§ 10–1. Ад палітыкі «ваеннага камунізму» да новай эканамічнай палітыкі

1. Сацыяльна-эканамічнае становішча Беларусі ў 1917—1920 гг.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. найважнейшай задачай савецкай улады стала арганізацыя гаспадарчага жыцця. На тэрыторыі Беларусі пад кіраўніцтвам савецкіх і партыйных органаў ажыццяўляліся радыкальныя эканамічныя пераўтварэнні: нацыяналізацыя банкаў і прамысловасці, уводзіўся 8-гадзінны працоўны дзень, канфіскоўваліся памешчыцкія і царкоўныя землі, а таксама ствараліся першыя калектыўныя гаспадаркі сялян. Акрамя таго, пашыралася сетка школьных устаноў, уводзілася бясплатная адукацыя, разгортвалася праца па ліквідацыі непісьменнасці сярод дарослага насельніцтва. Перад новым кіраўніцтвам паўсталі няпростыя пытанні арганізацыі гаспадарчага жыцця, рашэнне якіх ўскладнялася тым, што значная частка тэрыторыі была акупавана германскімі войскамі.

У канцы 1917 г. у Беларусі пачалі ўводзіць працоўны кантроль, які ў 1918 г. дзейнічаў на 126 прадпрыемствах, што складала каля 2/3 рабочых фабрык і заводаў. У канцы 1917 г. быў усталяваны кантроль над фінансамі: ішла нацыяналізацыя ўсіх прыватных банкаў, на базе Дзяржбанка быў створаны Народны банк, аддзяленні якога былі заснаваны таксама ў шэрагу гарадоў Беларусі.

Важнае месца ў першых сацыялістычных пераўтварэннях займала нацыяналізацыя капіталістычнай уласнасці. Аднак на беларускіх землях гэтаму працэсу перашкаджала спачатку германская, а затым польская акупацыя. У канцы 1920 г. на дзяржаўных прадпрыемствах працавала 80,1 % рабочых, на кааператыўных — 0,9 %, на прыватных — 19 %.

У лістападзе — снежні 1917 г. на беларускіх землях пачалася рэалізацыя Дэкрэта аб зямлі, тут, як і па ўсёй краіне, сталі стварацца першыя калектыўныя гаспадаркі – камуны, сельгасарцелі і таварыствы па апрацоўцы зямлі (ТАЗы). Першыя калгасы на беларускіх землях з'явіліся ўжо ў канцы 1917 — пачатку 1918 г. у Аршанскім, Віцебскім, Лепельскім, Быхаўскім, Горацкім і шэрагу іншых паветаў.

Камуны арганізоўваліся ў асноўным на былых памешчыцкіх землях, яе члены не мелі асабістай гаспадаркі. Усе сродкі вытворчасці аб'ядноўваліся, а размеркаванне рэсурсаў ішло па едаках. У арцелях у асабістай уласнасці сялян заставаліся дом і падсобная гаспадарка, а даходы размяркоўваліся па колькасці і якасці працы. У таварыствах жа агульнымі былі толькі землекарыстанне і праца, у той жа час дом, інвентар і жывёла заставаліся ва ўласнасці селяніна. У той жа час на захопленай нямецкімі акупантамі тэрыторыі былі адменены дэкрэты савецкай улады, адноўлены маёмасныя правы памешчыкаў і капіталістаў. Быў усталяваны жорсткі акупацыйны рэжым, які падпарадкаваў гаспадарчую сістэму Беларусі патрэбам і інтарэсам Германіі. Праводзілася ўзмоцненая рэквізіцыя прадуктаў і жывёлы. У многіх месцах была аб'яўлена мабілізацыя коней. Усё гэта актыўна вывозілася ў Германію.

У лютым 1919 г. экспансію на беларускую зямлю пачала Польшча і да жніўня яе войскі захапілі большую частку Беларусі. На акупаванай тэрыторыі быў усталяваны жорсткі акупацыйны рэжым. Польскія жаўнеры адбіралі ў сялян тое, што не паспелі прыбраць да рук папярэднія акупанты. Багацці Беларусі раскрадаліся і перапраўляліся ў Польшчу.

Першая сусветная і польска-савецкая войны паставілі Савецкую Беларусь на мяжу эканамічнай катастрофы. Прамысловая вытворчасць у Беларусі скарацілася ў некалькі разоў. З 715 прамысловых прадпрыемстваў Беларусі пасля вайны засталося 235. Многія з іх з-за адсутнасці сыравіны і паліва не працавалі. Прадукцыя сельскай гаспадаркі складала менш паловы ад даваеннай.

Да 1920 г. эканоміка БССР апынулася ў цяжкім становішчы. Працягласць чыгунак скарацілася на 2/3, не хапала паліва, знасіўся машынны парк. Заработная плата рабочых у параўнанні з даваенным узроўнем складала каля 20 %. Насельніцтва Беларусі значна скарацілася. Многія жыхары краю загінулі на франтах, эмігравалі, памерлі ад голаду, хвароб, эпідэмій і інш. Злачынныя групоўкі тэрарызавалі насельніцтва, нягледзячы на жорсткія меры з боку органаў Надзвычайнай камісіі і міліцыі.

2. Палітыка «ваеннага камунізму», яе сутнасць. Крызіс палітыкі «ваеннага камунізму» і пераход да новай эканамічнай палітыцы

Палітыка «ваеннага камунізму» праводзілася ў 1918—1921 гг. ва ўмовах грамадзянскай вайны і замежнай ваеннай інтэрвенцыі. Сваю назву палітыка атрымала па прычыне адмены таварна-грашовых адносін, адсутнасці прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці, увядзення натуральнай аплаты працы, роўнасці ў размеркаванні матэрыяльных выгод. Гэта нагадвала прынцыпы, на аснове якіх, на думку бальшавікоў, паўстане будучае камуністычнае грамадства. «Камуністычныя» пачаткі ў перыяд Грамадзянскай вайны былі следствам разрухі, крайняга недахопу рэсурсаў і ўкараняліся ваенна-адміністрацыйным шляхам. Адсюль і тэрмін «ваенны».

У асноўным палітыка «ваеннага камунізму» была абумоўлена гаспадарчай разрухай, выкліканай ваеннымі дзеяннямі. Яе мэтай з'яўлялася мабілізацыя ўсіх сіл і рэсурсаў на захаванне ўлады бальшавікоў, абарону заваёў Кастрычніцкай рэвалюцыі.

Увядзенне харчразвёрсткі ставіла большасць сялян на мяжу напаўгалоднага выжывання. Для дзяржаўнай нарыхтоўкі хлеба ствараліся спецыяльныя харчовыя атрады. Яны забіралі ў сялян не толькі лішкі, але і часта неабходныя для спажывання прадукты.

Дэзарганізацыя вытворчасці, адсутнасць стымулаў да вытворчай працы запатрабавалі ўзмацнення жорсткасці мер па арганізацыі вытворчасці, якія выліліся ў мілітарызацыю працы. Спачатку яна ахапіла рабочых і служачых абаронных галін, а затым на ваеннае становішча былі пераведзеныя ўсе галіны прамысловасці і чыгуначны транспарт. Былі ўведзеныя нармаванае картачнае размеркаванне прадуктаў, усеагульная працоўная павіннасць для асоб ад 16 да 50 гадоў, ураўняльная аплата працы. З прычыны інфляцыі і краху крэдытна-грашовай сістэмы некаторыя паслугі (квартплата, праезд) былі бясплатнымі.

У вёсцы дзейнічалі так званыя камітэты беднаты, якія канфіскавалі зямлю, інвентар, харчаванне ў асноўным у заможнага сялянства. Забараняўся ўсякі прыватны гандаль.

Палітыка «ваеннага камунізму», заснаваная на гвалце і надзвычайных ваенна-загадных метадах кіравання гаспадарчым жыццём, перш за ўсё ў дачыненні да сялянства, выклікала сапраўдную вайну на вёсцы і паставіла пад пытанне сам факт захавання ўлады бальшавікоў. Пасля заканчэння Грамадзянскай вайны, паслаблення міжнароднай напружанасці сяляне сталі патрабаваць права распараджэння зямлёй і вырабленай прадукцыяй, адмены палітыкі «ваеннага камунізму». Кульмінацыяй агульнай незадаволенасці стала ўзброенае выступленне маракоў Кранштата ў лютым — сакавіку 1921 г., якое адлюстравала агульны настрой сялянства, паказала бесперспектыўнасць палітыкі «ваеннага камунізму».

Глыбокі эканамічны крызіс, сялянскія хваляванні, працяг палітыкі «ваеннага камунізму» стварылі пагрозу ўлады бальшавікоў і прымусілі іх пайсці на перагляд свайго эканамічнага курсу. 

3. Сутнасць і змест новай эканамічнай палітыкі, яе супярэчнасці

У сакавіку 1921 г. на Х з'ездзе РКП (б) была прынятая новая эканамічная палітыка (нэп). Мэтамі нэпа з'яўляліся зніжэнне сацыяльнай напружанасці, умацаванне сацыяльнай базы савецкай улады, ліквідацыя разрухі, выхад з крызісу і аднаўленне гаспадаркі.

Пераход да нэпа быў спробай сумясціць сацыялістычныя прынцыпы кіравання эканомікай з эканамічнымі законамі рынку, выкарыстаць прыватны капітал у інтарэсах сацыялістычнага будаўніцтва. Адной з прычын пераходу да нэпа была масавае незадаволенасць палітыкай «ваеннага камунізму» на вёсцы, выступленні ў гарадах і арміі. Сяляне патрабавалі адмены харчразвёрсткі і дазволу свабоднага гандлю. З узрастаннем матэрыяльных цяжкасцей пачасціліся забастоўкі рабочых і выступленні сялян.

Пераход да НЭПа на тэрыторыі Беларусі меў шэраг асаблівасцей: поўная разруха, разрыў гаспадарчых сувязяў, распыленне рабочага класа, бандытызм, малая тэрыторыя (БССР складалася толькі з шасці паветаў Мінскай губерні).

Першачарговай мерай нэпа стала замена харчовай разверсткі харчовым падаткам, які быў меншы і ўстанаўліваўся да пачатку палявых работ. Яго памер дыферэнцыраваўся ў залежнасці ад ураджайнасці зямлі, колькасці жывёлы ў гаспадарцы сялян. З 1 студзеня 1924 г. ён спаганяўся новай савецкай валютай – чырвонцамі ў памеры каля 5 % прыбытку з сялянскай гаспадаркі. Для гаспадарак, якія павялічвалі пасевы неабходных культур, сем'яў чырвонаармейцаў, інвалідаў грамадзянскай вайны прадугледжваліся льготы.

Сяляне атрымалі свабоду выбару форм землекарыстання. Законнымі прызнаваліся сялянская арцель, абшчына, аднаасобныя валоданні ў выглядзе водрубаў або хутароў і інш. Дазвалялася здаваць зямлю ў арэнду і выкарыстоўваць наёмную працу пры ўмове, што члены сям'і наймальніка таксама працавалі. Заахвочвалася развіццё кааперацыі. Атрымала развіццё сельскагаспадарчая кааперацыя, пераважна крэдытная і забеспячэнска-збытавая.

Усё гэта стымулявала дробнатаварная сялянская гаспадарка. Лішкі прадукцыі, якія заставаліся ў сялян пасля выплаты падаткаў, яны маглі свабодна прадаваць на рынку.

У прамысловасці таксама адбыліся змены. Адмяняліся дэкрэты, якія абмяжоўвалі свабоду дзеянняў і паўнамоцтвы дробных і сярэдніх прыватных, а таксама кааператыўных прадпрыемстваў. Прамысловыя кааператывы атрымалі правы юрыдычных асоб, маглі выкарыстоўваць наёмную працу, атрымліваць крэдыты. Дазвалялася арэнда прамысловых прадпрыемстваў, у тым ліку замежным фірмам у форме канцэсій, аднак у Беларусі яны не атрымалі распаўсюджвання.

Змянілася кіраванне дзяржаўнай прамысловасцю. Глаўки былі ліквідаваныя, замест іх створаны трэсты, якія пераходзілі на гаспадарчы разлік. Трэсты аб'ядноўваліся ў сіндыкаты, якія самі займаліся збытам, забеспячэннем, крэдытаваннем, знешнегандлёвымі аперацыямі. Усталёўвалася грашовая аплата працы работнікаў, аднаўляліся тарыфы і разрады. Былі ліквідаваныя абавязковая працоўная павіннасць і абмежаванні на змену месца працы.

Паміж рознымі відамі гандлю існавала адкрытая канкурэнцыя. У рознічным гандлі пераважаў прыватнік, дзяржава лідзіравала ў аптовым гандлі, кааператывы спалучалі як аптовы, так і рознічны гандаль.

У галіне фінансаў вялікае значэнне надавалася стабілізацыі грашовага абарачэння. У 1922—1924 гг. была праведзена грашовая рэформа. З'явіліся новыя грашовыя знакі — чырвонцы, якія абменьваліся на золата, а таксама новыя казначэйскія білеты коштам 1, 3, 5 рублёў, разменныя сярэбраная і медная манеты. На валютным рынку чырвонцы абменьваліся таксама і на асноўныя замежныя валюты па даваенным курсе царскага рубля (1 амерыканскі даляр — 1,94 руб.).

Была нанава створана сетка крэдытных устаноў. Яна складалася з філіялаў Дзяржбанка СССР, філіялаў спецыяльных агульнасаюзных банкаў (Прамбанка і Усекабанка), Беларускага камунальнага банка ў Мінску, Белсельхозбанка і таварыстваў сельскагаспадарчага крэдыту, таварыстваў узаемнага крэдыту, крэдытнай кааперацыі, ашчадных кас.

Такім чынам, новая эканамічная палітыка азначала пераход ад адміністрацыйнага да гасразліковага сацыялізму, выкарыстанне таварна-грашовых адносін для будаўніцтва сацыялістычнага грамадства. Але пры гэтым рынкавая тэндэнцыя рэалізоўвалася пераважна ў перыферыйных сектарах эканомікі.

Разам з тым дапушчэнне рынкавых адносін у савецкай эканоміцы вяло, з аднаго боку, да аднаўлення народнай гаспадаркі, з другога – суправаджалася крызіснымі з'явамі. Крызіс восені 1923 г. («крызіс збыту») выявіўся ў значным перавышэнні цэн на прамысловыя вырабы над цэнамі на сельгаспрадукцыю па параўнанні з даваенным узроўнем. Крызіс на рубяжы 1925/1926 г. быў звязаны з вострым дэфіцытам прамысловых тавараў. Крызіс 1927/1928 г. адлюстраваўся ў зрыве плана хлебазагатовак ў сувязі з адмовай сялян прадаваць хлеб дзяржаве па нізкіх коштах. Калі ў першых двух выпадках дзяржавай былі выкарыстаныя пераважна эканамічныя механізмы вырашэння крызісу, то ў трэцім былі ўжытыя надзвычайныя меры па канфіскацыі хлеба. Пачалося выцясненне прыватнага прадпрымальніцтва з усіх сфер народнай гаспадаркі, узмацненне адміністрацыйных мер кіравання гаспадаркай, дэмантаж рынкавых механізмаў нэпа.

4. Вынікі аднаўлення народнай гаспадаркі Савецкай Беларусі

Ажыццяўленне новай эканамічнай палітыкі садзейнічала хуткаму адраджэнню сельскай гаспадаркі Беларусі. Былі адноўлены пасяўныя плошчы, павысіліся ўраджайнасць і валавыя зборы сельскагаспадарчых культур, павялічылася пагалоўе жывёлы. Сталі з’яўляцца буйны́я калектыўныя прадпрыемствы для вядзення сельскай гаспадаркі (калгасы і саўгасы).

Адносная эканамічная лібералізацыя ў гады нэпа стварыла спрыяльныя ўмовы для аднаўлення прамысловасці. Былі рэканструяваны і пабудаваны некалькі дзясяткаў фабрык і заводаў. Да пачатку 1928 г. аб’ём прамысловай прадукцыі ў рэспубліцы ўзрос у 2,3 раза. Дынамічна развівалася энергетыка. У адпаведнасці з планам дзяржаўнай электрыфікацыі Расіі (ГОЭЛРО) на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне 1920‑х гг. будаваліся электрастанцыі ў Мінску і іншых гарадах рэспублікі. Быў у асноўным адноўлены чыгуначны і рачны транспарт.

У гады нэпа была адменена абавязковая працоўная павіннасць. На біржах працы ў БССР у 1925 г. было зарэгістравана 147 тыс. чалавек. Увядзенне гасразліку прывяло да ліквідацыі ўраўняльнага прынцыпу ў аплаце працы. Пры аплаце працы цяпер улічвалася кваліфікацыя рабочых і служачых. У 1927 г. прадукцыйнасць працы на прадпрыемствах БССР перавысіла даваенны ўзровень у 1,8 раза.

За перыяд нэпа былі адноўлены сельская гаспадарка рэспублікі і прамысловасць, узрасла колькасць прадпрыемстваў і працуючых на іх. Спажывецкі рынак быў напоўнены асноўнымі таварамі, павялічыўся гандлёвы абарот.

Пытанні і заданні

1. Вылучыце і абгрунтуйце прычыны ўвядзення палітыкі «ваеннага камунізму».

2. У чым заключалася роля нэпа ў аднаўленні гаспадаркі Савецкай Беларусі? Складзіце табліцу «Асноўныя мерапрыемствы нэпа ў горадзе і вёсцы». Якія механізмы нэпа вы лічыце найбольш эфектыўнымі?

3. Па якіх прычынах нэп стаў усяго толькі часовай мерай у палітыцы бальшавікоў?

4. Абмяркуйце, у чым заключаўся станоўчы, а ў чым — негатыўны ўплыў нэпа на развіццё сельскай гаспадаркі і прамысловасці.

5. Паглядзіце фільм «Зваротны адлік. За што змагаліся? Святло і цені Савецкага НЭПа». Назавіце прычыны высокага ўзроўню беспрацоўя ў Мінску ў перыяд нэпа. Як атрымалася дасягнуць кантролю на рынку працы і перайсці да ўсеагульнай занятасці? Аб якім гістарычным дзеячы перыяду нэпа ў БССР ідзе гаворка ў фільме? Які ўклад у развіццё эканомікі Мінска ён зрабіў?