравіну па нізкіх дзяржаўных коштах, а рэалізоўваць прадукцыю па камерцыйных, забяспечваючы супрацоўнікам значна больш высокую, чым у дзяржаўным сектары, зарплату. Кіраўнікі многіх дзяржаўных прадпрыемстваў стваралі пры іх кааператывы, карыстаючыся бескантрольнасцю і папушчальніцтвам мясцовых улад. У іншых выпадках кааператары бралі ў арэнду дзяржпрадпрыемствы, здавалі ў якасці арэнднай платы той аб'ём выручкі, які прадпрыемства раней мела, а прыбытак атрымлівалі за кошт павышэння коштаў.

У выніку матэрыяльна-тэхнічная база вытворчасці не павялічвалася, і замест росту вытворчасці тавараў атрымаўся рост коштаў і зніжэнне якасці прадукцыі ўсё тых жа дзяржаўных прадпрыемстваў. З дапамогай кааперацыі быў легалізаваны вялікі сектар ценявой эканомікі, павялічваліся сацыяльныя дыспрапорцыі.

Многія кааператывы заняліся адкрытай спекуляцыяй, вытворчасцю тавараў сумніўнай якасці альбо фінансавымі аперацыямі па атрыманні наяўных грошай. Больш за тое, дазвол ствараць кааператывы на прадпрыемствах стаў фатальнай памылкай улад, што ў канчатковым выніку падкасіла савецкую эканоміку ў 1989—1991 гг.: гэта прывяло да таго, што прадукцыя прадпрыемстваў рэалізоўвалася праз кааператывы па рынкавых цэнах, прадпрыемства атрымлівала прыбытак, а дзяржава заставалася без падаткаў.

Да ўсяго гатоўнасці мяняць эканамічную аснову ладу ў савецкага кіраўніцтва тады не было. Таму адначасова з'явіўся ўказ аб барацьбе з непрацоўнымі даходамі, што адразу абмежавала сферу прыватнага прадпрымальніцтва. Прыватнікаў абклалі непад'ёмнымі падаткамі, таму пры адсутнасці крэдыту займацца вытворчасцю было практычна немагчыма.

У выніку прыватны сектар стаў займацца не столькі вытворчасцю, колькі пасрэдніцкімі аперацыямі, а таксама шырока выкарыстоўваўся для адмывання грошай.

4. Прычыны пагаршэння сацыяльна-эканамічнага становішча

Да канца 1980-х гг. стала відавочна, што эканамічныя рэформы, якія праводзіліся ў СССР, не прывялі да магчымых зрухаў у народнай гаспадарцы. Эканамічныя вынікі паказалі супярэчлівасць праводзімых рэформ. На мяжы 80—90-х гг. ХХ ст. абвастрыўся эканамічны крызіс.

Пошукі шляхоў выхаду з крызісу і пераходу да новых эканамічных адносін адбываліся метадам спроб і памылак. У грамадстве нарасталі напружанасць, супрацьстаянне. Абвастралася палітычная абстаноўка.

Застаўшыся ў рамках сацыялістычнай эканамічнай сістэмы (усеагульнага планавання, размеркавання рэсурсаў, дзяржаўнай уласнасці на сродкі вытворчасці і г. д.) народная гаспадарка краіны пазбавілася і адміністрацыйна-камандных рычагоў прымусу з боку партыі. Пры гэтым рынкавых механізмаў кіравання гаспадаркай створана не было. Кіраўніцтва краіны не змагло выпрацаваць выразнай стратэгіі, канцэпцыі рэфармавання. Рэформы праводзіліся непаслядоўна: не завяршыўшы пераўтварэнняў у эканамічнай сферы, кіраўніцтва СССР перайшло да рэформы палітычнай сістэмы.

У чэрвені 1988 г. кіраўнікі шэрагу Рэспублік з мэтай паглыблення радыкальнай эканамічнай рэформы прапанавалі перайсці на рэспубліканскі або рэгіянальны гасразлік. Нарасталі канфлікты паміж цэнтрам і рэгіянальнымі ўладамі. Многія рэспублікі адмаўляліся выконваць абавязацельствы па гаспадарчых пагадненнях, абмяжоўвалі вываз прадукцыі мясцовай прамысловасці і сельскай гаспадаркі, пачалі праводзіць уласную цэнавую палітыку. Гэта прывяло да разрыву гаспадарчых сувязяў, разбурэння адзінай эканамічнай прасторы СССР.

Уплыў цэнтра на чале з Прэзідэнтам СССР М. Гарбачовым істотна аслаб. Саюзны ўрад не мог ажыццяўляць комплексны падыход да рэформ, супрацьстаяць бюракратызму міністэрстваў.У трэцім квартале 1988 г. пачаўся адзін з самых разбуральных ў гісторыі эканамічных крызісаў.

Істотнымі прычынамі няўдач эканамічных рэформ перыяду «перабудовы» сталі: нерашучасць і непаслядоўнасць, бесперапынныя карэкціроўкі ўжо прынятых рашэнняў у галіне эканомікі; прамаруджванне ў ажыццяўленні пераўтварэнняў; пачатак дэмантажу ранейшай вертыкалі кіравання эканомікай без стварэння новых механізмаў кіравання.

5. Пераадоленне наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС

Невымерную шкоду нанесла рэспубліцы самая буйная ў гісторыі чалавецтва тэхнагенная катастрофа — ​аварыя на Чарнобыльскай АЭС (ЧАЭС) 26 красавіка 1986 г. Пад радыеактыўнае забруджванне трапілі многія раёны Гомельскай і Магілёўскай, частка Гродзенскай, Брэсцкай і Мінскай абласцей. Высокі ўзровень радыяцыі назіраўся амаль ва ўсіх рэгіёнах Беларусі, у некаторых раёнах ён быў у некалькі тысяч разоў вышэй за натуральны радыяцыйны фон.

Дзяржава пастаянна вядзе працу па пераадоленні наступстваў чарнобыльскай катастрофы. На пераадоленне наступстваў катастрофы выдаткоўваюцца вялізныя сумы: агульны аб’ём фінансавання з 1990 па 2020 г. склаў у эквіваленце больш за 19 млрд долараў. З іх 9 млрд было патрачана на сацыяльную абарону насельніцтва, каля 8 млрд — ​на сацыяльна-­эканамічнае развіццё пацярпелых рэгіёнаў.

Беларусь затрачвае на пераадоленне наступстваў аварыі на ЧАЭС 3 % гадавога бюджэту. Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь прадугледжаны шэраг важных мерапрыемстваў па сацыяльнай абароне, медыцынскім забеспячэнні, санаторна-­курортным лячэнні і аздараўленні пацярпелага насельніцтва. У рамках праграмы на 2016–2020 гг. на пераадоленне наступстваў катастрофы запланаваны расходы ў 2,51 млрд руб­лёў, з іх 1,438 млрд — ​на сацыяльную абарону, медыцынскае забеспячэнне пацярпелых.

Пытанні і заданні

1. Вылучыце станоўчыя бакі і недахопы планавай эканомікі. Канкрэтызуйце іх прыкладамі з эканамічнага развіцця БССР.

2. Растлумачце, як камандна-адміністрацыйная сістэма ўплывала на развіццё сельскай гаспадаркі.

3. Чым былі выкліканыя праблемы і крызісныя з'явы ў аграпрамысловым комплексе?

4. Ахарактарызуйце ўплыў аварыі на Чарнобыльскай АЭС на сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі.

5. Ацаніце эфектыўнасць мер па пераадоленні крызісных з'яў у эканоміцы.