§ 11–2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ва ўмовах навукова-тэхнічнай рэвалюцыі

1. НТР у Беларусі. Развіццё радыётэхнічнай, радыёэлектроннай, хімічнай і нафтаперапрацоўчай прамысловасці, машынабудавання і металаапрацоўкі

Поспехі ў сацыяльна-эканамічнай сферы СССР першага пасляваеннага дзесяцігоддзя шмат у чым забяспечыла разгортванне з другой паловы 1950-х гг. навукова-тэхнічнай рэвалюцыі. Сутнасць НТР заключаецца ў якасным змяненні вытворчых сіл на аснове пераўтварэння навукі ў вядучы фактар вытворчасці, непасрэдную вытворчую сілу, паступовым пераходзе ад машыннай да аўтаматызаваным вытворчасці. Базай навукова-тэхнічнага прагрэсу ў СССР стаў высокі ўзровень навукі. У канцы 1950-х гг. савецкая навука дасягнула значных вынікаў у шэрагу фундаментальных і прыкладных даследаванняў, у тым ліку ў галіне паўправаднікоў, электронна-вылічальных машын.

Асаблівасцю навукова-тэхнічнай рэвалюцыі ў БССР з'яўлялася хуткае павелічэнне колькасці навукова-даследчых устаноў і агульнай колькасці занятых у сферы навукі. Высокія тэмпы развіцця машынабудаўнічай, металаапрацоўчай і радыётэхнічнай галін прамысловасці Беларусі актывізавалі даследаванні ў галіне фізіка-матэматычных і тэхнічных навук. Прадугледжвалася развіццё апераджальнымі тэмпамі гэтых галін прамысловасці, так як яны забяспечвалі тэхнічны прагрэс усёй народнай гаспадаркі.

Вялікую ўвагу ў рэспубліцы надавалі радыётэхнічнай, радыёэлектроннай галіне. Так, ужо ў 1954 г. з'явіўся першы беларускі тэлевізар – «Беларусь», які выпускалі на Мінскім прыборабудаўнічым заводзе імя Леніна. У другой палове 50-х гг. пабудаваны завод аўтаматычных ліній і – упершыню ў СССР — завод электронных вылічальных машын (ЭВМ) у Мінску. У гады восьмай пяцігодкі (1966—1970 гг.) пачалі працаваць вытворча-тэхнічнае прадпрыемства «гарызонт», на базе Мінскага механічнага завода — Беларускае оптыка-механічнае аб'яднанне, а таксама найбуйнейшае прадпрыемства Усходняй Еўропы — Навукова-вытворчае аб'яднанне «Інтэграл» (Мінскае вытворчае аб'яднанне вылічальнай тэхнікі) і інш.

Адным з найважнейшых напрамкаў развіцця эканомікі становіцца хімічная і нафтахімічная прамысловасць. Асабліва хутка ішла вытворчасць мінеральных угнаенняў. Адкрыццё вялікіх запасаў калійных солей у Салігорскім раёне дазволіла разгарнуць у рэспубліцы шырокамаштабную вытворчасць мінеральных угнаенняў. У 1963 г. быў уведзены ў строй Салігорскі калійны камбінат, а пазней і наступныя яго чэргі. У Гродне запрацаваў азотна-тукавы завод, у Гомелі — суперфасфатны.

Вялікае значэнне для эканамічнага развіцця рэспублікі мелі ўвод у 1963 г. у дзеянне першай чаргі Полацкага нафтаперапрацоўчага завода і будаўніцтва аналагічнага завода ў Мазыры. Нафтахімічная прамысловасць спецыялізавалася на вытворчасці шын, пластычных мас і сінтэтычных матэрыялаў, галоўным чынам хімічных валокнаў. Прадпрыемствы нафтахіміі ўзводзіліся таксама ў Светлагорску, Магілёве, Наваполацку, Лідзе, Брэсце і іншых гарадах Беларусі. Нафта, а таксама прыродны газ пастаўляліся па трубаправодах з Расіі, якія праз Беларусь ішлі ў краіны Еўропы. Уласная здабычы нафты забяспечвала тады патрэбы рэспублікі прыкладна на 10 %. У 1965 г. выпуск прадукцыі хімічнай і нафтахімічнай прамысловасці ў рэспубліцы павялічыўся ў параўнанні з 1950 г. у 27 разоў. Удзельная вага хімічнай прамысловасці ў вытворчых фондах усёй прамысловасці Беларусі толькі за 1959—1965 гг. падвоілася.

Следуючы ўстаноўкам вышэйшых партыйных органаў СССР, першачарговая ўвага па-ранейшаму надавалася развіццю цяжкай прамысловасці — машынабудавання і металаапрацоўкі. Удзел БССР у вырашэнні пастаўленай задачы было звязана з апераджальным развіццём машынабудавання. Выйшлі на поўную магутнасць трактарны, аўтамабільны, матацыклетны і веласіпедны заводы ў Мінску. Асвойваліся новыя віды прадукцыі: на МАЗе — 6-7-тонныя бартавыя машыны, самазвалы і цягачы, на МТЗ – у 1963 г. быў запушчаны ў вытворчасць новы трактар — МТЗ-50, які не саступаў лепшым замежным узорам. У 1962 г. пачаў выпускаць прадукцыю Мінскі завод халадзільнікаў. Наяўнасць кваліфікаванай рабочай сілы і геаграфічнае становішча Беларусі стваралі выгадныя ўмовы для развіцця вытворчасці.

У 1956—1965 гг. былі ўведзены ў эксплуатацыю Беларускі аўтазавод у Жодзіне, Мінскі маторны завод. Увайшлі ў строй новыя прамысловыя прадпрыемствы: Бабруйскі завод аўтатрактарных дэталей, мінскія маторны, электратэхнічны і гадзіннікавы заводы, Магілёўскі металургічны завод. У 1970-я — 1980-я гг. былі пабудаваныя Беларускі шынны камбінат у Бабруйску, Беларускі металургічны завод у Жлобіне і іншыя прадпрыемствы.

Аднак у 1970-я гг. экстэнсіўныя фактары развіцця гаспадаркі былі практычна вычарпаныя. Спробы рэфармавання савецкай эканомікі ў 1957 і 1965 гг. не прынеслі чаканых вынікаў, існуючы гаспадарчы механізм і вытворчыя адносіны адсталі ад развіцця прадукцыйных сіл. Камандна-адміністрацыйныя метады кіравання цалкам захоўваліся. У 1982 г. сярэднегадавы прырост нацыянальнага даходу Беларусі паменшыўся да рэкордна нізкага ўзроўню — 3,4 %, хоць гэта і было вышэй агульнасаюзнага паказчыка.

2. Матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне аграрнага сектара эканомікі

Важнай умовай паспяховай рэалізацыі харчовай бяспекі з'яўлялася ўмацаванне матэрыяльна-тэхнічнай базы сельскай гаспадаркі і звязаных з ім галін на аснове далейшага развіцця механізацыі вытворчасці.

У гэтых умовах павысілася роля сферы матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння як пасрэдніка паміж галінамі аграпрамысловага комплексу, якія вырабляюць матэрыяльна-тэхнічныя сродкі, з аднаго боку, сельскай гаспадаркай і харчовай прамысловасцю – з другога. Гэтая сфера аказвала большы ўплыў на фарміраванне і развіццё матэрыяльна-тэхнічнай базы галін, рост прадукцыйнасці працы работнікаў.

З сярэдзіны 1950-х гг. дасягненні навукова-тэхнічнай рэвалюцыі закранулі сельскую гаспадарку Беларусі. Паляпшалася матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне аграрнага сектара, яго энергаўзброенасць.

З 1960-х гг. у рэспубліцы шырока праводзіліся меліярацыйныя работы. Землі, якія падвергліся меліярацыі, давалі амаль 1/3 усёй прадукцыі раслінаводства і 40 % кармоў. Меліярацыя спрыяла нарошчванню валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі.

З мэтай умацавання матэрыяльна-тэхнічнай базы аграрнага сектара ў 1962 г. у СССР былі павышаны закупачныя цэны на мяса на 35 %, алей — на 25 %. Адначасова былі зніжаны цэны на грузавыя аўтамабілі для вёскі на 17 %, на трактары — на 9 %, на запчасткі для іх і паліва – на 40 %.

Інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі садзейнічала і хімізацыя — больш шырокае выкарыстанне мінеральных угнаенняў, вапнаванне кіслых глеб. Гэта садзейнічала павышэнню ўраджайнасці сельскагаспадарчых культур, хоць у вядомай ступені выклікала і новыя экалагічныя праблемы, звязаныя з забруджваннем глебы, рэк і вадаёмаў.

У перыяд 1966—1970 гг. у рэспубліцы ішло інтэнсіўнае будаўніцтва буйных адкормачных комплексаў у жывёлагадоўлі. Усё гэта спрыяла павышэнню прадукцыйнасці сельскай гаспадаркі. У выніку хуткага ўкаранення ў сельскую гаспадарку рэспублікі дасягненняў НТП, інтэнсіўных тэхналогій, паглыблення спецыялізацыі, развіцця кааперацыі і інтэграцыі аграрная галіна пачала развівацца даволі эфектыўна.

Аднак рост вытворчых выдаткаў, якія не папаўняліся закупачнымі цэнамі і іншымі крыніцамі, прывёў да канца 80-х гг. да пагаршэння эканамічнага становішча ў калгасах і саўгасах БССР, стаў адной з найважнейшых прычын зніжэння тэмпаў вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі.

Спробы вырашыць праблемы сельскай гаспадаркі толькі шляхам павелічэння матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння не прынеслі чаканых вынікаў. Тэмпы роста аграпрамысловага сектара замарудзіліся. Адбылося адступленне ад прынятых рашэнняў як у ажыццяўленні эканамічных мерапрыемстваў, так і ў планаванні сельскагаспадарчай вытворчасці, кіраўніцтве ім. Нягледзячы на пэўныя поспехі, дасягнутыя за 1970—1985 гг., утварылася ўстойлівая тэндэнцыя на зніжэнне тэмпаў росту па ўсіх эканамічных паказчыках.

3. Матэрыяльны дабрабыт насельніцтва

З сярэдзіны 1950-х гг. у БССР, як і ва ўсёй савецкай краіне адбываецца істотны рост матэрыяльнага і культурнага ўзроўню шырокіх слаёў насельніцтва. Была значна павялічаная доля нацыянальнага даходу, якая выдаткоўвалася на сацыяльныя патрэбы грамадства.

У гэты перыяд мела месца павышэнне рэальных даходаў як гарадскога, так і сельскага насельніцтва. Яны характарызуюць колькасць матэрыяльных даброт і паслуг, набываемых насельніцтвам, з улікам змены рознічных коштаў і выдаткаў на выплату падаткаў і іншых абавязковых плацяжоў. Да канца 50-х гг. у параўнанні з 1950 г. рэальныя даходы рабочых і служачых выраслі на 60 %, калгаснікаў — на 90 %. Рэальныя даходы насельніцтва – абагульняючы паказчык узроўню жыцця народа.

У 1965 г. мінімальная зарплата склала 45—50 руб., а ў 1968 г. – 60 руб. за месяц. Важнае значэнне мелі пашырэнне льгот інвалідам, удзельнікам Вялікай Айчыннай вайны. Развіваліся такія формы сацыяльнай падтрымкі насельніцтва, як дапамога шматдзетным і адзінокім маці, утрыманне на сродкі дзяржавы састарэлых грамадзян. Быў прыняты закон аб пенсіях, які ўсталяваў адзін з самых нізкіх у свеце ўзроставы цэнз. Павялічыліся памеры пенсій і пашырыўся круг пенсіянераў. З 1964 г. упершыню ўсталёўваліся дзяржаўныя пенсіі калгаснікам па старасці і інваліднасці . З 1966 г. уводзілася гарантаваная аплата працы калгаснікаў.

Істотную ролю адыгрывалі грамадскія фонды спажывання — частка фонду спажывання, якая выкарыстоўвалася для задавальнення патрэб насельніцтва звыш фонду аплаты па працы, г. зн. бясплатна або на льготных умовах. З іх выплачваліся пенсіі, дапамогі, стыпендыі, праводзілася аплата пуцёвак у санаторыі, піянерскія лагеры, за ўтрыманне дзіцячых дашкольных устаноў, фінансавалася адукацыя і г. д. У 1967 г. выплаты з гэтых фондаў насельніцтву Беларусі ў параўнанні з 1958 г. падвоіліся.

У канцы 50-х — 60-я гг. ХХ ст. у СССР і саюзных рэспубліках высокімі тэмпамі разгортвалася масавае жыллёвае будаўніцтва. За 1959—1965 гг. у рэспубліцы было пабудавана 15,6 млн м2 жылой плошчы — у 2,2 разы больш, чым за папярэднія сем гадоў. Акрамя таго, за гэты перыяд у сельскай мясцовасці было пабудавана 145, 4 тыс. дамоў.

Важным паказчыкам росту матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва БССР стала развіццё ў 50-60-я гг. ХХ ст. сферы абслугоўвання, якая ўключала ў сябе гандаль, грамадскае харчаванне, бытавыя паслугі, жыллёва-камунальную гаспадарку, а таксама ахову здароўя, турызм, спорт, адукацыю і г. д. Рознічны тавараабарот дзяржаўнага і кааператыўнага гандлю рэспублікі толькі за 1951–1958 гг. павялічыўся больш, чым у 2 разы. Многа ўвагі стала надавацца будаўніцтву і абсталяванню прадпрыемстваў гандлю і грамадскага харчавання. У 1959—1965 гг. на гэтыя мэты ў Беларусі было выдаткавана столькі, колькі за папярэднія 15 гадоў.

Рост рэальных даходаў насельніцтва прывёў да так званай «спажывецкай рэвалюцыі». У паўсядзённым жыцці больш шырока стала выкарыстоўвацца бытавая тэхніка: пыласосы, пральныя машыны, кухонныя камбайны, электра- і газавыя пліты, халадзільнікі. У карыстанні насельніцтва знаходзілася значная колькасць аўтамабіляў.

Неад'емнай часткай побыту станавіліся модная вопратка і абутак. З'яўленне новых відаў сінтэтычных матэрыялаў дазволіла асвоіць вытворчасць адзення і бялізны з капрону, нейлону, штучнага футра. Аднак айчынная лёгкая прамысловасць не магла задаволіць большыя патрэбы насельніцтва ў сувязі з невысокай якасцю прадукцыі.

У 1970-я — першай палове 1980-х гг. асаблівым попытам карысталіся імпартныя рэчы, аднак іх не хапала для поўнага задавальнення спажывецкага попыту. Некаторыя тавары народнага спажывання (мэбля, крышталь, дываны, посуд, бытавая тэхніка) імгненна знікалі з прылаўкаў крам, у той час як склады былі заваленыя нехадавымі таварамі.

У 70-я гг. — першай палове 80-х гг. ХХ ст. савецкім кіраўніцтвам прымаліся пэўныя меры па рашэнні сацыяльных задач. Былі ўстаноўлены новыя стаўкі і аклады на вытворчасці. Сярэднямесячная зарплата рабочых і служачых БССР вырасла на 63 % і склала 173 руб. у месяц, аплата працы калгаснікаў — 154 руб. у месяц (па СССР адпаведна 190 і 153 рубля).

Некалькі палепшылася забеспячэнне насельніцтва за кошт грамадскіх фондаў спажывання. Рост грашовых даходаў насельніцтва садзейнічаў росту яго пакупніцкай здольнасці. Аднак інфляцыйныя працэсы, якія выявіліся ў гэты перыяд, вялі да павышэння рознічных цэн не толькі на «прэстыжныя» тавары (крышталь, ювелірныя вырабы, дываны і інш.), але і на прадукты харчавання. Абвастрыліся многія сацыяльныя праблемы: жыллёвая, аховы здароўя, экалагічная і іншыя.

4. Эканамічныя рэформы і іх вынікі

Курс на дэмакратызацыю грамадства, абвешчаны ў сярэдзіне 1950-х гг., запатрабаваў сур'ёзнага перагляду эканамічнай палітыкі, змены жорстка цэнтралізаванай структуры кіравання прамысловасцю, аграрным сектарам.

Змены тычыліся, у першую чаргу, уздыму сельскай гаспадаркі з мэтай забеспячэння насельніцтва харчаваннем і лёгкай прамысловасці – сыравінай. Для гэтага пачалася распрацоўка новай аграрнай палітыкі, асновы якой былі зацверджаны КПСС у 1953 г. Для ўзмацнення матэрыяльнай зацікаўленасці калгаснікаў і рабочых былі павышаны закупачныя цэны на сельгаспрадукцыю, значна зніжаны нормы абавязковых паставак з асабістай падсобнай гаспадаркі, напалову паменшаны грашовы падатак, які спаганяецца з кожнага калгаснага двара. Змянілася сацыяльнае і прававое становішча калгаснікаў.

Прынятыя савецкім кіраўніцтвам меры па развіцці аграрнага сектара ў цэлым спрыялі ўмацаванню эканомікі калгасаў і саўгасаў, росту вытворчасці сельгаспрадукцыі. Новыя падыходы да развіцця аграрнай вытворчасці сталі даваць першыя, станоўчыя вынікі. Ужо ў 1954 г. быў перавыкананы план развіцця жывёлагадоўлі рэспублікі, а ў 1955 г. калгасы датэрмінова выканалі план хлебазагатовак. Аднак сельская гаспадарка значна адставала ў сваім развіцці ад прамысловасці.

Адной з найбольш значных гаспадарчых рэформ пасляваеннага перыяду стала спроба пераходу ад галіновага да тэрытарыяльнага прынцыпу кіравання прамысловасцю. У траўні 1957 г. былі створаны Саветы народнай гаспадаркі (Саўнаргасы), што замянілі сабой частку міністэрстваў. Такім чынам, пры захаванні адзінай планавай палітыкі ў развіцці народнай гаспадаркі кіраванне прамысловасцю ад цэнтра было часткова перададзена саюзным рэспублікам.

У БССР існаваў адзін Саўнаргас. Гэтая рэформа значна пашырыла самастойнасць і ініцыятыву рэспублікі і садзейнічала ўздыму развіцця прамысловасці і будаўніцтва. Савету народнай гаспадаркі БССР было перададзена звыш 50 прадпрыемстваў. Мясцовая прамысловасць атрымала стымул для развіцця, але навукова-даследчыя і праектна-канструктарскія ўстановы апынуліся падпарадкаваныя розным саўнаргасам. Гэта ўскладніла правядзенне адзінай навукова-тэхнічнай палітыкі і ўкараненне новай тэхнікі.

На першым этапе рэформа дала імпульс развіццю эканомікі – выраслі тэмпы росту нацыянальнага даходу, былі сэканомлены значныя сродкі за кошт змяншэння бюракратычнага апарату. Аднак у сілу абмежаванасці прадпрымаемых мер вызначальнай тэндэнцыяй стала аднаўленне ранейшай сістэмы кіравання.

З пачатку 1960-х гг. эканамічная сітуацыя стала пагаршацца: знізіліся прадукцыйнасць працы, рэнтабельнасць прадпрыемстваў, даходы насельніцтва; паменшыўся прырост рознічнага тавараабароту.

У 1965 г. Старшыня Савета Міністраў А. М. Касыгін ініцыяваў гаспадарчую рэформу. Была зменена сістэма нарыхтовак сельгаспрадукцыі – уведзены пяцігадовы план на пяць гадоў для кожнага калгаса, саўгаса, раёна, вобласці, рэспублікі; у 1,5—2 разы былі павышаны закупачныя цэны; за здадзеную прадукцыю звыш плана уводзілася 50 %-ная надбаўка да цаны; былі зняты абмежаванні на ўтрыманне жывёлы ў асабістых падсобных гаспадарках; павялічаны пастаўкі тэхнікі; уведзены пенсіі і гарантаваны ўзровень заробкаў для калгаснікаў.

Рэформа першапачаткова дала станоўчыя вынікі. Павышалася культура земляробства, знізілася вастрыня харчовага пытання. Палепшылася механізацыя вытворчых працэсаў у аграрным сектары. Усё гэта спрыяла пэўнаму павышэнню эфектыўнасці сельскай гаспадаркі.

Была праведзена рэформа кіравання прамысловай вытворчасцю, часта званая «касыгінскай», у ходзе якой разам з адміністрацыйнымі метадамі меркавалася задзейнічаць эканамічныя рычагі. У прамысловасці ліквідавалі саўнаргасы і адноўлены міністэрствы па галінах, уводзіўся гасразлік. За кошт адлічэння ад прыбытку прадпрыемства маглі ствараць грашовыя фонды для развіцця вытворчасці, сацыяльнай сферы, жыллёвага будаўніцтва і матэрыяльнага заахвочвання. У 1968—1969 гг. у рэспубліцы пачаўся масавы перавод прамысловых прадпрыемстваў на новую сістэму. Да канца 1970 г. на гаспадарчы разлік у БССР было пераведзена 1559 прадпрыемстваў або 83 % іх агульнай колькасці.

Такім чынам рашэння сакавіцкага і вераснёўскага пленумаў ЦК КПСС 1965 г. паклалі пачатак буйнамаштабнай эканамічнай рэформе, якая была накіравана на ўзмацненне эканамічных метадаў кіравання народнай гаспадаркай.

На першым этапе эканамічная рэформа апынулася эфектыўнай. Восьмая пяцігодка (1965—1970 гг.) па большасці паказчыкаў была выкананая. Валавая прадукцыя прамысловасці БССР вырасла на 79 % пры плане 70 %. Апераджальнымі тэмпамі развіваліся галіны, якія вызначалі тэхнічны прагрэс — хімічная, асабліва вытворчасць угнаенняў і штучных валокнаў, прыборабудаванне і электроніка. У аграрным сектары рэспублікі былі пабудаваны буйныя жывёлагадоўчыя комплексы. Вырасла прадукцыйнасць сельскай гаспадаркі.

Але эканамічная рэформа не мела працягу і далейшых пераўтварэнняў, і ў пачатку 1970-х гг. яна была фактычна згорнутая.

Увесну 1973 г. у гаспадарчым жыцці СССР намеціўся чарговы этап пераўтварэнняў у сістэме кіравання прамысловым патэнцыялам краіны, які часам называюць другой «касыгінскай рэформай». Пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР ад 2 сакавіка 1973 г. «Аб некаторых мерапрыемствах па далейшым удасканаленні кіравання прамысловасцю» прадугледжвалася паляпшэнне арганізацыі кіравання шляхам узбуйнення прадпрыемстваў, стварэння вытворчых аб'яднанняў ( камбінатаў), ліквідацыя шматступеннасці ў кіраванні галінамі і пераход на двух- і трохзвённую структуры кіравання шляхам стварэння ўсесаюзных прамысловых і вытворчых аб'яднанняў. Цяпер асноўнай формай арганізацыі прамысловасці стала аб'яднанне — вытворчае, прамысловае або навукова-вытворчае.

Разам з тым захавалася адміністрацыйная сістэма кіравання ўступала ва ўсё большую супярэчнасць з развіццём прадукцыйных сіл, з патрабаваннем навукова-тэхнічнай рэвалюцыі. Пачынаючы з 1970-х гг. экстэнсіўны шлях развіцця эканомікі за кошт прыросту рэсурсаў стаў усё больш цяжкім.

У канцы 1970-х гг. савецкае кіраўніцтва пад ціскам складанай эканамічнай сітуацыі вымушана было зноў вярнуцца да ідэі гаспадарчай рэформы, якую называюць трэцяй «касыгінскай рэформай». Пачаткам чарговага этапу рэформы варта лічыць выхад пастановы ЦК КПСС «Аб далейшым удасканаленні гаспадарчага механізму і задачах партыйных і дзяржаўных органаў», а таксама сумеснай пастановы ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР ад 12 ліпеня 1979 г. «Аб паляпшэнні планавання і ўзмацненні ўздзеяння гаспадарчага механізму на павышэнне эфектыўнасці вытворчасці і якасці працы».

У цэлым у гэтых пастановах прайграваліся асноўныя палажэнні гаспадарчай рэформы 1965 г., якія датычыліся прынцыпаў гасразліку, аднак ўтрымлівалі новую ідэю ўсеагульнай стандартызацыі і ўніфікацыі кіравання прадпрыемствамі, шляхам прывядзення ўсёй вытворчай, фінансавай і камерцыйнай дзейнасці ў сістэму са строга вызначанымі нарматывамі і правіламі. Прадугледжвалася ўзмацненне як гасразліковых адносін, так і іх антыпода — дырэктыўнага планавання.

Пасля прыходу да ўлады новага савецкага лідара Ю. В. Андропава (1983—1984 гг.) было вырашана правесці шырокамаштабны эксперымент. Для гэтага былі вылучаныя некаторыя галіны і буйныя прадпрыемствы ў шэрагу рэспублік СССР. На іх уводзілася залежнасць заробку ад прыбытку, прычым прадпрыемствы самі маглі ўсталёўваць цэны і распрацоўваць узоры прадукцыі. Гэта быў пашыраны варыянт гасразліку. Пачалася адкрытая эканамічная дыскусія, распрацоўка плана пераўтварэнняў. Прадугледжвалася «павышэнне ролі працоўных калектываў у кіраванні прадпрыемствамі, установамі, арганізацыямі», іншымі словамі — іх самастойнасці. Настойліва казалі аб прывязцы прадукцыйнасці і вынікаў працы да заработнай платы і іншых форм матэрыяльнага заахвочвання. Меркавалася пашырэнне і павелічэнне колькасці асабістых прысядзібных гаспадарак, падсобных гаспадарак пры прадпрыемствах.

Андропаў лічыў, што неабходна забяспечыць паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця СССР — пераважна шляхам навядзення дысцыпліны на кожным працоўным месцы, барацьбы з карупцыяй. Былі больш жорсткімі меры працоўнай дысцыпліны з мэтай выявіць прагульшчыкаў і дармаедаў. Пачалася барацьба са спекуляцыяй і непрацоўнымі крыніцамі даходу. Сталі больш жорсткімі меры барацьбы з карупцыяй і злоўжываннем у гандлі. Андропаў настойваў на нарошчванні вытворчасці айчыннай прадукцыі і абмежаванні імпарту.

5. Аграпрамысловы комплекс

Крызісны стан сельскай гаспадаркі ў пачатку 1980-х гг. быў прызнана кіраўніцтвам савецкай дзяржавы. Было прынята рашэнне аб неабходнасці рэалізацыі комплексу мер па пераадоленні негатыўных тэндэнцый у яго развіцці. У 1982 г. было прынята рашэнне распрацаваць харчовую праграму СССР на перыяд да 1990 г., якая павінна была вызначыць новую стратэгію партыі ў галіне сельскай гаспадаркі.

Праграма прадугледжвала пераход на больш інтэнсіўныя метады вядзення гаспадаркі (механізацыя, хімізацыя, рост аплаты працы ў калгасах і г. д.), а таксама ўдасканалення індустрыі захоўвання, перапрацоўкі і дастаўкі ўжо атрыманых прадуктаў (з-за тэхналагічнай адсталасці і банальнага недахопу тых жа агароднінасховішчаў і элеватараў СССР).

У снежні 1982 г. была зацверджана харчовая праграма БССР на перыяд да 1990 г. яна прадугледжвала ў максімальна кароткі тэрмін дамагчыся ўстойлівага забеспячэння насельніцтва ўсімі відамі харчовай прадукцыі і карэнным чынам змяніць структуру харчавання савецкіх людзей. Гэтая задача вырашалася шляхам стварэння аграпрамысловага комплексу (АПК).

Звычайна прынята вылучаць тры сферы АПК:

• галіны, якія вырабляюць сродкі вытворчасці (сельскагаспадарчае машынабудаванне, вытворчасць угнаенняў, пестыцыдаў, камбікармоў, будаўніцтва і інш.);
• вытворчасць прадуктаў раслінаводства і жывёлагадоўлі ў калгасах, саўгасах, на міжгаспадарчых прадпрыемствах, ва ўласных падсобных гаспадарках, а таксама ў падсобных гаспадарках прадпрыемстваў, розных таварыствах;
• перапрацоўка прадукцыі адпаведнымі галінамі прамысловасці (харчовай, мяса-малочнай і інш.).

У АПК таксама ўваходзяць транспарт і гандаль (дзяржаўны і кааператыўны), забеспячэнне і збыт, дарожная і нарыхтоўчая сетка. Гэта часам называюць вытворчай інфраструктурай.

Сельская гаспадарка была і застаецца цэнтральным, або асноўным, звяном аграпрамысловага комплексу. Толькі ў гэтым звяне, г. зн. на сельскагаспадарчых прадпрыемствах, ствараецца першасная прадукцыя, у іншых жа звёнах аграпрамысловага комплексу яна толькі трансфармуецца: перапрацоўваецца, перавозіцца, захоўваецца, расфасоўваецца і рэалізуецца.

У 1985 г. на тэрыторыі Беларусі быў створаны рэгіянальны АПК — «Белаграпрам». Яго задачай было аб'яднанне ў адзіную структуру галін народнай гаспадаркі. Аграпрамысловы комплекс Беларусі ўключаў: сельскую гаспадарку (раслінаводства і жывелагадоўля), перапрацоўчую прамысловасць (харчовая, мукамольна-крупяная, камбікормавая, першасная апрацоўка льну), абслуговую сферу (вытворча-тэхнічнае, меліярацыйнае, землеўпарадкавальнае, навуковае, аграхімічнае, ветэрынарнае, будаўнічае, гандлёвае і іншыя віды абслугоўвання). Прыярытэтамі ў развіцці АПК Беларусі з'яўляліся жывёлагадоўчы, ільняны, збожжавы, бурачнацукровы і алейна-раслінны комплексы.

6. Праявы стагнацыі ў эканоміцы

З сярэдзіны 1970-х гг. усё ярчэй сталі выяўляцца сімптомы крызісных з'яў у эканоміцы, якія далі падставу характарызаваць 70-я – першую палову 80-х гг. ХХ ст. як перыяд «застою».

У эканоміцы Беларусі, як і ў цэлым у СССР, у другой палове 1970-х — пачатку 1980-х гг. пачаў выяўляцца механізм тармажэння сацыяльна-эканамічнага развіцця.

Зніжэнне тэмпаў росту нацыянальнага даходу, прадукцыі прамысловасці і прадукцыйнасці працы сведчыла аб тым, што ў эканоміцы СССР, у тым ліку і БССР сталі нарастаць крызісныя з'явы.

Аб'ектыўнымі прычынамі страты савецкай эканомікай дынамізму былі сусветны энергетычны крызіс, які прывёў да зніжэння коштаў на энергарэсурсы (нафта, газ) і памяншэння валютных паступленняў ад іх продажу. Уплывала таксама гонка ўзбраенняў, у якую быў уцягнуты Савецкі Саюз у гады «халоднай вайны».

Развіццё краіны стрымлівала павольнае ўкараненне дасягненняў навукова-тэхнічнай рэвалюцыі ў вытворчасць і, як следства, захаванне экстэнсіўных метадаў гаспадарання, адсутнасць матэрыяльнага стымулявання вытворчасці (напрыклад, ўраўняльная аплата працы) і іншае. Суб'ектыўнай прычынай з'яўлялася імкненне савецкага кіраўніцтва захоўваць нязменнай існуючую палітычную сістэму, заснаваную на жорсткай цэнтралізацыі, усеўладдзі адной марксісцка-ленінскай ідэалогіі і камуністычнай партыі, якая сцвярджае, што толькі грамадская ўласнасць на сродкі вытворчасці здольная забяспечыць росквіт народа, краіны. У канчатковым выніку камандна-адміністрацыйная сістэма кіравання, якая з'яўляецца эфектыўнай у крызісных умовах, усё больш уступала ў супярэчнасць з патрэбамі грамадскага развіцця.

Пытанні і заданні

1. Якія новыя галіны прамысловасці з'явіліся ва ўмовах НТР?

2. У чым заключаліся яе асаблівасці ва ўмовах планавай эканомікі?

3. У чым заключалася дыспрапорцыя ў структуры народнай гаспадаркі БССР? Чым было выклікана яе з'яўленне? Якія наступствы яна можа мець для будучыні эканамічнага развіцця?

4. Растлумачце, як змянілася індустрыяльнае развіццё БССР у другой палове ХХ ст. у параўнанні з даваенным перыядам.

5. Вылучыце прычыны, якія абумоўлівалі неабходнасць эканамічных рэформ на працягу 1950 — пачатку 1980-х гг. Зрабіце выснову аб эфектыўнасці рэформ.