§ 10–4. Сацыяльна-эканамічнае становішча ў Заходняй Беларусі ў 1921—1939 гг.

1. Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага становішча Заходняй Беларусі

Асаблівасці эканамічнага развіцця Заходняй Беларусі пасля акупацыі Польшчай вызначаліся мэтамі польскіх улад — ператварыць гэтыя землі ў крыніцу сыравіны і таннай працоўнай сілы, у рынак збыту для польскіх прамысловых тавараў.

Цяжкай прамысловасці ў краі не было. Існавалі дробныя прадпрыемствы, на якіх працавала ад 2 да 20 чалавек. У большасці сваім яны займаліся перапрацоўкай прадуктаў сельскай гаспадаркі і мясцовай сыравіны. Прамысловых прадпрыемстваў з колькасцю рабочых больш за 100 чалавек было ўсяго каля 20. Адзінай галіной прамысловасці, якая набыла значнае развіццё, была дрэваапрацоўчая (пераважна вытворчасць фанеры, паперы, запалак).

Асновай эканомікі Заходняй Беларусі была сельская гаспадарка. Больш за 85 % ад агульнай колькасці насельніцтва пражывала на вёсцы. Больш паловы зямельнага фонду належала памешчыкам ці буйным уладальнікам, якія мелі ў сярэднім па 500 га. Такіх землеўладальнікаў было каля 1 % ад усіх жыхароў сельскай мясцовасці. На сялянскі двор прыходзілася каля 7 га зямлі. Многія сяляне наогул не мелі зямлі. Захоўваліся адпрацоўкі, сервітуты і цераспалосіца.

Значнае месца ў аграрнай структуры заходнебеларускіх ваяводстваў займала памешчыцкае землеўладанне. Такой канцэнтрацыі зямельнай уласнасці ў руках буйных землеўладальнікаў, як у Заходняй Беларусі, не было ні ў адной з краін Еўропы. Самыя буйныя гаспадаркі налічвалі па некалькі дзясяткаў тысяч гектараў, у той час як 67 % сялянскіх гаспадарак мелі толькі ад 2 да 10 гектараў. пры гэтым 84,4 % маёнткаў належалі памешчыкам-палякам. Такое становішча вяло да малазямелля і перанаселенасці вёскі.

Сітуацыю ў вёсцы абвастрала і ўрадавая палітыка па насаджэнні асадніцтва. У адпаведнасці з законам ад 20 снежня 1920 г. каля 10 тыс. асаднікаў, былых салдат і афіцэраў польскага войска, атрымалі на тэрыторыі Заходняй Беларусі на льготных умовах зямельныя надзелы плошчай 15—45 гектараў. Пры дапамозе асаднікаў улады планавалі не толькі вырашыць аграрнае пытанне ў цэнтральных раёнах Польшчы. Асадніцтва павінна было дапамагаць уладам праводзіць паланізацыю мясцовага беларускага насельніцтва, супрацьстаяць антыдзяржаўным выступленням, пры неабходнасці аказваць дапамогу паліцыі і арміі. Аднак яно не было ў стане змяніць этнічную сітуацыю ў рэгіёне і яго існаванне толькі прыводзіла да павелічэння напружанасці ў адносінах з беларускімі сялянамі.

Становішча заходнебеларускага сялянства ўскладнялася жорсткай падаткавай палітыкай польскіх улад. Высокія і шматлікія падаткі і зборы паглыналі значную частку заробку. Да гэтага прыбаўлялася выкананне шарваркаў – работ па будаўніцтве і рамонту дарог і мастоў. У выпадку нявыплаты падаткаў і невыканання павіннасцей сялянам пагражала канфіскацыя маёмасці. Так, напрыклад, у 1929 г. у Наваградскім і Палескім ваяводствах было праведзена 12 тыс. канфіскацый.

Дадатковым фактарам, які адмоўна адбіўся на сацыяльна-эканамічным становішчы Заходняй Беларусі, з'яўляліся наступствы Першай сусветнай вайны, падчас якой рэгіён панёс значныя людскія і матэрыяльныя страты.

2. Аграрныя рэформы

Каб знізіць сацыяльнае напружанне ў сельскай мясцовасці, польскія ўлады ў пачатку 1920-х гг. правялі некалькі аграрных рэформ. У ліпені 1925 г. сейм Польшчы прыняў «Закон аб ажыццяўленні зямельнай рэформы», які ўвайшоў у гісторыю пад назвай «Закона аб парцэляцыі і камасацыі».

Першы закон «Аб зямельнай рэформе» быў прыняты яшчэ ў ліпені 1920 г. і прадугледжваў надзяленне зямлёй малазямельных і беззямельных сялян. Аднак пасля заключэння Рыжскага міру ён фактычна застаўся на паперы. У той жа час памешчыкі пад выглядам парцэляцыі прадавалі зямлю па вельмі высокіх коштах. Толькі ў снежні 1925 г. быў прыняты новы закон аб правядзенні зямельнай рэформы, які дазваляў продаж прыватных зямель толькі па устаноўленых дзяржавай цэнах. Вызначаўся зямельны максімум для адной гаспадаркі, які не падвяргаўся адчужэнню: 60 га ў прыгарадзе і 180 га ў астатніх мясцовасцях. Але для Заходняй Беларусі гэты ўзровень быў узняты да 300 га. Высокапрадукцыйныя маёнткі наогул не падлягалі парцэляцыі. Памер парцэл (надзелаў) вызначаўся ў сярэднім у 15 га, для Заходняй Беларусі – 25 га. Ва ўласнасць дзяржавы пераходзілі лясныя масівы плошчай звыш 50 га, а таксама рыбныя сажалкі плошчай звыш 3 га. Закон прадугледжваў штогадовую парцэляцыю ў памеры 200 тыс. га і рэалізацыю рэформы на працягу 10 гадоў.

У ліпені 1923 г. быў выдадзены закон аб камасацыі (аб'яднанні) сялянскіх надзелаў. Камасацыю можна разглядаць як прагрэсіўную з'яву, паколькі меркавалася, што яна будзе спрыяць стварэнню фермерскіх гаспадарак і развіццю больш эфектыўных форм сельскагаспадарчай вытворчасці. Але дзяржава пераклала на сялян усе выдаткі, звязаныя з ёю. Таму першапачаткова камасацыя сутыкнулася з супрацівам насельніцтва. У сувязі з гэтым у Наваградскім ваяводстве яна пачалася толькі ў 1925 г., а ў Віленскім і Палескім — у 1927 г. Для паскарэння хутарызацыі ў студзені 1927 г. польскія ўлады выдалі ўказ аб аказанні дапамогі сялянам, якія высяляліся на хутары. На 15-гадовы тэрмін выдаваўся крэдыт у памеры 1 200 злотых на перанос будынка і 600 злотых на правядзенне меліярацыі.

Па законе 1922 г. сяляне на тэрыторыі Заходняй Беларусі былі пазбаўленыя сервітутаў (у 1921 г. імі карысталася больш за 30 % сялянскіх гаспадарак). Грашовая кампенсацыя, якая выплачваецца дзяржавай, была невысокай. Таксама выдзяляліся зямельныя ўчасткі да 1/3 ад агульнай плошчы сэрвітуту, але гэтыя ўчасткі вельмі часта былі непрыдатныя для сельскагаспадарчага выкарыстання.

Аграрныя пераўтварэнні вялі да павелічэння дыферэнцыяцыі сялян, колькасць бедных жыхароў вёскі пачало ўзрастаць. Сяляне Заходняй Беларусі павінны былі пастаянна выконваць дарожныя павіннасці — задарма працаваць на пабудове ці рамонце мастоў, дарог, грэбляў. Медыцынскае абслугоўванне з-за недахопу ўрачоў, дарагавізны медыкаментаў і лячэння было недаступна для большасці насельніцтва. Адзін доктар прыходзіўся на 5—6 тыс.чалавек. У пошуках заробкаў, даведзеныя голадам і ўціскам да адчаю, сяляне шукалі выйсце ў эміграцыі. У 1925—1938 гг. з трох ваяводстваў Заходняй Беларусі на пастаяннае жыхарства ў ЗША, Канаду, Лацінскую Амерыку, Заходнюю Еўропу і іншыя краіны выехалі больш за 78 тыс.чалавек.

3. Праблемы прамысловага развіцця

Прамысловасць Заходняй Беларусі ў міжваенны перыяд перажывала не самыя лепшыя часы. На яе развіцці адмоўна адбілася эканамічная разруха, выкліканая ваеннымі падзеямі Першай сусветнай і польска-савецкай войнаў. Таксама негатыўны ўплыў мела і пераарыентацыя на польскі і заходнееўрапейскі рынкі, на якіх мясцовыя тавары вельмі часта не вытрымлівалі канкурэнцыі. Перашкодай для нармальнага функцыянавання прамысловасці з'яўлялася слабое развіццё транспартнай сеткі ў рэгіёне. Значна пацярпела заходнебеларуская прамысловасць у выніку сусветнага эканамічнага крызісу.

Усё гэта вяло да памяншэння колькасці прамысловых прадпрыемстваў і прамысловых рабочых. У параўнанні з усёй Польшчай прамысловасць Заходняй Беларусі выглядала вельмі сціпла. У 1926 г. агульная колькасць прамысловых прадпрыемстваў у Заходняй Беларусі складала 6,8 % ад агульнай колькасці ў Польшчы — 1 403 прадпрыемствы. Пры гэтым большую частку з іх складалі малыя прадпрыемствы. Агульная колькасць прамысловых рабочых у трох заходнебеларускіх ваяводствах у гэты перыяд складала толькі 1,4 % ад усіх рабочых у тагачаснай польскай дзяржаве — усяго 5 954 чалавекі.

Найважнейшымі прадпрыемствамі рэгіёна, у тым ліку і з пункту гледжання экспарту, былі будаўнічае прадпрыемства князя Друцкага-Любецкага ў Гродне і тытунёвая фабрыка ў Вільні.

У 1930-я гг. эканоміка Заходняй Беларусі працягвала захоўваць аграрны характар. Калі характарызаваць асобныя галіны заходнебеларускай прамысловасці, то варта адзначыць, што найбольшая па колькасці занятых харчовая прамысловасць была прадстаўлена пераважна невялікімі млынамі (714 прадпрыемстваў). Адносна вялікімі па ліку рабочых былі 5 кансервавых і 19 цукровых заводаў. Дрэваапрацоўчая галіна была прадстаўлена прадпрыемствамі першаснай дрэваапрацоўкі: у трох заходнебеларускіх ваяводствах налічвалася 152 лесапільні. Пэўнае развіццё атрымала вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, у першую чаргу цэглы. У хімічнай прамысловасці дзейнічалі невялікія прадпрыемствы па вытворчасці тлушчаў і дзёгцю, пры гэтым прадпрыемствы па вытворчасці штучных угнаенняў адсутнічалі.

За час знаходжання ў складзе Польшчы Заходняя Беларусь займала апошняе месца па колькасці электрастанцый. Так, у 1925 г. тут налічвалася 32 электрастанцыі, з іх толькі 13 станцый абслугоўвалі патрэбы насельніцтва. Да 1929 г. колькасць электрастанцый вырасла да 39 з якіх толькі 15 абслугоўвалі патрэбы насельніцтва, а астатнія выкарыстоўваліся для забеспячэння чыгуначнага транспарту.

З-за нізкага ўзроўню прамысловай вытворчасці значную ролю ў эканамічным жыцці рэгіёна працягвалі адыгрываць народныя промыслы і рамёствы сельскага насельніцтва. Вядома, што большасць тканін, якімі карысталася насельніцтва, былі вырабамі хатняй вытворчасці. Драўляны і гліняны посуд быў звычайнай з'явай на гарадскіх кірмашах. Існавалі нават населеныя пункты, якія спецыялізаваліся ў дадзенай галіне і мелі сваю асаблівую тэхналогію вытворчасці. З мэтай развіцця традыцыйных народных промыслаў у 1925 г. у Вільні было створана Таварыства развіцця народных промыслаў, затым падобнае таварыства было створана ў Наваградку і ў Брэсце. Пры гэтых грамадствах існавалі спецыяльныя кааператыўныя арганізацыі — кірмашы народных промыслаў, якія спрыялі развіццю працэсу вытворчасці і продажу прадукцыі саматужных і рамесных промыслаў.

У міжваенны перыяд актыўнай распрацоўцы падвяргаліся лясы Заходняй Беларусі. Лясныя багацці заходнебеларускіх ваяводстваў падвяргаліся сур'ёзнай эксплуатацыі, а папаўненне лясных рэсурсаў было нашмат ніжэй, чым у сярэднім па Польшчы. Таксама аграрныя рэформы суправаджаліся перамяшчэннем значнай часткі сялянскіх гаспадарак і, як следства, павелічэннем высечкі лясоў у будаўнічых мэтах.

4. Уплыў сусветнага эканамічнага крызісу. Працоўная эміграцыя

Спад прамысловай вытворчасці, які быў выкліканы сусветным эканамічным крызісам і зацягнуўся ў польскай эканоміцы фактычна да 1935 г., справакаваў значны рост беспрацоўя. На тэрыторыі Заходняй Беларусі на кожнага працоўнага прамысловага рабочага прыходзіўся адзін беспрацоўны. У 1931 г. у Заходняй Беларусі было каля 700 тыс. беспрацоўных (у прамысловасці і сельскай гаспадарцы). Значную частку беспрацоўных у гарадах Заходняй Беларусі складалі маладыя нізкакваліфікаваныя рабочыя, якія звальняліся ў першую чаргу падчас крызісу. Многія прадстаўнікі гарадской моладзі нават не мелі магчымасці пачаць сваю кар'еру, што звычайна прыводзіла да маргіналізацыі маладых гараджан.

Істотнай праблемай была нізкая заработная плата рабочых як у сельскай гаспадарцы, так і ў прамысловасці Заходняй Беларусі. Пасля адноснай эканамічнай стабілізацыі, якая пачалася з 1935 г., сітуацыя ў сферы заработнай платы кардынальна не змянілася.

Узровень жыцця значнай часткі насельніцтва вобласці быў даволі нізкім. Не было належным чынам арганізаванай сістэмы аховы здароўя. Па стане на 1 студзеня 1938 г. у Віленскім ваяводстве налічвалася 37 бальніц. Не хапала лекараў. Адным з наступстваў сітуацыі, якая склалася, стаў дрэнны стан здароўя насельніцтва. Варта таксама адзначыць, што сістэма сацыяльных выплат па хваробе ў Заходняй Беларусі знаходзілася ў зачаткавым стане. Тое ж самае тычылася і пенсійнай сістэмы.

Складаная эканамічная сітуацыя выклікала адток працаздольнага насельніцтва з Заходняй Беларусі ў Аргенціну, ЗША, Канаду і Бразілію. Невялікая колькасць эмігрантаў выехала ў еўрапейскія краіны, у асноўным у Францыю. Асноўную масу эмігрантаў складалі сяляне (57 %) і рабочыя (11 %). Усяго па розных ацэнках за 1921—1938 гг. у цэлым Заходнюю Беларусь пакінула ад 120 да 150 тыс. чалавек.

Такім чынам, варта адзначыць, што эканамічнае становішча заходнебеларускіх ваяводстваў, нягледзячы на пэўныя меры, прынятыя польскімі ўладамі, заставалася цяжкім на працягу ўсяго міжваеннага перыяду. Гэта было звязана з шэрагам аб'ектыўных прычын: першапачатковая эканамічная адсталасць, ваенная разруха, цяжкія наступствы глабальнага эканамічнага крызісу. Таксама варта ўлічваць і тое, што польскія ўлады праводзілі палітыку ў інтарэсах заможнай меншасці насельніцтва і надавалі больш увагі праблемам развіцця ўласна польскіх зямель, а не тэрыторыі заходнебеларускіх ваяводстваў.

Пытанні і заданні

1. Складзіце схему «Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага становішча ў Заходняй Беларусі».

2. Ацаніце, наколькі эфектыўнымі былі аграрныя рэформы польскіх улад на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

3. Патлумачце ўплыў сусветнага эканамічнага крызісу на эканамічнае становішча Заходняй Беларусі.

4. Параўнайце сацыяльна-эканамічнае развіццё БССР і Заходняй Беларусі ў міжваенны перыяд. Зрабіце вывад.

5. Абмяркуйце, ці можна лічыць Заходнюю Беларусь аграрна-сыравінным прыдаткам Польшчы.