§ 8–3. Развіццё сельскай гаспадаркі ў 60-я гг. XIX – пачатку XX ст.

1. Характарыстыка землеўладання ў Беларусі

Развіццё землеўладання ў Беларусі пасля рэформы 1861 г. мела свае асаблівасці. Памешчыкі, якія былі асноўнымі землеўладальнікамі, страцілі да 1/3 зямельных уладанняў, і пазбавіліся доступу да бясплатнай і гарантаванай рабочай сілы. Нягледзячы на тое, што яны атрымалі велізарныя выкупныя сумы, не ўсе змаглі ўкласці іх у развіццё сваёй гаспадаркі. У многіх выпадках грошы сышлі на пакрыццё закладу і пратэрмінаваных запазычанасцей. Акрамя таго, у большасці выпадкаў выкупы выплачваліся дзяржавай у растэрміноўку і даволі працяглы час.

Расійскі ўрад з мэтай умацавання сацыяльнай апоры ў беларускіх губернях імкнуўся да насаджэння тут буйнога расійскага памешчыцкага землеўладання. Гэтая палітыка была выкліканая актыўным удзелам шляхты ў паўстанні 1863—1864 гг. Была ўведзена забарона на продаж зямлі «асобам польскага паходжання», г. зн. каталіцкага веравызнання. Уводзіліся абмежаванні ў куплі зямлі і для беларускіх сялян-католікаў. Акрамя таго, было забаронена набываць зямлю яўрэям.

Такім чынам, становішча памешчыкаў-землеўладальнікаў беларускіх губерняў аказалася больш складаным, чым расійскіх. 

2. Асаблівасці развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы Беларусі. Перажыткі прыгонніцтва. Змешаная сістэма гаспадарання

Пасля аграрнай рэформы 1861 г. для беларускіх зямель, як і ва ўсёй Расіі, былі характэрныя тры віды гаспадаркі: адпрацоўная, капіталістычная і змешаная.

Капіталістычная сістэма гаспадарання заключалася ў найме рабочых, якія апрацоўвалі зямлю інвентаром і цяглавай сілай землеўладальніка. У такіх гаспадарках уводзіліся шматпольныя севазвароты, больш дасканалыя прылады працы (жалезныя плугі, бароны) , а ў некаторых — нават сельскагаспадарчыя машыны, займаліся развядзеннем пародзістых жывёл.

Але, нягледзячы на значныя поспехі ў развіцці сельскай гаспадаркі на беларускіх землях, пераход да капіталістычных адносін да пачатку XX ст. не завяршыўся. Большасць памешчыкаў не мела неабходнага інвентара, коней, угнаенняў, а таксама вопыту вядзення гаспадаркі ў рынкавых умовах. Не быў яшчэ і сфарміраваны клас наёмных рабочых. Каб забяспечыць сябе рабочай сілай, памешчыкі сталі шырока выкарыстоўваць сістэму «адпрацовак», пры якой сяляне, якія трапілі ў даўжнікі да пана, вымушаныя былі працаваць на яго гаспадарцы. На адпрацоўках сяляне-сераднякі выкарыстоўвалі свой прымітыўны інвентар і сваю рабочую жывёлу; сяляне-беднякі, у якіх не было каня, працавалі на сенажацях, жніве, малацьбе. Іх праца не была прадукцыйнай. Такая сістэма вядзення гаспадаркі прыводзіла да нізкай ураджайнасці сельскагаспадарчых культур, рабіла яе адсталай і неканкурэнтаздольнай.

Адпрацовачная сістэма больш за ўсё была распаўсюджана ў тых гаспадарках, дзе памешчыкі не змаглі перастроіцца і выкарыстоўваць наёмную рабочую сілу. Але не была яна да канца зжыта нават у перадавых памешчыцкіх гаспадарках, якія ўступілі на шлях капіталістычнага развіцця.

Гаспадарка большай часткі сялян моцна адставала ад узроўню памешчыцкай. Вельмі нізкай заставалася ўраджайнасць іх палёў, слаба развівалася жывёлагадоўля. Асноўная маса сялян па-ранейшаму прытрымлівалася трохпольная сістэмы севазвароту. Зямля апрацоўвалася састарэлымі прыладамі працы — драўлянай сахой і бараной, канём або валом. Асноўнымі прычынамі такой адсталасці сялянскіх гаспадарак было малоземелле, захаванне супольнай сістэмы ва ўсходніх беларускіх губернях, цераспалосіцы, высокіх выкупных плацяжоў, выкананне шматлікіх павіннасцей на карысць дзяржавы, адпрацовак у памешчыцкіх гаспадарках.

Такі шлях развіцця капіталізму, які характарызуецца павольнымі тэмпамі развіцця пры працяглым захаванні перажыткаў старога феадальнага ладу (памешчыцкай уласнасці на зямлю і сялянскіх адпрацовак), прынята называць «прускім».

3. Станаўленне прадпрымальніцкай гаспадаркі капіталістычнага тыпу ў Беларусі

Асноўную ролю ў сельскай гаспадарцы адыгрывалі буйныя землеўладальнікі. Характэрнай асаблівасцю вядзення імі гаспадарак на тэрыторыі Беларусі стала перадача часткі сваіх уладанняў у доўгатэрміновую арэнду дробным памешчыкам, шляхце, яўрэйскім прадпрымальнікам (мяшчанам і купцам). Асноўнай прычынай гэтага быў недахоп наёмнай рабочай сілы ў першыя гады пасля рэформы. Тым не менш, менавіта вялікія маёнткі ў першую чаргу станавіліся цэнтрамі культурна-гаспадарчых перамен і буйной таварнай вытворчасці. Большы ўплыў на развіццё такіх гаспадарак аказвала іх размяшчэнне паблізу чыгуначных станцый.

Да пачатку XX ст. істотна змяніўся характар землеўладання: каля 1/3 зямель належала сялянам, г. зн. адбывалася скарачэнне дваранскай зямлі і рост сялянскага землеўладання. Росту сельскай аграрнай буржуазіі з ліку сялян у пачатку 1880-х гг. садзейнічаў створаны ўрадам сялянскі пазямельнага банк. Ён даваў крэдыты сялянам пад заклад набытай у памешчыкаў зямлі, што прывяло да павелічэння сялянскай зямельнай уласнасці ў 1883–1900 гг. на 1 млн дзесяцін.

Заможныя сяляне-прадпрымальнікі пашыралі свае гаспадаркі не толькі шляхам куплі зямлі, але і арэнды вялікіх плошчаў памешчыцкай зямлі. У такіх прадпрымальніцкіх сялянскіх гаспадарках выкарыстоўвалася праца наёмных сельскагаспадарчых рабочых — парабкаў. У канцы XIX ст. у Беларусі было ўжо 7,6 % сялянскіх гаспадарак, якія трымалі не менш, чым 1 батрака. У катэгорыю парабкаў траплялі збяднелыя з-за драбнення сваіх надзелаў сяляне. Амаль кожная дзясятая сялянская сям'я ў той час зусім не мела зямлі, а кожная пятая — каня, без якога немагчыма было весці гаспадарку.

Такім чынам, рэформа 1861 г. дала магчымасць для развіцця прадпрымальніцтва як сярод памешчыкаў, так і часткі сялян, што выявілася ў падпарадкаванні арэнднай сістэмы гаспадарання памешчыкамі і ў росце сялянскай прыватнай зямельнай уласнасці.

4. Уплыў сусветнага аграрнага крызісу на спецыялізацыю сельскай гаспадаркі Беларусі

У 1860–1870 гг. найважнейшай таварнай галіной у сельскай гаспадарцы Беларусі заставалася вытворчасць збожжа. Аднак з'яўленне ў 1880-я гг. на рынках Заходняй Еўропы вялікай колькасці таннага і высакаякаснага збожжа з Паўночнай Амерыкі, Аргенціны і Аўстраліі прывяло да рэзкага падзення коштаў на яго. У выніку пачаўся працяглы аграрны крызіс. Цэны на жыта і іншыя збожжавыя культуры ў беларускіх губернях знізіліся ў 2–2,3 разы. Не дапамагала і тое, што ў 1880-я гг. беларускія губерні былі звязаны чыгункамі з іншымі краінамі. Нізкі кошт правозу па чыгунцы спрыяў вывазу больш таннага і якаснага збожжа, мукі, цукру, расліннага алею і іншай сельскагаспадарчай прадукцыі з чарназёмных рэгіёнаў Расіі і Украіны. У сувязі з гэтым стала нявыгадным вывозіць такую ж прадукцыю з беларускіх губерняў.

Вынікам стала пераарыентацыя мясцовай эканомікі на мясную і малочную жывёлагадоўлю. Першыя прыкметныя змены ў гэтым кірунку назіраліся ў сярэдзіне XIX ст.: многія памешчыкі на Палессі перайшлі на развядзенне мясных валоў і кароў, а ў 1870-х гг. — шэраг гаспадарак у Гродзенскай, Віленскай, заходняй частцы Мінскай губерняў пачалі займацца малочнай жывёлагадоўляй, вытворчасцю масла і сыру. Колькасць буйной рагатай жывёлы ў памешчыцкіх гаспадарках у 1883–1900 гг. вырасла прыкладна ў 2 разы. У Беларусі з'явіліся высокапрадукцыйныя пароды кароў (галандскія, сіментальскія і інш.). Для патрэб жывёлагадоўлі выкарыстоўваліся адходы вінакурэння.

Спецыялізацыя сельскай гаспадаркі на малочнай жывёлагадоўлі і вінакурні суправаджалася хуткім ростам пасяўных плошчаў для кармавых культур і бульбы. Вытворчасць збожжавых культур у гэты час была прызначана пераважна для корму жывёлы і бровара.

З канца XIX ст. як рынкавая галіна стала развівацца свінагадоўля. У 1860–1870 гг. у Гродзенскай і Мінскай губернях была шырока распаўсюджана авечкагадоўля. Але пазней яна прыйшло ў заняпад, не вытрымаўшы канкурэнцыі з больш таннай авечай поўсцю з Паўднёвай Расіі і Аўстраліі. Важнымі напрамкамі спецыялізацыі сельскай гаспадаркі Віцебскай і часткова Віленскай губерняў стала льнаводства, а на Магілёўшчыне — вырошчванне канопляў.

5. Прычыны і мэты аграрнай рэформы П. А. Сталыпіна, яе асаблівасці ў Беларусі. Фарміраванне аграрнай буржуазіі

З мэтай умацавання сацыяльнай базы самадзяржаўя і вырашэння аграрнага пытання ў пачатку XX ст. у Расійскай імперыі пачалося правядзенне новых буржуазных рэформ. Паўсюдны аграрны рух у 1905–1906 гг. пераканаў улады ў тым, што супольнае сялянства не можа быць цвёрдай апорай дзяржавы. Было прынята рашэнне ліквідаваць сялянскую суполку, расчысціць дарогу сялянскаму прадпрымальніцтву, узбагаціць адных сялян за кошт іншых, палегчыць пераход маленькіх надзелаў беднякоў ва ўласнасць заможных аднавяскоўцаў. Тым самым урад планаваў стварыць на вёсцы новую апору самадзяржаўя за кошт «моцных гаспадароў».

Аграрная рэформа ў Расійскай імперыі ў пачатку ХХ ст. праводзілася па ініцыятыве міністра ўнутраных спраў і Старшыні Савета Міністраў Расійскай імперыі П. А. Сталыпіна.

9 лістапада 1906 г. пачалося ажыццяўленне чарговай аграрнай рэформы. Быў выдадзены ўказ аб парадку выхаду сялян з абшчыны і замацавання ў асабістую ўласнасць зямлі ў выглядзе водруба (зямельнага ўчастка, вылучанага з супольнай зямлі ва ўласнасць селяніна) або хутара (асобнага зямельнага ўчастка з домам, сядзібай уладальніка). Паколькі зямлі не хапала, праводзілася перасяленне сялян у Сібір на неасвоеныя зямлі.

Адной з асаблівасцей ажыццяўлення сталыпінскай рэформы на беларускіх землях было тое, што яна праводзілася толькі ў Магілёўскай і Віцебскай губернях, дзе да гэтага захоўвалася супольнае землекарыстанне. У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях існавала падворная форма землекарыстання. Правядзенне сталыпінскай аграрнай рэформы было прыпынена ў гады Першай сусветнай вайны.

Яшчэ адной асаблівасцю сталыпінскай рэформы ў Беларусі стала ўвядзенне ў 1911 г. у Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях земстваў — выбарных органаў мясцовага самакіравання. У заходніх губернях (Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай) земства не ўводзілася з прычыны значнай перавагі сярод іх выбаршчыкаў католікаў, якіх адносілі да палякаў і якім царскі ўрад не давяраў пасля паўстання 1863–1864 гг.   

Сталыпінская аграрная рэформа стварала магчымасці для «амерыканскага» шляху развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы: укаранення машын, выкарыстання перадавых спосабаў агратэхнікі і аграхіміі, стварэння хутарскіх (фермерскіх) гаспадарак, замацавання зямлі за непасрэдным вытворцам-фермерам, свабоднага продажу і куплі зямлі, распаўсюджвання арэнды, выкарыстання наёмнай працы.

Разам з тым па-ранейшаму захоўвалася памешчыцкае землеўладанне — адзін з асноўных перажыткаў феадалізму.

Пытанні і заданні

1. Як змяніўся характар землеўладання ў беларускіх губернях у 1860—1870-я гг.? Для адказу на пытанне выкарыстоўвайце дадзеныя дыяграм.

2. У чым заключаліся асаблівасці развіцця капіталістычных адносін на беларускіх землях?

3. Правядзіце параўнанне памешчыцкага і сялянскага прадпрымальніцтва? Знайдзіце падобныя і адметныя рысы.

4. Што такое аграрны крызіс? У чым заключаліся яго прычыны для беларускай сельскай гаспадаркі і якімі былі наступствы?

5. Ахарактарызуйце асноўныя напрамкі сталыпінскай аграрнай рэформы. Падумайце, што меў на ўвазе П. А. Сталыпін, калі казаў, што «ўрад, правёўшы закон 9-га лістапада 1906 г., рабіў стаўку на разумных і моцных».

6. Абмяркуйце, у чым заключаецца гістарычны вопыт спроб вырашэння аграрнага пытання ў Расіі ў XIX — пачатку ХХ ст.