§ 11–1. Аднаўленне народнай гаспадаркі ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе

1. Страты і разбурэнні, нанесеныя эканоміцы і сацыяльнай сферы Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны

За перыяд баявых дзеянняў і нямецка-фашысцкай акупацыі народнагаспадарчы патэнцыял БССР панёс велізарны матэрыяльны ўрон, што прывяло яе эканоміку да заняпаду і поўнага разбурэння.

Беларусь панесла велізарныя людскія і матэрыяльныя страты. У гады акупацыі, якая доўжылася 1101 дзень, на тэрыторыі Рэспублікі функцыянавала больш за 200 лагераў смерці, з іх 14 дзіцячых. На катаржныя работы ў Германію акупанты вывезлі каля 380 тыс. юнакоў і дзяўчат, з якіх многія загінулі ад непасільнай працы.

Было знішчана больш за палову нацыянальнага багацця БССР. Па ўзроўні гаспадарчага развіцця Беларусь была адкінутая да 1928 г., а па некаторых найважнейшых галінах (прамысловасць, энергетыка) — да 1913 г. За гады акупацыі і вайны было знішчана 209 (з 270) гарадоў і раённых цэнтраў, 9200 вёсак і вёсак, разбурана больш за 10 тыс. прадпрыемстваў (85 % даваенных фабрык і заводаў). Толькі прамыя эканамічныя страты склалі 75 млрд. руб. (па цэнах 1941 г.). Пасля вызвалення дзейнічала толькі 2 % даваенных энергетычных магутнасцей. Асабліва значныя страты панёс транспарт.

Агульныя страты прамысловасці БССР склалі 6225 млн руб. (па цэнах 1941 г.). Акупанты спалілі і разбурылі 100 465 прамысловых вытворчых будынкаў. Было знішчана або вывезена ў Германію 10 338 прамысловых прадпрыемстваў, уключаючы ўсе буйныя электрастанцыі (85 % прадпрыемстваў).

У сельскай гаспадарцы захопнікі разрабавалі і спустошылі 10 тыс. калгасаў, 92 саўгаса, 316 машынна-трактарных станцый, 1200 тыс. сельскіх будынкаў, у тым ліку 421 тыс. жылых дамоў калгаснікаў. На 40 % скараціліся пасяўныя плошчы, пагалоўе буйной рагатай жывёлы — прыблізна на 2/3, коней — на 61 %, свіней — на 89 %, авечак і коз — на 78 %. Тэхнічная і энергетычная база беларускай вёскі была цалкам разбураная.

Надзвычайная дзяржаўная камісія па расследаванні злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў устанавіла, што маёмасны ўрон сельскай гаспадарцы склаў 22 471,9 млн руб.

Паводле дадзеных Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі, з 1941 г. па 1944 г. было знішчана 10 музеяў, шкода склала 163,4 млн руб. Акрамя таго, было разрабавана яшчэ 8 беларускіх музеяў. У краіны Цэнтральнай і Заходняй Еўропы былі вывезены многія творы беларускага, рускага і заходнееўрапейскага мастацтва. Гэта каля 1700 твораў жывапісу і абразоў, больш за 50 скульптур, а таксама шматлікія малюнкі, гравюры, музычныя інструменты, мэблевыя вырабы, якія захоўваліся ў Дзяржаўнай карціннай галерэі БССР. Сярод іх творы знакамітых майстроў: І. Айвазоўскага, К. Брулова, М. Урубеля, І. Левітана, І. Рэпіна, В. Сурыкава, а таксама Мікеланджэла, К. Растрэлі і інш. Толькі невялікая частка выкрадзенага была вернутая Беларусі.

2. Аднаўленчыя работы ў прамысловасці

Для хутчэйшага адраджэння БССР было неабходна ў кароткія тэрміны ліквідаваць разбуральныя наступствы вайны, аднавіць і забяспечыць развіццё эканомікі, прыцягнуць значныя рэсурсы для нармалізацыі жыцця насельніцтва. Першыя аднаўленчыя работы ў рэспубліцы разгарнуліся з вызваленнем усходніх раёнаў Беларусі ў верасні 1943 г., калі яшчэ значная частка сродкаў і рэсурсаў накіроўвалася саюзным урадам на патрэбы фронту. Галоўная ўвага надавалася аднаўленню цяжкай прамысловасці і транспарту, якія забяспечвалі наступленне савецкіх войск. У траўні 1944 г. былі ўведзеныя ў строй Гомельскія паравозарамонтны і цагляны заводы, у жніўні — «Гомсельмаш».

З вызваленнем у ліпені 1944 г. Мінска ўжо ў пачатку жніўня далі прадукцыю 13 фабрык і заводаў горада. Асабліва хутка аднаўляўся транспарт. Першы цягнік прыйшоў у Мінск на сёмы дзень пасля вызвалення — 10 ліпеня, у Маладзечна — 11, у Ліду — 19 ліпеня. За 1944 г. было адноўлена і здадзена ў эксплуатацыю 196 прадпрыемстваў, якія выраблялі ваенныя матэрыялы, рамантавалі і збіралі самалёты, танкі, аўтамабілі і іншую тэхніку для фронту. Да мая 1945 г. у рэспубліцы пачало працаваць каля 12 тыс. прамысловых аб'ектаў, у тым ліку 8 тыс. прадпрыемстваў, 4 тыс. арцеляў і майстэрняў.

Да завяршэння вайны дапамога Беларусі з боку саюзных рэспублік істотна вырасла. У 1944 г. — першай палове 1945 г. БССР атрымала 37 металаапрацоўчых заводаў, абсталяванне для аўтамабільнага, веласіпеднага і інструментальнага заводаў у Мінску, шклозаводаў у Віцебску, Гомелі і Мінску, для Магілёўскай фабрыкі штучнага валакна, Аршанскага льнокамбіната і інш.

Немалую ролю ў правядзенні аднаўленчых работ адыграла дапамога саюзных рэспублік. У БССР накіроўвалася прамысловае абсталяванне, будаўнічыя матэрыялы, нафтапрадукты, адзенне, абутак і іншыя тавары. Тысячы спецыялістаў народнай гаспадаркі прыбылі з Украіны, Расіі, Малдовы і іншых савецкіх рэспублік, каб аказаць дапамогу беларускаму народу. У сваю чаргу, тысячы юнакоў і дзяўчат з Беларусі ехалі на лесанарыхтоўкі, будаўніцтва, аднаўляць руднікі і шахты.

Павольней адраджалася харчовая прамысловасць. Да канца 1945 г. у БССР працавала 118 прадпрыемстваў гэтай галіны, якія давалі 18 % валавой прадукцыі даваеннага ўзроўню.

Характэрнай рысай першай пасляваеннай пяцігодкі (1946—1950 гг.) было не толькі аднаўленне разбуранай эканомікі, але і апераджальны рост цяжкай прамысловасці — машынабудавання, металаапрацоўкі, электраэнергетыкі, паліўнай прамысловасці, будаўнічых матэрыялаў. Развіццё цяжкай прамысловасці ў БССР забяспечвалася пераважна за кошт сродкаў бюджэту СССР. У рэспубліцы з'явіўся шэраг новых галін прамысловасці: аўтамабільная, трактарная, дарожных машын і будаўнічых механізмаў. Ужо ў 1946 г. у параўнанні з папярэднім годам аб'ём прамысловай прадукцыі вырас у 1,5 разы, павысілася прадукцыйнасць працы.

Паступова аднаўлялася паліўна-энергетычная база. У 1948 г. здабыча торфу складала 116,6 % ад узроўню 1940 г. Да пачатку 1949 г. агульная магутнасць электрастанцый рэспублікі дасягнула 116,3 % даваеннага ўзроўню. Змянялася структура прамысловай вытворчасці, зніжалася ўдзельная вага лёгкай, харчовай, лясной, дрэваапрацоўчай галін пры павелічэнні ўдзельнай вагі электраэнергетыкі, машынабудавання, металаапрацоўкі.

У выніку за перыяд аднаўлення народнай гаспадаркі значна змянілася структура прамысловай вытворчасці. Знізілася ўдзельная вага лёгкай, харчовай, дрэваапрацоўчай галін, што пераважалі да вайны, і павялічылася доля электраэнергетыкі, машынабудавання і металаапрацоўкі.

З мэтай удасканалення тэрытарыяльнай структуры прамысловай вытворчасці больш высокімі тэмпамі ішло эканамічнае развіццё заходніх абласцей БССР, дзе аб'ём валавой прадукцыі ў 1950 г. павялічыўся ў параўнанні з 1940 г. амаль удвая. Павольна аднаўлялася вытворчасць тавараў народнага спажывання. Лёгкая прамысловасць у 1950 г. у параўнанні з даваенным узроўнем выпусціла баваўняных тканін толькі 17,7 %, мясаперапрацоўчая прамысловасць дала толькі 65 % прадукцыі ў параўнанні з 1940 г., хлебабулачных — 57,3 %.

Вынікамі аднаўлення эканомікі рэспублікі за гады першай пасляваеннай пяцігодкі стала тое, што ў першым квартале 1949 г. прамысловая вытворчасць дасягнула ўзроўню 1940 г., а да канца пяцігодкі павялічылася ў параўнанні з даваенным перыядам на 15 %, што было ў 5,7 разы больш, чым у 1945 г. Разам з тым адставалі энергетыка і здабыча торфу, слаба асвойваліся сродкі, выдзеленыя на капітальнае будаўніцтва. Павольна аднаўлялася вытворчасць тавараў народнага спажывання, адставала харчовая прамысловасць.

3. Асаблівасці і цяжкасці ў аднаўленні і развіцці сельскай гаспадаркі

У найбольш цяжкім становішчы пасля вайны аказалася сельская гаспадарка, матэрыяльная база якой была практычна знішчана. У вытворчай дзейнасці ўдзельнічала менш за палову даваеннай колькасці калгаснікаў, у асноўным жанчыны. Не хапала насення, мінеральных угнаенняў, інвентару і машын. Слаба развівалася жывёлагадоўля. Наступствы вайны, адсутнасць матэрыяльнай зацікаўленасці абумовілі нізкія тэмпы адраджэння аграрнай вытворчасці.

На стане аграрнага сектара неспрыяльна адбілася засуха 1946 г. павольнае адраджэнне сельскай гаспадаркі было абумоўлена непрадуманай падатковай палітыкай і планаваннем. Заставалася недастатковай матэрыяльна-тэхнічная падтрымка калгасаў з боку дзяржавы.

Асноўнай крыніцай існавання сялян была ўласная гаспадарка, прадукцыя якой абкладалася падаткам у форме абавязковых паставак дзяржаве або ў грашовай форме. Большасць калгасаў і саўгасаў былі нерэнтабельнымі і стратнымі, неслі вялікія выдаткі на вытворчыя патрэбы. Планавыя дзяржаўныя пастаўкі сельскагаспадарчай прадукцыі ажыццяўляліся па фіксаваных цэнах, таму калгасы былі вымушаныя прадаваць прадукцыю ніжэй за сабекошт.

Цяжкім было становішча сельскага насельніцтва. У 1946 г. толькі ў 10 % калгасаў сяляне атрымлівалі мінімум прадуктаў на заробленыя працадні, у астатніх – нічога. Але і да 1950 г. у сярэднім на адзін працадзень выдавалася прадуктаў менш, чым да вайны.

У многіх калгасах неэфектыўна працавала тэхніка, адсутнічала матэрыяльная зацікаўленасць калгаснікаў у выніках сваёй працы. У рэспубліцы было шмат эканамічна слабых калгасаў, якія атрымлівалі нізкія ўраджаі, мелі нізка аплачваемы працадзень, дапускаўся паморак жывёлы,. У значнай ступені гэта было абумоўлена як наступствамі вайны, так і метадамі гаспадарання.

Пяцігадовы план аднаўлення і развіцця беларускай сельскай гаспадаркі ставіў задачу цалкам аднавіць даваенныя пасяўныя плошчы, пагалоўе жывёлы і забяспечыць далейшае развіццё земляробства і жывёлагадоўлі. План таксама прадугледжваў перавысіць даваенны ўзровень сельскагаспадарчай вытворчасці, але гэта аказалася нерэальным і не было выканана.

У канчатковым выніку аднаўленне сельскай гаспадаркі ў першыя пасляваенныя гады праходзіла даволі павольна. Фінансавыя сродкі з сельскай гаспадаркі накіроўваліся пераважна ў прамысловасць. Фактычна адсутнічала самастойнасць калгасаў і саўгасаў. Ушчамляліся сацыяльныя правы сялян, якія не мелі пашпартоў і фактычна прымусова прымацоўваліся да зямлі.

4. Калектывізацыя ў заходніх абласцях Беларусі

Пасляваеннае аднаўленне сельскай гаспадаркі ў заходніх абласцях Беларусі мела свае асаблівасці. У 1949—1951 гг. у заходніх раёнах Беларусі была праведзена прымусовая калектывізацыя сялянскіх гаспадарак. Стварэнне першых калгасаў пачалося тут яшчэ да пачатку Вялікай Айчыннай вайны, пасля ўз'яднання заходніх абласцей Беларусі з БССР. Аднак распачатую калектывізацыю прыпыніла вайна з Германіяй.

Пасля вайны калгасы ў заходніх раёнах БССР у асноўным перасталі існаваць і аднаўляліся павольна, для сельскай мясцовасці былі характэрныя аднаасобныя сялянскія гаспадаркі. У першыя пасляваенныя гады савецкая ўлада ў заходніх рэгіёнах БССР была яшчэ недастаткова моцнай і не магла прымусова і хутка ўцягнуць усё сялянства ў калгасы. Да канца 1946 г. было адноўлена і арганізавана ўсяго 133 калгаса (0,56 % усіх сялянскіх гаспадарак). Да 1949 г. стварэнне калектыўных гаспадарак вялося пераважна шляхам агітацыі на добраахвотнай аснове. Вынікі такой працы былі вельмі нязначныя.

Масавая калектывізацыя заходніх абласцей БССР пачалася пасля таго, як ХІХ з'езд КП(Б)б (10—12 лютага 1949 г.) прыняў пастанову аб неабходнасці суцэльнай калектывізацыі краіны і завяршэння калгаснага будаўніцтва ў заходніх абласцях БССР.

У выніку, калі ў пачатку 1949 г. калектывізацыяй было ахоплена 6,8 % сялянскіх гаспадарак, то ў канцы — 39,3 %. У студзені 1950 г. для ўмацавання калгасаў пры МТС былі створаны палітаддзелы па вопыту 1933 г., якія «ажыццяўлялі лінію партыі» ў заходніх раёнах. Да канца 1950 г. было арганізавана 6054 калгаса, якія аб'ядноўвалі 85 % пасяўных плошчаў. Фактычна за два гады ў калгасы ўступіла большасць сялян гэтага рэгіёну.

Адначасова праводзілася высяленне з хутароў, што разам са змяненнем традыцыйных форм гаспадарання нанесла ўдар па сельскай гаспадарцы заходніх абласцей. У верасні 1951 г. Савет Міністраў БССР прыняў пастанову «Аб высяленні кулакоў з БССР». У ходзе яго выканання адміністрацыйнымі і карнымі органамі толькі ў 1952 г. за межы рэспублікі была выселена 4431 кулацкая сям'я.

Падчас паскоранай калектывізацыі аднаасобных гаспадарак у заходніх раёнах Беларусі да лістапада 1951 г. было аб'яднана ўжо 89,7 %, а да канца 1952 г. 95 % гаспадарак увайшлі ў калгасы. Такіх вынікаў партыйна-савецкае кіраўніцтва БССР дасягнула за кошт ігнаравання прынцыпу добраахвотнасці, актыўнага выкарыстання метадаў прымусу і «раскулачвання», ахвярамі якога стала нават частка сераднякоў.

5. Матэрыяльнае становішча народа ў пасляваенныя гады

У першыя пасляваенныя гады матэрыяльнае становішча насельніцтва Беларусі было вельмі цяжкім. Да канца 1947 г. у рэспубліцы, як і ў СССР, захоўвалася сістэма унармаванага размеркавання найважнейшых харчовых і прамысловых тавараў. Нягледзячы на гэта, дэфіцыт у забеспячэнні хлебам і іншымі прадуктамі харчавання захоўваўся. Пэўную частку прадуктаў звыш унармаванага размеркавання насельніцтва купляла на калгасных рынках, дзе кошты былі значна вышэйшыя. Аднак гэтыя магчымасці былі абмежаваныя, попыт значна перавышаў прапанову.

У 1945 г. быў уведзены камерцыйная гандаль прадуктамі харчавання, а затым і прамысловымі таварамі. Цэны на камерцыйныя тавары былі ў некалькі разоў вышэй, чым на тыя, якія адпускаліся па картках. Істотным рэсурсам атрымання харчавання рабочымі і службоўцамі ў той час былі падсобныя гаспадаркі. Прадпрыемствам і ўстановам пад калектыўныя і індывідуальныя агароды дзяржавай адводзіліся свабодныя землі гарадоў, пасёлкаў, бліжэйшых калгасаў і саўгасаў.

У снежні 1947 г. у краіне была адменена картачная сістэма і ажыццёўлены пераход да продажу тавараў праз гандлёвую сетку па адзіных дзяржаўных цэнах. У выніку новы ўзровень коштаў, які склаўся пасля адмены картак, апынуўся ў 3 разы вышэй даваеннага.

Адначасова з адменай картачнай сістэмы была праведзена грашовая рэформа. Яе мэтай была стабілізацыя грашовага абарачэння, павышэнне пакупніцкай здольнасці савецкага рубля, ліквідацыя фальшывых грашовых знакаў. Замена старых грошай на новыя праводзілася ў разліку 10:1. Уклады ў ашчадных касах абменьваліся дыферэнцыравана ў залежнасці ад іх сумы. Рэформа аздаравіла грашовую сістэму, мела станоўчы эфект для ўсёй эканомікі, аднак частка насельніцтва ў працэсе абмену панесла пэўныя страты.

Адмена картачнай сістэмы і грашовая рэформа садзейнічалі павышэнню пакупніцкай здольнасці насельніцтва. Характэрным было тое, што рост рэальных даходаў насельніцтва адбываўся як за кошт павышэння заработнай платы, так і за кошт зніжэння коштаў. Аднак рэальная заработная плата так і не дасягнула даваеннага ўзроўню. Нягледзячы на неаднаразовае зніжэнне, кошты па-ранейшаму былі значна вышэй даваенных.

Адной з самых вострых праблем была жыллёвая. Таму ў пасляваенныя гады ў рэспубліцы разгарнулася жыллёвае будаўніцтва. Аднак да 1950 г. жыллёвы фонд удалося аднавіць толькі на 74,5 %, і патрэбы насельніцтва ў жыллі былі яшчэ далёка не забяспечаны. У Мінску, напрыклад, 20 % жылой плошчы прыходзілася на баракі, 14 % — на інтэрнаты. Кватэры ў жылых дамах засяляліся па пакоях. Некаторыя сем'і працягвалі жыць у зямлянках.

У гэтыя гады будавалася больш аднапавярховых дамоў, часовага жылля барачнага тыпу без камунальных выгод. У 1950 г. з больш чым 60 гарадоў рэспублікі вадаправод мелі 15, каналізацыю — 4 (Мінск, Магілёў, Брэст, Гродна). У пачатку1950-х гг. абсалютная большасць жылых дамоў вяскоўцаў не мелі электрычнасці.

Наладжвалася, хоць і недастаткова актыўна, праца прадпрыемстваў, якія выпускалі тавары народнага спажывання і прадукцыю харчовай прамысловасці. І ўсё ж перабоі існавалі доўгі час, асабліва ў забеспячэнні гарадскога насельніцтва. Многія гараджане мелі патрэбу ў прадуктах харчавання, адзенні, абутку.

Урадам прымаліся меры па першачарговым забеспячэнні і дапамозе сем'ям загінуўшых воінаў і партызан, інвалідам вайны, шматдзетным і адзінокім маці, сіротам. Паляпшалася пенсійнае забеспячэнне. Адбывалася зніжэнне рознічных цэн.

Пэўную падтрымку насельніцтву рэспублікі аказвала міжнародная супольнасць. На працягу 1945—1947 гг. Беларусь атрымлівала прадукты харчавання, адзенне, абутак, Медыцынскае абсталяванне, лекі і інш. па лініі адміністрацыі Аб'яднаных Нацый для аказання дапамогі і адраджэння (ЮНРРА).

Адраджалася таксама сістэма медыцынскага абслугоўвання насельніцтва. Аднак цалкам аднавіць асноўныя фонды сістэмы аховы здароўя ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе не ўдалося. Нават у сярэдзіне 1950-х гг. БССР адставала ад многіх саюзных рэспублік па колькасці лекараў, бальнічных месцаў, абсталяванню медыцынскіх устаноў. У эканоміцы СССР сфармаваўся рэшткавы прынцып фінансавання сацыяльных патрэб, г. зн. на сацыяльныя патрэбы насельніцтва вылучаліся толькі тыя сродкі, якія заставаліся пасля вытворчых выдаткаў.

Пытанні і заданні

1. Ацаніце страты і разбурэнні, нанесеныя эканоміцы і сацыяльнай сферы Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

2. Складзіце схему (ментальную карту) «Асаблівасці і цяжкасці ў аднаўленні і развіцці сельскай гаспадаркі».

3. Вылучыце асаблівасці калектывізацыі ў заходніх абласцях Беларусі.

4. Ахарактарызуйце матэрыяльнае становішча народа ў пасляваенныя гады.