§ 30. Мадэрнізацыйныя працэсы ў краінах Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі

1. Сутнасць тэорыі мадэрнізацыі

У 1950-я гг. навукоўцамі-грамадазнаўцамі была створана тэорыя мадэрнізацыі для тлумачэння гістарычнага мінулага і сучаснасці. Згодна з гэтай тэорыяй мадэрнізацыя разглядаецца як працэс абнаўлення ўсіх сфер жыцця таго ці іншага грамадства. Яна выяўляецца перш за ўсё ў пераходзе ад традыцыйнага грамадства да сучаснага, ад аграрнага да індустрыяльнага. Першымі на гэты шлях сталі краіны Захаду. Іх развіццё называюць прыкладам першаснай мадэрнізацыі, гэта значыць мадэрнізацыі не запазычанай, а якая адбывалася дзякуючы ўнутраным фактарам. Другасная (даганяючая) мадэрнізацыя ажыццяўлялася як адказ на выклік з боку больш развітых заходніх краін.

Развіццё дзяржаў Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі з’яўляецца прыкладам даганяючай мадэрнізацыі. Элементы гэтага тыпу мадэрнізацыі, як, напрыклад, еўрапейскія культурныя і навукова-тэхнічныя дасягненні, пачалі ўкараняцца яшчэ ў перыяд існавання калоній. Пасля здабыцця імі незалежнасці дадзены працэс прыкметна паглыбіўся і набыў маштабны характар. Пры гэтым даганяючая мадэрнізацыя ў краінах, якія сталі на шлях развіцця, рабіла стаўку на індустрыялізацыю, з дапамогай якой, як лічылася, эканамічна адсталая краіна можа дасягнуць узроўню высокаразвітых дзяржаў.

2. Японія, Кітай, Індыя

Гэтыя тры найбуйнейшыя эканомікі свету ўвасабляюць сабой розныя мадэлі, або варыянты мадэрнізацыі. Мадэрнізацыйныя працэсы ў гэтых краінах пачаліся яшчэ ў XIX ст.

Японія ўяўляе сабой адзін з найбольш паспяховых прыкладаў мадэрнізацыі. Свой шлях развіцця яна выбрала пасля Рэвалюцыі Мэйдзі і паслядоўна ішла па ім. Мадэрнізацыя адбывалася на базе запазычанняў з Захаду, але пры захаванні нацыянальных традыцый і культуры.

Мадэрнізацыйным працэсам у Японіі спрыяла некалькі фактараў, і перш за ўсё вызначальная роля дзяржавы. Насельніцтва давярала ёй нават ва ўмовах акупацыі краіны амерыканскімі войскамі пасля заканчэння Другой сусветнай вайны. Адзначым выключную здольнасць японцаў да засваення розных элементаў іншых цывілізацый і ператварэння іх у свае нацыянальныя каштоўнасці. Важнае значэнне мела захаванне традыцый ва ўсіх сферах жыццядзейнасці грамадства. Усё гэта спрыяла таму, што нават самыя радыкальныя пераўтварэнні адбываліся без сацыяльных выбухаў і ўзрушэнняў, шляхам рэформ, а не рэвалюцый. Ад даганяючай мадэрнізацыі Японія перайшла ў другой палове ХХ ст. да нармальнага паступальнага развіцця. На ўсіх этапах мадэрнізацыі вырашальную ролю адыгрывалі пераўтварэнні ў эканоміцы, якія стваралі матэрыяльную базу для ператварэння краіны ў сучасную дэмакратычную дзяржаву.

Кітай уваходзіць у адмысловую групу ўсходнеазіяцкіх краін. Да яе адносяцца таксама Карэя і В’етнам. Усе тры краіны прайшлі праз рэвалюцыі, грамадзянскія войны і палітычны раскол, які адбыўся з-за галоўнага пытання: па якім шляху праводзіць мадэрнізацыю — сацыялістычным або капіталістычным.

Кітайская Народная Рэспубліка разам з Паўночнай Карэяй і Паўночным В’етнамам пайшлі па савецкім шляху развіцця. Кітайскае кіраўніцтва ўзяло курс на хуткую індустрыялізацыю і суцэльную калектывізацыю. Фарсіраваная мадэрнізацыя праводзілася ў краіне, якая была пераважна сялянскай. Калектывізацыя насіла татальны характар. У ходзе стварэння народных камун агульнымі рабіліся палі і прысядзібныя ўчасткі. З сялянскіх хат канфіскоўваўся нават посуд. Сяляне харчаваліся ў грамадскіх сталовых. Строгая рэгламентацыя дзяржавы прывяла да абвастрэння супярэчнасцей унутры кітайскага кіраўніцтва, а затым і да трагічных падзей «культурнай рэвалюцыі». Камуністычны праект па-кітайску апынуўся тупіковым варыянтам.

У канцы 1970-х гг., пасля смерці Маа Цзэдуна і адхілення ад улады яго бліжэйшага акружэння, сітуацыя ў Кітаі змянілася. Стала ясна, што сталінска-мааісцкая мадэль развіцця не працуе. Новае кітайскае кіраўніцтва на чале з Дэн Сяапінам з пачатку 1980-х гг. стала на шлях рыначных рэформаў, свядома капіруючы вопыт Тайваня і Паўднёвай Карэі. Народныя камуны былі распушчаны, сялянскія сем’і атрымалі магчымасць наладзіць уласную сельскагаспадарчую вытворчасць. Пасля аграрнай рэформы пачалася прыватызацыя ўсіх сектараў кітайскай эканомікі. Было дазволена стварэнне прыватных прадпрыемстваў, паступова адбываўся пераход да свабоднага рыначнага цэнаўтварэння. Станоўчыя вынікі рэформаў не замарудзілі з’явіцца. Эканоміка Кітая стала адной з найбуйнейшых і вядучых у свеце.

Чаму ж Кітай так рэзка вырваўся наперад? Няпроста адказаць на пытанне, якое вымагае шырокага тлумачэння. Адзначым перш за ўсё выключнае працалюбства кітайскага народа. Праўда, гэта пастаянная, традыцыйная рыса, якая характарызуе кітайцаў на працягу многіх стагоддзяў. Паступальнаму руху, несумненна, садзейнічалі канфуцыянскія ідэі, на якія абапіраліся рэфарматары. Але, бадай, галоўную ролю ў здзейсненым рыўку адыграла Камуністычная партыя. Яна стала галоўнай накіроўваючай і арганізуючай сілай кітайскага грамадства. Лідары КПК вывучылі ўрокі з раней дапушчаных пралікаў і памылак і своечасова змаглі пераарыентавацца. Пасля «культурнай рэвалюцыі» яны ўзялі курс на супрацоўніцтва з краінамі Захаду, і перш за ўсё з ЗША. Заходняя дапамога ў супрацьвагу СССР стала сур’ёзным фактарам кітайскага эканамічнага рыўка. Сёння Кітай і ЗША, нягледзячы на існуючыя супярэчнасці, з’яўляюцца адзін для аднаго другімі па аб’ёме гандлёвымі партнёрамі.

Такім чынам, важнейшай асаблівасцю кітайскай мадэлі мадэрнізацыі з’яўляецца тое, што рыначную, фактычна капіталістычную эканоміку будуюць пад кіраўніцтвам кіруючай Ккамуністычнай партыі. Пры гэтым у краіне захоўваецца дастаткова высокі ўзровень маёмаснай няроўнасці.

Індыя гістарычна ўяўляе сабой каланіяльны тып мадэрнізацыі. Працэс еўрапеізацыі, а затым і мадэрнізацыі краіны пачаўся адразу пасля яе заваявання англічанамі.

У перыяд брытанскага праўлення ў Індыю прыйшоў сучасны прагрэс — новыя ідэі, тэхналогіі, еўрапейская адукацыя. Упершыню прыватная ўласнасць на зямлю была ўведзена ў бенгальскай правінцыі. Многія новыя заміндары (землеўладальнікі) сталі банкірамі і лідарамі індуісцкага адраджэння. Важным фактарам змен было шырокае распаўсюджанне англійскай мовы, якое адчыніла дзверы для заходняй адукацыі, навукі і літаратуры. У XIX ст. прамысловая рэвалюцыя пачалася і ў Індыі. З’явіліся пошта і тэлеграф, тэкстыльная прамысловасць і чыгункі.

Пасля атрымання незалежнасці Індыя прайшла вялікі шлях ад калісьці найбуйнейшай калоніі да адной з вядучых развітых краін свету. У пачатку 1990-х гг. яна ўступіла ў эпоху глыбокіх рэформаў, прыватызацыі, вызвалення прамысловасці ад кантролю з боку дзяржавы. Пры гэтым індыйскае кіраўніцтва не адмаўлялася ад мінулага. Пераўтварэнні развівалі тое лепшае, што было дасягнута раней. Рэгулюючая роля дзяржавы захоўвалася і ў эканамічным, і ў сацыяльным жыцці. У XXI ст. Індыя ператварылася ў аграрна-індустрыяльную краіну з развітой прамысловасцю. Прыярытэтнымі галінамі прамысловай вытворчасці сталі аўтамабілебудаванне, станкабудаванне, чорная металургія і нафтахімія, электроніка і інфармацыйныя тэхналогіі.

Індыйская мадэль развіцця мае шмат праблем і супярэчнасцей. Разам з самым сучасным сектарам эканомікі існуе традыцыйны сектар — дзясяткі мільёнаў дробных і найдрабнейшых прадпрыемстваў і майстэрняў. Як і для большасці краін, якія развіваюцца, для Індыі характэрныя беднасць і перанасяленне. Амаль дзве траціны індусаў пражываюць у сельскай мясцовасці. Эканамічны рост у краіне па-ранейшаму не паспявае за ростам насельніцтва. Узровень і якасць жыцця павышаюцца павольна. Каля чвэрці галадаючых у свеце прыпадае на Індыю. Значная частка насельніцтва, асабліва сельскага, непісьменная. Нягледзячы на намаганні ўрада, нашчадкі касты «недатыкальных» сутыкаюцца з абмежаваным доступам да паслуг адукацыі. Існуе разрыў у пісьменнасці і ўзроўні адукацыі паміж жанчынамі і мужчынамі. Вышэйшая адукацыя з’яўляецца элітарнай і недаступная для большай часткі насельніцтва.

Такім чынам, галоўнай асаблівасцю сучаснага развіцця Індыі з’яўляецца арганічнае суіснаванне індустрыяльнага і традыцыйнага сектараў эканомікі. Для краіны характэрная нацыянальная, рэлігійная і моўная разнастайнасць. Большая частка беднага і вельмі беднага насельніцтва належыць да ніжэйшых кастаў.

3. Новыя індустрыяльныя краіны (НІК)

Групу дзяржаў, якія сталі на шлях развіцця і за кароткі тэрмін здзейснілі якасны пераход ад адсталай эканомікі да высокаразвітой, дасягнулі высокіх сацыяльна-эканамічных паказчыкаў, называюць новымі індустрыяльнымі краінамі (НІК).

Да НІК «першай хвалі» ў Азіі адносяцца Рэспубліка Карэя (Паўднёвая Карэя), Тайвань, Ганконг і Сінгапур. Гэтыя чатыры дзяржавы яшчэ называюць «азіяцкімі тыграмі» або «драконамі».

Паўднёвая Карэя і Тайвань утвараюць групу краін Усходняй Азіі, якія першапачаткова пайшлі па капіталістычным шляху развіцця. Па мерках развітога свету гэта былі вельмі бедныя дзяржавы на момант абвяшчэння незалежнасці. У іх практычна не было прыродных рэсурсаў, асноўнае насельніцтва складалі сяляне. Нядрэнна ішлі справы толькі з пачатковай адукацыяй, аднак спецыялістаў з высокай кваліфікацыяй катастрафічна не хапала.

У гэтых умовах улады зрабілі стаўку на адзіны наяўны рэсурс — танную і якасную працоўную сілу. Сыравіну і тэхналогіі ўвозілі з-за мяжы. Гатовая прадукцыя ішла на экспарт. Арыентаваная на экспарт прадукцыя стала асновай эканамічнага рыўка на Тайвані і ў Паўднёвай Карэі. Спачатку стаўка была зроблена на лёгкую прамысловасць, дзе можна было выкарыстоўваць некваліфікаваную працоўную сілу. Значную ролю адыграла амерыканская падтрымка. Ва ўмовах «халоднай вайны» для ЗША была вельмі важная стабільнасць усходнеазіяцкага рэгіёна. З часам, па меры назапашвання капіталу і вопыту, у Паўднёвай Карэі з’явілася наймагутнейшае аўтамабіле- і суднабудаванне.

У гэтай краіне ўлады ўзялі за ўзор японскую мадэль з моцным дзяржаўным умяшаннем і стварэннем буйных канцэрнаў. Дзяржава, можна сказаць, прызначала людзей алігархамі, укладала значныя інвестыцыі ў нібыта прыватныя нацыянальныя праекты. На Тайвані існавала вялікая свабода рынку, было менш кантролю і абмежаванняў з боку дзяржавы.

У 1970-я гг. пачаўся эканамічны ўздым у шэрагу нафтаздабыўных арабскіх дзяржаў Персідскага заліва. У аснове іх «скачка» быў перш за ўсё прыбытак ад эксплуатацыі прыродных рэсурсаў. Некаторыя краіны ісламскага свету абралі уласны, «трэці» шлях развіцця (напрыклад, Іран і Лівія).

4. Мадэрнізацыя краін Лацінскай Амерыкі і Афрыкі

Мадэрнізацыя краін Лацінскай Амерыкі і Афрыкі дае асабліва яркае ўяўленне аб складанасці, супярэчнасці і неадназначнасці гэтага працэсу.

Асаблівае месца ў сусветна-гістарычным працэсе другой паловы ХХ — пачатку XXI ст. займаюць краіны Лацінскай Амерыкі. Вырашальны ўклад СССР у перамогу сіл антыгітлераўскай кааліцыі ў Другой сусветнай вайне прывёў да значнага росту папулярнасці камуністычнай ідэалогіі ў лацінаамерыканскіх краінах. У выніку аж да канца 1980-х гг. у дзяржавах рэгіёна рэвалюцыйны камуністычны праект развіцця захоўваў сваю актуальнасць нароўні з кансерватыўнымі і рэфармісцкімі праектамі.

У некаторых краінах рэгіёна атрымалі перамогу рэвалюцыйныя сілы (Куба, Нікарагуа), у іншых да ўлады прыйшлі кансерватыўныя або правааўтарытарныя рэжымы (Чылі, Аргенціна, Бразілія). У шэрагу краін рэвалюцыйны рух у той ці іншай ступені працягваецца і дагэтуль (Мексіка, Перу).

На працягу 1980—1990-х гг. большасць краін Лацінскай Амерыкі перайшлі ад аўтарытарных рэжымаў да дэмакратыі. Гэты працэс суправаджаўся сістэмнымі сацыяльна-эканамічнымі рэформамі паводле неаліберальнай мадэлі. Рэформы прывялі ў асноўным да росту макраэканамічных паказчыкаў, але ў той жа час завяршыліся ўзмацненнем сацыяльных супярэчнасцей. Найбольш паказальным негатыўным прыкладам з’яўляецца развіццё эканомікі Аргенціны. У 2001 г. аргенцінскі «эканамічны цуд» скончыўся дэфолтам.

Наяўнасць сур’ёзных сацыяльных праблем (расслаенне насельніцтва на багатых і бедных, арганізаваная злачыннасць, тэрарызм і г. д.), палітычная нестабільнасць, эканамічнае адставанне ад глабальнай Поўначы не дазваляюць будаваць пазітыўныя прагнозы адносна будучыні кантынента. Некаторыя краіны, напрыклад Гаіці, застаюцца атрымальнікамі міжнароднай дапамогі. У той жа час такія дзяржавы рэгіёна, як Бразілія, Мексіка, Аргенціна, Чылі, з’яўляюцца буйнымі эканомікамі, якія маюць значныя перспектывы ў глабальным маштабе. Іх справядліва адносяць да новых індустрыяльных краін.

Дзяржавы Афрыкі дэманструюць найменш удалы варыянт развіцця, асабліва краіны трапічнай Афрыкі. Гэты рэгіён налічвае 48 дзяржаў, якія ў сваёй большасці апынуліся фактычна няздольнымі да мадэрнізацыі сваёй эканомікі і традыцыйнага ўкладу жыцця.

Умовы для мадэрнізацыі ў краінах трапічнай Афрыкі былі вельмі неспрыяльнымі. У рэгіёне абмежаваная колькасць прыродных рэсурсаў, амаль усе найбуйнейшыя радовішчы (золата, алмазы, плаціна і інш.) размешчаны на тэрыторыі Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі. Прадукцыйныя сілы ў многіх краінах знаходзіліся на ўзроўні дакапіталістычных адносін, захоўвалася родаплемянная структура грамадства. Працоўныя рэсурсы былі даволі значныя, але ўяўлялі сабой у асноўным занадта маладых людзей, якія не мелі нават элементарнай кваліфікацыі. Унутрыпалітычная абстаноўка адрознівалася крайняй нестабільнасцю, этнічнымі і рэлігійнымі канфліктамі. Нярэдка ўспыхвалі грамадзянскія войны.

Пры гэтым выкарыстоўваліся супярэчнасці паміж дзвюма супердзяржавамі — ЗША і СССР, якія вялі вострую барацьбу на сусветнай арэне за сферы ўплыву. Шэраг краін трапічнай Афрыкі, атрымаўшы дапамогу ад Савецкага Саюза, сталі на шлях сацыялістычнага развіцця (Гана, Гвінея, Малі, Самалі, Танзанія, Ангола, Мазамбік, Бенін, Конга, Эфіопія). Аднак ні капіталістычны, ні сацыялістычны варыянт мадэрнізацыі ў канчатковым выніку не прывёў да чаканых рэзультатаў. У 1990-я гг. рост даходаў на душу насельніцтва назіраўся толькі ў васьмі дзяржавах Афрыкі на поўдзень ад Сахары.

На гэты час у краінах трапічнай Афрыкі склалася яшчэ больш нездавальняючая сітуацыя. Большасць дзяржаў рэгіёна належаць да найменш развітых і самых бедных краін свету па ўзроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця. Па-ранейшаму ў іх захоўваюцца племянная структура і племянныя перажыткі. У Трапічнай Афрыцы жывуць звыш 3000 розных плямёнаў, кожнае з іх гаворыць на сваёй мове. Жыхары рэгіёна да гэтага часу адчуваюць сваю прыналежнасць у першую чаргу да таго ці іншага племені, а не да дзяржавы. Народнасць банту, напрыклад, пражывае на тэрыторыі сямі дзяржаў. Племянная свядомасць — адвечная крыніца сепаратызму і рэлігійных канфліктаў, якія з’яўляюцца сур’ёзнай перашкодай на шляху паступальнага развіцця.

Пытанні

1. Растлумачце сутнасць тэорыі мадэрнізацыі. Чаму дзяржавы Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі адносяць да краін даганяючай мадэрнізацыі?

2. Якая роля дзяржавы ў развіцці мадэрнізацыйных працэсаў у краінах Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі?

3. Правядзіце параўнальны аналіз мадэляў мадэрнізацыі ў Японіі, Кітаі і Індыі.

4. Якія дзяржавы называюць новымі індустрыяльнымі краінамі? Якімі агульнымі рысамі яны характарызуюцца?

5. Прадстаўце прыклад паспяховай мадэрнізацыі на прыкладзе адной з краін НІК.

6. Растлумачце, чаму Японія, якая практычна не мае прыродных рэсурсаў, здолела стаць адной з самых развітых эканомік свету, у той час як Венесуэла, якая з’яўляецца буйным вытворцам і экспарцёрам нафты, не можа на працягу доўгага часу забяспечыць устойлівы рост сваёй эканомікі.

7. З якімі праблемамі ў працэсе мадэрнізацыі сутыкаюцца краіны Афрыкі і Лацінскай Амерыкі?

Прапануем абмеркаваць

Асаблівае меркаванне