§ 29. Распад каланіяльнай сістэмы

1. Атрыманне незалежнасці

Супраціў каланіяльнаму праўленню налічвае многія дзесяцігоддзі. Да 1930-х гг. нацыянальныя рухі аформіліся ў сур’ёзную палітычную сілу ў краінах Азіі і Афрыкі. Вынікі Другой сусветнай вайны стварылі спрыяльныя ўмовы для краху каланіялізму. Спачатку Вялікабрытанія, Францыя і іншыя краіны спрабавалі захаваць свае імперыі, але доўгая цяжкая вайна спустошыла іх ваенныя і фінансавыя рэсурсы. Еўрапейцы, якія перажылі вайну, не хацелі ваяваць з народамі, гатовымі змагацца за сваю свабоду і незалежнасць.

У 1947 г. атрымалі незалежнасць Індыя і Пакістан. У 1949 г. утварылася Кітайская Народная Рэспубліка, што мела вялікае значэнне для ўмацавання нацыянальна-вызваленчых сіл у Азіі. У 1950-х — першай палове 1960-х гг. была разбурана каланіяльная імперыя ў Афрыцы. Дабіўся поўнай незалежнасці Егіпет. Пасля вызваленчай вайны супраць Францыі вольным стаў Алжыр. У 1960 г. ААН прыняла рэзалюцыю аб неабходнасці поўнай ліквідацыі каланіялізму. У гэтым жа годзе атрымалі незалежнасць 17 дзяржаў Афрыкі («год Афрыкі»). У 1963 г. дзяржавы, якія вызваліліся, заснавалі Арганізацыю афрыканскага адзінства (ААА). У 1990 г. атрымала свабоду апошняя найбуйнейшая калонія ў Афрыцы — Намібія. У ПАР быў ліквідаваны рэжым апартэіду. У выніку дэкаланізацыі з’явілася больш за сто новых дзяржаў.

2. Краіны, якія развіваюцца

Новыя дзяржавы Азіі і Афрыкі, а таксама Лацінскай Амерыкі сталі называць краінамі, якія сталі на шлях развіцця, або краінамі трэцяга свету. Падчас «халоднай вайны» тэрмін «трэці свет» выкарыстоўваўся для абазначэння дзяржаў з менш развітымі тэхналогіямі, чым у «першым свеце» (заходнія індустрыяльныя дзяржавы і Японія) або «другім свеце» (краіны сацыялістычнага лагера).

Пасля 1945 г. у Азіі і Афрыцы склаліся тры асноўныя групы дзяржаў. Да сацыялістычных краін адносіліся Манголія, Кітай, В’етнам, Лаос, Камбоджа, Паўночная Карэя (КНДР). Сёння гэтага шляху развіцця працягвае прытрымлівацца Паўночная Карэя. Каля 20 краін да распаду СССР лічыліся краінамі з «сацыялістычнай арыентацыяй». Гэта, напрыклад, Егіпет, Ірак, Афганістан, Алжыр, Эфіопія, Ангола і інш. Трэцюю групу дзяржаў складаюць краіны, якія ідуць па капіталістычным шляху развіцця. Некаторыя з іх сёння ўжо дасягнулі ўзроўню постіндустрыяльнага грамадства — напрыклад, Японія, Паўднёвая Карэя і інш.

3. «Халодная вайна» і трэці свет

Новыя дзяржавы з’явіліся ў свеце, які быў падзелены «халоднай вайной». ЗША і СССР змагаліся за ўплыў шляхам прапановы эканамічнай і ваеннай дапамогі краінам, якія сталі на шлях развіцця. Кожная звышдзяржава хацела, каб новыя краіны ўспрынялі яе ідэалогію і мадэль развіцця — капіталізм або сацыялізм. Многія новыя дзяржавы аддалі перавагу сацыялізму, галоўным чынам з-за таго, што іх старыя каланіяльныя кіраўнікі былі капіталістамі. Іншыя краіны прыцягвала эканамічная магутнасць і матэрыяльны дабрабыт Захаду.

Імкнучыся пазбегнуць уключэння ў палітыку звышдзяржаў, многія новыя дзяржавы вырашылі не далучацца ні да аднаго з бакоў, якія сапернічалі ў «халоднай вайне». Яны засталіся недалучанымі і стараліся надаць сваёй палітыцы пэўныя арганізацыйныя формы (рэгулярныя сустрэчы на вышэйшым узроўні або перамовы міністраў замежных спраў, узгодненыя дзеянні ў ААН і іншых міжнародных арганізацыях). Асноўнымі мэтамі Руху недалучэння былі паслабленне міжнароднай напружанасці і правядзенне эканамічнай палітыкі, выгаднай менавіта краінам, якія развіваюцца. Індыя, якая злучала сістэму дэмакратычнага праўлення і арыентацыю на пераважнае развіццё дзяржаўнага сектара эканомікі, была лідарам Руху недалучэння.

У краінах Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі даволі часта ўспыхвалі лакальныя канфлікты, якія часам перарасталі ў «гарачыя» войны: карэйская вайна, вайна ў В’етнаме, блізкаўсходні канфлікт і інш. ЗША і СССР, як правіла, падтрымлівалі бакі, які супрацьстаялі адзін аднаму. Выкарыстоўваючы такія канфлікты, звышдзяржавы ваявалі адна з адной ускосна, а не наўпрост.

Важную ролю ва ўрэгуляванні такіх канфліктаў адыгрывала ААН. Заканчэнне «халоднай вайны» фактычна не прывяло да ліквідацыі лакальных канфліктаў.

4. Новыя дзяржавы ў пошуках стабільнасці

Многія краіны, якія сталі на шлях развіцця, сутыкнуліся з сур’ёзнымі праблемамі, асабліва ў Афрыцы. Тут маладыя дзяржавы атрымалі ў спадчыну тэрыторыі, дзе пражывалі людзі з рознай моўнай, рэлігійнай і этнічнай ідэнтычнасцю. Каланіяльныя кіраўнікі, якія актыўна падтрымлівалі палітыку «раздзяляй і ўладар», часта выкарыстоўвалі этнічнае саперніцтва. Пасля атрымання незалежнасці насельніцтва Афрыканскага кантынента заставалася раз’яднаным у эканамічных і культурных адносінах. Галоўнымі перашкодамі для афрыканскіх дзяржаў на шляху да прагрэсу сталі племянная раз’яднанасць і адасобленасць (трайбалізм), карупцыя ў дзяржаўным апараце.

Новыя дзяржавы стваралі канстытуцыі на ўзор заходніх дэмакратый. Але толькі нешматлікія з іх, напрыклад Індыя, змаглі падтрымліваць дэмакратычнае праўленне. Народы, якія вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці, не валодалі вопытам самакіравання. Часта багатая еўрапеізаваная эліта кантралявала ўрад і эканоміку. Пераважная большасць насельніцтва заставалася беднай.

Па меры нарастання праблем да ўлады прыходзілі ваенныя або аўтарытарныя лідары. Часта гэта былі тыя ж людзі, якія актыўна змагаліся за нацыянальнае вызваленне. Яны наводзілі парадак у краіне, усталёўваючы аднапартыйную дыктатуру, забаранялі іншыя палітычныя партыі, заяўляючы, што шматпартыйная сістэма пагражае стабільнасці ў дзяржаве. Лідары ўздымалі сцяг нацыяналізму, спадзеючыся пераадолець этнічны, рэлігійны або рэгіянальны падзел.

Нягледзячы на існуючыя праблемы і супярэчнасці, у канцы 1980-х — пачатку 1990-х гг. дэмакратыя дабілася пэўнага прагрэсу. У шэрагу афраазіяцкіх і лацінаамерыканскіх дзяржаў з дыктатарскімі рэжымамі або аднапартыйнай сістэмай праўлення адбыліся шматпартыйныя выбары. Вынік гэтых дэмакратычных эксперыментаў пакуль не відавочны з-за вялікай колькасці эканамічных праблем, з якімі сутыкнуліся краіны, што сталі на шлях развіцця, і адсутнасці ў іх досведу прадстаўнічага канстытуцыйнага праўлення.

5. Перашкоды на шляху развіцця

У той час як некаторыя краіны, якія сталі на шлях развіцця, дасягнулі пэўнага прагрэсу ў сферы мадэрнізацыі, іншыя не атрымалі адчувальных вынікаў. Чаму ж яны не змаглі дасягнуць пастаўленых мэт? Прычыны розныя, але галоўным з’яўляецца тое, што многія дзяржавы сутыкнуліся з такімі цяжкавырашальнымі праблемамі, як рост насельніцтва, эканамічная залежнасць ад развітых дзяржаў, унутрыпалітычная нестабільнасць.

У некаторых рэгіёнах Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі геаграфічныя ўмовы сталі сур’ёзнай перашкодай на шляху прагрэсу. Асобныя дзяржавы маюць невялікую тэрыторыю і таму адчуваюць недахоп прыродных рэсурсаў, неабходных для самастойнага развіцця. Складаныя кліматычныя ўмовы, залежнасць ад ападкаў, недахоп прыдатнай для сельскай гаспадаркі зямлі і захворванні ствараюць дадатковыя праблемы.

Рост насельніцтва, які пачаўся ў ХVIII ст., прадоўжыўся паўсюдна і ў наступныя стагоддзі. Паляпшэнне медыцынскага абслугоўвання і якасці харчавання прывяло да зніжэння смяротнасці і дэмаграфічнага выбуху. Аднак хуткі прырост насельніцтва ў свеце быў адной з прычын росту беднасці і галечы. У такіх краінах, як Нігерыя, Егіпет або Індыя, насельніцтва штогод павялічваецца на некалькі мільёнаў чалавек. У Інданезіі, напрыклад, пры існуючых тэмпах нараджальнасці да сярэдзіны ХХІ ст. на в. Ява застанецца па 80 квадратных сантыметраў на чалавека. Рост насельніцтва прывёў да таго, што каля паловы людзей, якія жывуць на планеце, маладзейшыя за 25 гадоў. У дзяржавах, якія сталі на шлях развіцця, гэты працэнт можа быць яшчэ вышэйшы.

У краінах трэцяга свету сотні мільёнаў людзей жывуць у галечы. Каля 35 млн чалавек штогод паміраюць ад хвароб, якія ўзнікаюць з-за голаду. Больш за ўсё пакутуюць дзеці. Паводле дадзеных ААН, штодня дзясяткі тысяч дзяцей паміраюць ад недаядання, хвароб і іншых наступстваў галечы.

Многія краіны, якія сталі на шлях развіцця, спрабуюць замарудзіць рост насельніцтва, але толькі некаторым, у тым ліку Кітаю, атрымалася прымусіць людзей абмежаваць памер сям’і. У многіх традыцыйных культурах краін Азіі і Афрыкі наяўнасць дзяцей з’яўляецца паказчыкам сацыяльнага статусу. У аграрных грамадствах дзеці — крыніца рабочай сілы, яны ўспрымаюцца як гарантыя ўтрымання і падтрымкі сваіх бацькоў у старасці. Часта стварэнне вялікіх сем’яў стымулюецца рэлігійнымі традыцыямі.

Эканамічныя адносіны, якія ўстанавіліся ў эпоху імперыялізму, істотна не змяніліся і пасля 1945 г. Большасць новых краін захавалі залежнасць ад сваіх былых каланіяльных метраполій. Яны па-ранейшаму пастаўляюць сельскагаспадарчую прадукцыю і сыравіну індустрыяльнаму свету і залежаць ад заходніх прамысловых тавараў, тэхналогій і інвестыцый. Акрамя гэтага, у многіх новых краінах наладжана вытворчасць аднаго віду прадукцыі, напрыклад цукру, какавы або медзі, таму іх эканомікі знаходзяцца ў поўнай залежнасці ад сусветнай патрэбы ў тым ці іншым прадукце. Большая частка прыродных рэсурсаў краін, якія развіваюцца, ідзе на выплату працэнтаў па даўгах.

Пасля атрымання незалежнасці многія новыя дзяржавы разлічвалі, што менавіта сацыялістычны, а не капіталістычны шлях развіцця дапаможа ім хуткімі тэмпамі мадэрнізаваць эканоміку. Сваю эканамічную палітыку яны будавалі па прыкладзе Кітая ці СССР, якія дамагліся хуткага індустрыяльнага росту за кароткі час. У 1950—1960-я гг. ім удалося ажыццявіць пэўны прарыў. Але ў доўгатэрміновай перспектыве жорсткія абмежаванні сацыялізму часта перашкаджалі эканамічнаму росту. Пад ціскам Захаду ў 1980-я гг. многія краіны, якія сталі на шлях развіцця, увялі палітыку свабоднага рынку.

Вырашэнню сацыяльных праблем і эканамічнаму развіццю перашкаджаюць грамадзянскія войны і іншыя канфлікты. Сальвадор у Цэнтральнай Амерыцы, Ліван на Блізкім Усходзе, Камбоджа ў Паўднёва-Усходняй Азіі і Мазамбік у Афрыцы знаходзяцца ў ліку краін, тэрыторыя якіх была спустошана грамадзянскімі войнамі. Ваенныя дыктатары і аўтарытарныя кіраўнікі трацілі велізарныя сумы на ўзбраенне, а не на адукацыю, жыллё або ахову здароўя. Лакальныя войны сталі прычынай з’яўлення мільёнаў бежанцаў, якія жывуць у лагерах у сваёй краіне ці за яе межамі.

Пытанні

1. Назавіце фактары, якія спрыялі актывізацыі нацыянальна-вызваленчага руху ў краінах Азіі і Афрыкі пасля Другой сусветнай вайны.

2. Які ўплыў на развіццё нацыянальна-вызваленчага руху ў краінах Азіі і Афрыкі аказала «халодная вайна»? Складзіце схему «Утварэнне трох светаў».

3. Як называецца працэс прадастаўлення незалежнасці і поўнага суверэнітэту калоніям і залежным дзяржавам? Якія агульныя праблемы неабходна было вырашыць краінам, якія вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці, каб правесці мадэрнізацыю?

4. Назавіце прычыны, якія вызначаюць унутрыпалітычную нестабільнасць краін Афрыкі.

5. Прааналізуйце статыстычныя звесткі. Зрабіце вывад аб узроўні развіцця асобных рэгіёнаў свету.

6. Якую ролю адыгрываюць краіны, што вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці, у сучасным свеце?

Прапануем абмеркаваць

Асаблівае меркаванне