§ 6–7-2. Расійская імперыя ў XIX — пачатку XX ст.: палітычнае развіццё і рэвалюцыі

1. Айчынная вайна 1812 г. і грамадскія рухі XIX ст.

Айчынная вайна 1812 г. і асабліва замежныя паходы рускай арміі 1813—1814 гг. моцна паўплывалі на настроі ў грамадстве. Многія дваране вярнуліся з вайны перакананымі праціўнікамі самадзяржаўя і прыгоннага права, пранікліся заходнім ладам жыцця і ліберальнай ідэалогіяй. Сам Аляксандр I стаў будаваць ліберальна-рэфарматарскія праекты.

Адным  з вынікаў узмацнення ўплыву ліберальных ідэй у грамадстве стаў рух дзекабрыстаў. Асноўнай мэтай руху было прыняцце канстытуцыі і пераход да канстытуцыйнай манархіі альбо да рэспубліканскай формы праўлення. Такім чынам, дзекабрысты, пераважна выхадцы з вельмі багатых памешчыцкіх сем’яў, выступалі за ліквідацыю самадзяржаўя. Прыкладам для іх паслужылі падзеі пачатку 1820-х гг. у Іспаніі, Неапалітанскім каралеўстве і Грэцыі.

Агульная сітуацыя ў дзяржаве замацоўвала ўпэўненасць маладых арыстакратаў у тым, што яны маюць рацыю. Становішча сялян, якія вынеслі на сваіх плячах асноўны цяжар вайны ў збяднелых вёсках, пагоршылася. Памешчыкі патрабавалі выплаты аброку і адпрацоўкі паншчыны ў поўным аб’ёме. Сялянскія бунты, што ўспыхвалі ў адказ на гэта, жорстка душыліся.

Пачаліся хваляванні ў арміі. У 1820 г. супраць жорсткіх армейскіх парадкаў паўстаў прасякнуты ліберальнымі настроямі гвардзейскі Сямёнаўскі полк. Забарона на цялесныя пакаранні, пенсіі, незалежнасць палка ад ваеннага дэпартамента і іншыя прывілеі былі адменены. Скарачэнне расходаў на полк, муштра і цялесныя пакаранні салдат выклікалі абурэнне афіцэрскага корпуса. У Сямёнаўскім палку праходзілі ваенную службу будучыя вядомыя дзекабрысты (С. П. Трубяцкі, С. І. Мураўёў-Апостал, І. Д. Якушкін і інш.).

У выніку нерэалізаванасць ліберальных рэформ зверху прывяла да незадаволенасці значнай часткі дваран, стварэння тайных гурткоў і таварыстваў. У 1816 г. на базе некалькіх такіх арганізацый узнікла першае тайнае таварыства маладых дваран-афіцэраў «Саюз выратавання» на чале з палкоўнікам А. М. Мураўёвым. Удзельнікі арганізацыі выступалі за ўвядзенне канстытуцыйнай манархіі і адмену прыгоннага права. Аднак з-за розных поглядаў на метады дасягнення пастаўленых мэт таварыства распалася.

У 1818—1821 гг. існавала тайнае таварыства «Саюз дабрабыту», якое выступала за адмену прыгоннага права, звяржэнне самадзяржаўя і ўсталяванне ў Расіі рэспублікі. Аднак забойства цара члены арганізацыі адмаўлялі. Сам Аляксандр I наступным чынам пракаментаваў іх дзейнасць: «…Я падзяляў і заахвочваў усе гэтыя мары і гэтыя памылкі... не мне варта быць строгім».

Пасля самароспуску таварыства на яго аснове сфарміраваліся дзве дзекабрысцкія арганізацыі. У вайсковых часцях, раскватараваных ва ўкраінскіх губернях, было створана «Паўднёвае таварыства» на чале з палкоўнікам П. І. Пестэлем, які склаў будучы праект грамадскага ўладкавання «Руская праўда». Згодна з гэтым дакументам уводзіўся падзел улад на заканадаўчую, выканаўчую, судовую і па-над імі — даглядальную, прадстаўленую 120 пажыццёва абранымі баярамі, над якімі стаяў дыктатар. Пестэль планаваў стварыць бессаслоўнае грамадства з жорсткім паліцэйскім кантролем. У 1822 г. узнікла «Паўночнае таварыства» на чале з М. М. Мураўёвым, які склаў «Канстытуцыйны праект» грамадскага ўладкавання ў Расіі.

19 лістапада 1825 г. нечакана памёр 47-гадовы Аляксандр I. У краіне склалася заблытаная сітуацыя з пераходам у спадчыну прастола. Наступны па старшынстве сын Паўла I Канстанцін жыў у Польшчы, быў жанаты з дваранкай няцарскага роду і не меў права перадачы трона сваім нашчадкам. Брат Мікалай, які не меў падтрымкі вышэйшых ваенных колаў, пад ціскам вайскоўцаў 27 лістапада адрокся ад прастола на карысць Канстанціна. Канстанцін жа, кіруючыся воляй нябожчыка Аляксандра I, афіцыйна адмовіўся ад прастола яшчэ 25 лістапада ў Варшаве. Звесткі аб гэтым да Пецярбурга дайшлі са спазненнем і трымаліся ў тайне з-за складанасці сітуацыі, бо Дзяржаўны савет, які прысягнуў Канстанціну, фактычна парушыў прысягу Аляксандру I (Маніфест 16 жніўня 1823 г.), у якой утрымлівалася таксама згода на пакорнасць наследніку прастола. Акрамя таго, савет меў дакументы, дзе наследнікам называўся Мікалай. Фактычна падзеі 27 лістапада сталі спробай дзяржаўнага перавароту з боку членаў Дзяржаўнага савета.

Ваенныя змоўшчыкі вырашылі скарыстацца сітуацыяй міжцарства. 14 снежня 1825 г. было вырашана вывесці верныя ім войскі на Сенацкую плошчу Пецярбурга, каб заблакіраваць сенатараў і вышэйшых чыноўнікаў, што ішлі на прысягу Мікалаю Паўлавічу, і забіць цара і яго сям’ю. Але Мікалай прызначыў прысягу на 4 гадзіны раніцы, і калі дзекабрысты выйшлі на плошчу, яна ўжо адбылася. Паўстанне было задушана, 1 тыс. чалавек забіта. Па выніках закрытага судовага разбіральніцтва ўлетку 1826 г. пецярых дзекабрыстаў — П. Пестэля, К. Рылеева, С. Мураўёва-Апостала, М. Бястужава-Руміна і П. Кахоўскага — «як найбольшых злодзеяў» — прыгаварылі да смяротнага пакарання. Каля 600 чалавек былі прыгавораны да катаргі, пазбаўлення чыноў, ссылкі. Праз трыццаць гадоў дзекабрысты, што засталіся на той час жывымі, былі амнісціраваны.

Разузгодненасць дзеянняў і вузкая сацыяльная база паўстанцаў прывялі да іх паражэння. У выніку паўстанне дзекабрыстаў замарудзіла рэформы дзяржаўнага кіравання ў Расіі, паколькі ўлада, баючыся новых выступленняў, узяла на ўзбраенне больш кансерватыўную палітыку.

2. Рэвалюцыйны рух у Расіі і яго асаблівасці

У 1830—1840-я гг. з’явіліся дзве новыя плыні грамадскай думкі — заходніцтва і славянафільства. Заходнікі былі ўпэўнены ў адзінстве і цэласнасці гістарычнага працэсу і на гэтай падставе лічылі, што ўсе народы праходзяць адны і тыя ж гістарычныя этапы, а рускі народ адстаў ад Захаду і павінен яго дагнаць. Прыгонную працу прапанавалася замяніць вольнанаёмнай, а самадзяржаўе — канстытуцыйнай манархіяй. Сярод заходнікаў вылучаліся прыхільнікі рэспубліканскага праўлення А. І. Герцэн, М. П. Агароў, В. Р. Бялінскі. Яны не ідэалізавалі сучасную ім Еўропу, а заклікалі Расію і еўрапейскія дзяржавы разам здзейсніць пераход да сацыялізму шляхам рэвалюцыі.

Славянафілы А. С. Хамякоў, браты І. В. і П. В. Кірыеўскія, Ю. Ф. Самарын, А. І. Кошалеў лічылі, што ў Расіі асаблівы шлях развіцця, заснаваны на традыцыйнай рускай абшчыннасці і праваслаўі. Яны заклікалі аднавіць дапятроўскія асновы рускага грамадства, адмяніць прыгоннае права і адрадзіць земскія саборы. Такім чынам, і заходнікі, і славянафілы крытыкавалі прыгоннае права і дабіваліся змены дзяржаўнага ладу ў Расіі.

Разыходжанне ліберальнага і рэвалюцыйнага рухаў, якое намецілася яшчэ ў дзекабрысцкіх арганізацыях, канчаткова было аформлена ў 1840—1850-я гг. Прадстаўнікі рэвалюцыйнага руху грунтаваліся на ўтапічным сацыялізме. Самымі радыкальнымі ў рэвалюцыйна-дэмакратычным руху былі прадстаўнікі гуртка М. В. Петрашэўскага.

У сувязі з развіццём сферы адукацыі яшчэ ў канцы XVIII ст. у Расіі стала зараджацца інтэлігенцыя, прадстаўленая выкладчыкамі школ і вышэйшых навучальных устаноў, урачамі, юрыстамі, дзеячамі культуры. Спецыяльнымі ўказамі дазвалялася займацца дзейнасцю ва ўказаных сферах дзецям святароў, салдат, збяднелых і дробнамаянтковых дваран, мяшчан і чыноўнікаў. Паколькі яны з’яўляліся прадстаўнікамі розных чыноў і саслоўяў, іх называлі разначынцамі. Сацыяльная роля разначынцаў заўважна ўзрасла — яны сталі адціскаць дваранства ў сферы кіравання. Частка інтэлігенцыі падзяляла ідэі ўтапічнага сацыялізму і папоўніла рады рэвалюцыянераў.

Рэвалюцыйны кірунак узмацніўся ў Расіі ў паслярэформенны перыяд. Прадстаўнікоў леварадыкальных плыняў і гурткоў, якія паходзілі з разначынцаў, сталі называць народнікамі. Родапачынальнікамі іх ідэалогіі былі А. І. Герцэн і М. Г. Чарнышэўскі. У 1861 г. А. І. Герцэн у сваёй рэвалюцыйнай газеце «Колокол» заклікаў рускіх рэвалюцыянераў ісці ў народ і прапагандаваць сацыялістычныя ідэі сярод сялян.

У 1861—1864 гг. дзейнічала рэвалюцыйнае таварыства «Зямля і воля», члены якога абапіраліся на сацыялістычныя прынцыпы і патрабавалі склікання бессаслоўнага народнага сходу. Рэальная дзейнасць па ўцягванні народа ў рэвалюцыйны рух — «хаджэнне ў народ» — пачалася ў 1870-я гг. Адноўленае ў 1876 г. у форме народніцкай арганізацыі таварыства «Зямля і воля» абвясціла новы этап «хаджэння ў народ». Замест пастаяннай змены месца агітацыі — выступленняў то ў адным, то ў іншым сяле — народнікі ўладкоўваліся ў вёсках фельчарамі, ветэрынарамі, каморнікамі, настаўнікамі з мэтай агітацыі і прапаганды сацыялістычных ідэй. Тым не менш сяляне не адгукнуліся, не давяраючы прапагандыстам, якія заклікалі да рэвалюцыі і звяржэння цара.

«Хаджэнне ў народ» працягвалася не больш за два гады і скончылася поўным правалам агітацыйнага этапа руху народнікаў. Тады было вырашана перайсці да тактыкі індывідуальнага тэрору з мэтай дэзарганізацыі дзяржавы і ліквідацыі «найбольш шкодных альбо выдатных асоб з урада».

Асноўнымі патрабаваннямі адноўленай арганізацыі былі перадача ўсёй зямлі сялянам на роўных умовах, увядзенне абшчыннага самакіравання, свабода веравызнання і права нацый на самавызначэнне. У 1879 г. яна раскалолася на «Народную волю» — прыхільнікаў тэрору — і «Чорны перадзел». Прадстаўнікі «Чорнага перадзелу» засталіся вернымі народніцкім прынцыпам. Яны заклікалі да ўсеагульнага  нізавога (чорнага) перадзелу зямлі, гэта значыць да таго, да чаго імкнуліся і аб чым марылі сяляне.

У гэты ж час урад працягваў ліберальную рэфарматарскую дзейнасць, закліканую ў тым ліку знізіць напал рэвалюцыйнага руху. У 1881 г. кіраўніком Міністэрства ўнутраных спраў М. Т. Лорыс-Мелікавым была падрыхтавана так званая «Канстытуцыя сэрца», якая мела на мэце ўвядзенне ў Расіі законадарадчага органа пры імператары кшталту парламента. Аднак радыкаламі з рэвалюцыйнага руху «Народная воля» 1 сакавіка быў забіты Аляксандр II, перш чым ён паспеў зацвердзіць гэты дакумент. Такім чынам была сарвана спроба лібералізацыі грамадства зверху.

У разгледжаны перыяд у расійскім грамадстве ішло станаўленне яшчэ адной палітычнай сілы, якая ў будучыні стала авангардам рэвалюцыйнай барацьбы, — рабочага класа. Нізкая тэхнічная аснашчанасць фабрык і заводаў і аграрная перанаселенасць цэнтральных раёнаў Расіі прывялі да таго, што капіталісты пагаршалі ўмовы працы пралетарыяту, уводзілі сістэмы штрафаў нават за невялікія правіны, прымушалі купляць дарагія прадукты ў фабрычных крамах. У выніку на фабрыках і заводах сталі праходзіць забастоўкі з патрабаваннямі павелічэння зарплат, адмены штрафаў. У асабліва цяжкіх умовах апынуліся рабочыя ў перыяд прамысловага крызісу пачатку 1880-х гг. Іх буйнейшым выступленнем у той перыяд стала Марозаўская стачка 1885 г. на вядучым баваўняным прадпрыемстве. Рабочыя грамілі фабрычныя карпусы, дамы і кватэры адміністрацыі.

Прапагандысцкую дзейнасць сярод прадстаўнікоў рабочага класа з сярэдзіны 1870-х гг. пачалі народнікі. Створаны яшчэ ў 1878 г. у Пецярбургу «Паўночны саюз рускіх рабочых» ужо выступаў за палітычныя свабоды. Пад уплывам рабочага руху ў 1886 г. былі прыняты фабрычныя законы «Правілы аб найме рабочых на фабрыкі, заводы і мануфактуры» і «Асаблівыя правілы аб узаемных адносінах фабрыкантаў і рабочых». Аднак заўважнага паляпшэння становішча рабочых не адбылося.

Пазней на глебе народніцкага руху аформіліся першыя марксісцкія гурткі. У 1890-я гг. пачалося іх аб’яднанне. У 1895 г. была створана арганізацыя сацыял-дэмакратаў «Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа», а ў 1898 г. у Мінску адбыўся першы з’езд Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП). Згуртаваннню сацыял-дэмакратаў садзейнічала створаная ў 1900 г. у Жэневе газета «Іскра». Вельмі важную ролю адыграла праца У. І. Леніна «Што рабіць?» (1902), дзе ён сфармуляваў ідэю новай партыі прафесійных рэвалюцыянераў, якія павінны ўзяць уладу ў краіне. На другім з’ездзе, які прайшоў у Лондане ў 1903 г., адбыўся яе раскол. У ходзе выбараў цэнтральных органаў партыі большасць — бальшавікі — падтрымалі У. І. Леніна, а меншасць — меншавікі — Ю. В. Мартава. Сацыялістычная рэвалюцыя і ўсталяванне дыктатуры пралетарыяту былі абвешчаны на з’ездзе канчатковай мэтай партыі. У якасці бліжэйшых задач былі зацверджаны звяржэнне самадзяржаўя, усталяванне дэмакратычных свабод, васьмігадзінны працоўны дзень і інш.

Левыя арганізацыі і партыі ўзнікалі таксама на ўскраінах Расійскай імперыі: у 1892 г. — «Польская сацыялістычная партыя», у 1897 г. —«Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз» (Бунд).

Канец ХIХ — пачатак ХХ ст. сталі перыядам актыўнага афармлення палітычных партый, якія выражалі інтарэсы розных груп насельніцтва. У 1900 г. была створана аграрна-сацыялістычная ліга, у 1902 г. — партыя рускіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэры), у складзе якой мелася баявая арганізацыя. Эсэры выступалі за сацыялізацыю зямлі — перадачу яе сялянам, у адрозненне ад сацыял-дэмакратаў, якія настойвалі на яе нацыяналізацыі — перадачы дзяржаве.

У перыяд уздыму рэвалюцыі 1905—1907 гг. лібералы стварылі канстытуцыйна-дэмакратычную партыю (кадэты). Яны з’яўляліся прыхільнікамі ліберальна-дэмакратычнай традыцыі Расіі, выступалі за ўсталяванне канстытуцыйнай манархіі шляхам дэмакратычных рэформ, увядзення свабоды слова, друку і да т. п. Тая частка лібералаў, якая станоўча прыняла Маніфест 17 кастрычніка, стварыла партыю «Саюз 17 кастрычніка». У асноўным яна выражала інтарэсы буйных памешчыкаў, прадпрымальнікаў і чыноўнікаў.

Увесну 1905 г. узніклі і крайне правыя «чарнасоценныя» арганізацыі, якія выступалі за захаванне і ўмацаванне манархіі. Іх назва паходзіла ад ніжагародскіх «чорных (нізавых) сотняў» Кузьмы Мініна, якія вывелі Расію са стану Смутнага часу. Вярхі «чарнасоценцаў» складаліся з памешчыкаў, купцоў, святароў і прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Практычна ўсе палітычныя арганізацыі ў Расіі аказаліся непадрыхтаванымі да рэвалюцыі.

3. Знешняя палітыка

У XIX ст. Расія актыўна працягнула пашырэнне сваіх тэрыторый. Межы вялізнай па плошчы дзяржавы мелі патрэбу ў пастаяннай абароне. Знешняя палітыка Расійскай імперыі была падпарадкавана рашэнню гэтай важнай задачы на працягу ўсяго стагоддзя.

Найбольшая пагроза зыходзіла ад еўрапейскіх дзяржаў на захадзе і Асманскай імперыі на поўдні. У тыя часы многія праблемы знешняй палітыкі вырашаліся толькі шляхам ваенных дзеянняў. У пачатку стагоддзя Расія вяла паспяховыя войны супраць Швецыі і Асманскай імперыі, у выніку чаго атрымала землі Фінляндыі і Бесарабіі. Асманская імперыя адмовілася ад далейшых спроб заваяваць Грузію. Сур’ёзна ўмацавала аўтарытэт Расіі перамога над Францыяй у Айчыннай вайне 1812 г.

У час царавання Мікалая I Расія па просьбе асобных дзяржаў прыняла ўдзел у задушэнні рэвалюцыйных рухаў у Еўропе і ў той жа час узмацніла ваеннае пранікненне ў Сярэднюю Азію. У 1860-я гг. у склад імперыі ўвайшлі Ташкент і некалькі ханстваў. З далучэннем Туркменіі ў 1884 г. завяршыўся працэс пашырэння Расійскай імперыі на паўднёвых рубяжах.

Аднак на заходнім напрамку Расія пацярпела сур’ёзную няўдачу. У Крымскай вайне яна саступіла аб’яднаным сілам Турцыі, Англіі і Францыі. Па выніках Парыжскага мірнага дагавора страціла частку Бесарабіі. Таксама ёй было забаронена мець свой флот на Чорным моры. Сітуацыя змянілася толькі пасля таго, як Расія падтрымала Прусію ў вайне 1870—1871 гг. супраць Францыі, а затым стала саюзнікам Германіі і Аўстра-Венгрыі. Аўтарытэт Расіі заўважна ўзрос пасля паспяховай руска-турэцкай вайны 1877—1878 гг. У наступныя гады англа-французскай дыпламатыі ўдалося разарваць саюзніцкія адносіны паміж Расіяй, Германіяй і Аўстра-Венгрыяй.

4. Рэвалюцыя 1905—1907 гг.

Адна з важнейшых эканамічных прычын рэвалюцыі заключалася ў тым, што царскі ўрад так і не вырашыў аграрнае пытанне — уласнасць абшчыны на зямлю заставалася няпоўнай, краіна была аграрна перанаселена. Акрамя таго, эканамічны крызіс 1900—1903 гг. і эканамічныя вынікі руска-японскай вайны вельмі балюча ўдарылі па шырокіх слаях насельніцтва, перш за ўсё па бедняках. Сярод прычын рэвалюцыі варта заўважыць нявырашанасць рабочага і нацыянальнага пытанняў у шматнацыянальнай Расійскай імперыі.

Палітычныя прычыны рэвалюцыі заключаліся ў захаванні самадзяржаўнага ладу, абвастрэнні сітуацыі на ўскраінах імперыі, эсэраўскім тэроры. Напрыклад, у ліпені 1904 г. эсэрам Я. Сазонавым быў забіты міністр унутраных спраў В. К. Плевэ.

Да пачатку рэвалюцыі ў Расіі склаліся тры палітычныя лагеры — урадавы, ліберальны і рэвалюцыйны.

Урадавы лагер фактычна абмяжоўваўся царскай сям’ёй і ўрадавым апаратам. Ён валодаў манаполіяй на ўладу і ні з кім не хацеў ёю дзяліцца — ні з лібераламі, ні тым больш з рэвалюцыянерамі.

Ліберальны лагер складаўся ў асноўным з прадстаўнікоў дваранства і буржуазіі. Лібералы імкнуліся да ўсталявання ў Расіі парламентарнага ладу на французскі або англійскі ўзор — з канстытуцыяй, парламентам і асноўнымі грамадзянскімі свабодамі.

Прыхільнікі рэвалюцыйнага лагера ставілі сваёй мэтай не толькі змяненне палітычнай сістэмы, але і пераўладкаванне ўсяго расійскага грамадства. Рэвалюцыйны лагер не быў адзіны. У яго радах налічваліся тры канкурыруючыя палітычныя партыі — эсэры, меншавікі і бальшавікі.

Рэвалюцыя праходзіла ў форме стачачнага руху, а таксама паўстанняў у арміі і на флоце.

Трэцяга студзеня 1905 г. пачалася стачка на пуцілаўскім заводзе, якую падтрымала большасць буйных заводаў Пецярбурга. На чале стачкі стала створаная Міністэрствам унутраных спраў арганізацыя «Сход рускіх фабрычна-заводскіх рабочых горада Санкт-Пецярбурга», якую ўзначаліў святар Г. А. Гапон. У час стачкі рабочыя напісалі петыцыю цару. 9 студзеня 1905 г. у «Крывавую нядзелю» адбыўся расстрэл рабочай дэманстрацыі, якая рушыла да Зімовага палаца з петыцыяй. Пралілася першая кроў, што выклікала народнае абурэнне. Чацвёртага лютага быў забіты маскоўскі генерал-губернатар, брат цара Вялікі князь Сяргей Аляксандравіч.

З мэтай разрадкі абстаноўкі 18 лютага 1905 г. былі апублікаваны акты, у якіх абвяшчаўся намер урада стварыць Дзяржаўную думу — законадарадчы орган народнага прадстаўніцтва. Праект увайшоў у гісторыю пад назвай «Булыгінскай думы» па прозвішчы міністра ўнутраных спраў А. Р. Булыгіна.

Тым не менш дзеянні ўрада не аслабілі сацыяльнае напружанне. У маі 1905 г. у ходзе стачкі ў Іванова-Вазнясенску ўзнік новы «нізавы» тып улады на ўзор сялянскага абшчыннага сходу — Савет рабочых упаўнаважаных. У Савет былі абраны сотні дэлегатаў, у асноўным ткачы. У яго склад увайшлі таксама меншавікі. Савет арганізаваў рабочую дружыну, міліцыю. Праіснаваўшы крыху больш за два месяцы, Савет аб’явіў аб самароспуску ў сувязі са спыненнем стачкі. Пасля гэтага Саветы рабочых дэпутатаў сталі стварацца і ў іншых гарадах.

14—25 чэрвеня 1905 г. адбылося паўстанне каманды на браняносцы «Князь Пацёмкін-Таўрычаскі», якое ўдарыла па міжнародным аўтарытэце Расіі. Акрамя Чарнаморскага флоту паўстанні прайшлі на Балтыйскім флоце, а таксама ва Уладзівастоку.

Да рэвалюцыйных дзеянняў актыўна далучыліся сяляне. 31 ліпеня — 1 жніўня адбыўся Першы ўсерасійскі сялянскі з’езд, які выступіў за адмену прыватнай уласнасці. У ліпені — жніўні прайшлі масавыя арышты пратэстоўцаў.

Выдадзены ўладамі 6 жніўня 1905 г. Маніфест аб скліканні законадарадчай Думы выклікаў абурэнне апазіцыі. У выніку 6—25 кастрычніка 1905 г. пачалася буйнейшая ў ходзе рэвалюцыі Усерасійская кастрычніцкая палітычная стачка. У ёй прынялі ўдзел звыш 2 млн чалавек з больш чым 50 гарадоў. Рабочыя спынілі працу практычна ўсіх буйных заводаў, пошты, тэлеграфа, транспарту, былі адменены заняткі ва ўсіх навучальных установах, перасталі працаваць банкі, аптэкі, магазіны. Пратэстоўцы пачалі стыхійна ствараць у гарадах Саветы рабочых дэпутатаў.

Сітуацыя стала выходзіць з-пад кантролю, і 17 кастрычніка 1905 г. цар быў вымушаны падпісаць Маніфест «Аб удасканальванні дзяржаўнага ладу». У адпаведнасці з ім усе людзі атрымлівалі грамадзянскія свабоды і недатыкальнасць асобы, абвяшчалася свабода слова, сумлення, сходаў і саюзаў. Да працы Дзяржаўнай думы прыцягваліся нават тыя слаі насельніцтва, якія да 1905 г. былі пазбаўлены грамадзянскіх і выбарчых правоў. Галоўнае — ні адзін закон Расійскай імперыі ад таго часу не мог быць прыняты без ухвалення Дзяржаўнай думы. Фактычна ў Расіі аформілася форма ўлады, якая нагадвае канстытуцыйную манархію — думская манархія. Фінансавыя колы былі задаволены. Ліберальная апазіцыя раскалолася. Рабочыя і сяляне працягнулі барацьбу.

У лістападзе — снежні 1905 г. пачаліся стыхійныя паўстанні ў буйных гарадах, уключаючы Маскву і Пецярбург, дзе былі ўтвораны Саветы рабочых дэпутатаў. Трэцяга снежня Пецярбургскі савет быў арыштаваны. Сёмага снежня 1905 г. Маскоўскі савет рабочых дэпутатаў звярнуўся да ўсіх грамадзян з патрабаваннем пачаць забастоўку. 10 снежня ў Маскве ўспыхнуў узброены канфлікт паміж урадавымі войскімі і рэвалюцыянерамі, на баку якіх выступала каля 8 тыс. чалавек. 15 снежня ў Маскву прыбыў гвардзейскі Сямёнаўскі полк, які задушыў паўстанне. Пасля гэтага інтэнсіўнасць рэвалюцыі ў гарадах пайшла на спад.

Затое надышоў пік сялянскага руху. У 50 % паветаў еўрапейскай часткі Расіі сяляне сталі спальваць памешчыцкія маёнткі і ствараць «сялянскія рэспублікі» са сваёй уладай. У лістападзе прайшоў Другі з’езд Усерасійскага сялянскага саюза. У гэты ж час адбылося паўстанне на флоце ў Кранштаце і Севастопалі. Трэцяга лістапада цар падпісаў Маніфест аб скарачэнні выкупных плацяжоў у два разы ў 1906 г. і аб поўнай адмене выкупных плацяжоў з 1 студзеня 1907 г.

Другога лютага 1906 г. быў падпісаны акт аб скліканні Дзяржаўнай думы на пяць гадоў. Аале яна праіснавала толькі 72 дні (красавік — ліпень 1906 г.). Пасля роспуску Думы значная група дэпутатаў сабралася ў горадзе Выбаргу і склала зварот «Народу ад народных прадстаўнікоў». «Выбаргскі заклік» заклікаў да пасіўнага супраціўлення — не плаціць падаткі, не хадзіць на ваенную службу і г. д.

За 1906 г. рэвалюцыянерамі было забіта 768 і паранена 820 прадстаўнікоў улады. П. А. Сталыпін перажыў 10 замахаў. У адказ 25 жніўня 1906 г. улады апублікавалі закон аб заснаванні ваенна-палявых судоў для барацьбы з рэвалюцыйным тэрорам. Былі пакараны смерцю 683 чалавекі. Увесну 1907 г. сталі дзейнічаць ваенныя суды.

Другая Дзяржаўная дума праіснавала з лютага па чэрвень 1907 г. Асноўным пытаннем для абмеркавання было аграрнае. Нягледзячы на ціск,  Дума адмовілася асудзіць рэвалюцыйны тэрор. Першага чэрвеня 1907 г. П. А. Сталыпін запатрабаваў ад Думы выключэння 55 дэпутатаў сацыял-дэмакратаў і пазбаўлення 16 з іх парламенцкай недатыкальнасці, каб іх можна было арыштаваць. Трэцяга чэрвеня Мікалай II, не чакаючы адмовы Думы выканаць гэтае патрабаванне, аб’явіў аб яе роспуску і прызначэнні выбараў у новую Думу. Роспуск Другой думы называюць дзяржаўным «Трэцячэрвеньскім пераваротам». Хаця ўрад не быў скінуты, быў парушаны выбарчы закон. Надышоў канец рэвалюцыі. Рэжым, які ўсталяваўся пасля гэтага ў Расіі, называюць «Трэцячэрвеньскай манархіяй», галоўным архітэктарам якой стаў П. А. Сталыпін.

Рэвалюцыю 1905—1907 гг. называюць буржуазна-дэмакратычнай, паколькі фармальна яна ставіла буржуазна-дэмакратычныя задачы: звяржэнне самадзяржаўя, усталяванне рэспублікі, ліквідацыя саслоўяў. Але галоўным пытаннем было аграрна-сялянскае. Вялікую ролю адыгрывала фінансаванне рэвалюцыі з-за мяжы.

Вынікамі рэвалюцыі сталі наступныя: цар павінен быў усе законы праводзіць праз Дзяржаўную думу, сялянскае пытанне не было вырашана, працоўны дзень скарочаны нязначна, зарплаты не павялічаны. Манархію па-ранейшаму падтрымлівала значная частка насельніцтва, а рэвалюцыйныя сілы былі разрозненымі.

Урадавы лагер не вывучыў урокаў рэвалюцыйных падзей 1905—1907 гг. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі былі непазбежныя, а разам з імі і крах самадзяржаўя, якое сышло з гістарычнай сцэны.

Пытанні

1. Вызначце асаблівасці палітычнага развіцця Расіі ў XIX — пачатку ХХ ст. у параўнанні з краінамі Заходняй Еўропы.

2. Якія асноўныя кірункі склаліся ў грамадска-палітычным руху Расіі ў XIX — пачатку ХХ ст.? Дайце іх характарыстыку.

3. В. В. Ключэўскі напісаў: «Дзекабрысты — гістарычная выпадковасць, якая абрасла літаратурай. У нас да гэтага часу пануюць… не зусім згодныя меркаванні наконт падзеі 14 снежня; адны бачаць у ёй палітычную эпапею, іншыя лічаць яе вялікім няшчасцем». Растлумачце, чым выкліканы такія розныя інтэрпрэтацыі гэтай гістарычнай падзеі. Выкарыстоўвайце матэрыялы рубрыкі.

4. Дакажыце, што напярэдадні рэвалюцыі 1905—1907 гг. у Расіі існаваў агульнанацыянальны крызіс.

5. Запоўніце абагульняючую табліцу «Першая расійская рэвалюцыя 1905—1907 гг.».

6. Якое значэнне для далейшага развіцця Расіі мела падпісанне Маніфеста 1905 г.? Параўнайце сістэму дзяржаўнага кіравання ў Расіі ў пачатку XIX ст. і пасля рэвалюцыі 1905—1907 гг.

7. Растлумачце, чым былі абумоўлены асноўныя кірункі знешняй палітыкі Расіі ў XIX ст. Які яе вынік?

8. Якія пытанні былі вырашаны ў ходзе рэвалюцыі 1905—1907 гг.? Якія праблемы засталіся нявырашанымі?

Прапануем абмеркаваць

Лабараторыя гісторыка