§ 21—22-1. Другая сусветная вайна і яе вынікі

1. Галоўныя этапы Другой сусветнай вайны

У ходзе Другой сусветнай вайны можна вылучыць пяць этапаў.

Першы этап (1 верасня 1939 г. — 21 чэрвеня 1941 г.) характарызаваўся вядзеннем так званай «дзіўнай вайны», а таксама захопам нямецкімі войскамі многіх дзяржаў Еўропы. Другі этап (22 чэрвеня 1941 г. — лістапад 1942 г.) — уступленнем у вайну СССР, адступленнем Чырвонай арміі і першай яе перамогай у бітве за Маскву, пачаткам фарміравання антыгітлераўскай кааліцыі. Трэці этап (сярэдзіна лістапада 1942 г. — канец 1943 г.) быў азнаменаваны карэнным пераломам у ходзе вайны, буйнейшымі перамогамі Чырвонай арміі пад Сталінградам і Курскам, паспяховым наступленнем англа-амерыканскіх войскаў у Афрыцы і капітуляцыяй Італіі, умацаваннем саюзніцкіх адносін паміж краінамі антыгітлераўскай кааліцыі. На чацвёртым этапе (канец 1943 г. — 9 мая 1945 г.) Чырвонай арміяй ад фашысцкіх захопнікаў былі вызвалены заходнія вобласці СССР, Польшча, Румынія, Балгарыя, Чэхаславакія, Усходняя Германія, адкрыўся другі фронт, адбылася поўная і безагаворачная капітуляцыя Германіі. Заключны пяты этап (9 мая 1945 г. — 2 верасня 1945 г.) Другой сусветнай вайны ахоплівае ваенныя дзеянні саюзніцкіх войскаў на Далёкім Усходзе і ў Паўднёва-Усходняй Азіі супраць Японіі, якія завяршыліся яе разгромам і капітуляцыяй.

2. Пачатак Другой сусветнай вайны

Адна з самых страшных войнаў у гісторыі чалавецтва пачалася з нападу нацысцкай Германіі на Польшчу 1 верасня 1939 г. Англія і Францыя як саюзнікі Польшчы адразу ж аб’явілі вайну агрэсару. Такім чынам, Другая сусветная вайна выбухнула ўнутры блока заходнееўрапейскіх дзяржаў.

Аднак рэальнай дапамогі свайму саюзніку Англія і Францыя не аказалі. Германія таксама не вяла супраць іх актыўных баявых дзеянняў. Польшча апынулася сам-насам з агрэсарам і, нягледзячы на гераічнае супраціўленне, была акупіравана нямецкімі войскамі. Такая дзіўная пазіцыя Англіі і Францыі стала вынікам іх ранейшай згодніцкай палітыкі ў дачыненні да нацысцкай Германіі. Яны ўсё яшчэ спадзяваліся на тое, што Гітлер паверне свае сілы супраць Савецкага Саюза, і не пачыналі баявыя дзеянні супраць агрэсара. З гэтай прычыны пачатковы этап Другой сусветнай вайны атрымаў назву «дзіўная вайна».

Між тым Германія, не сустрэўшы супраціўлення, працягнула свае агрэсіўныя дзеянні. У красавіку 1940 г. нямецкія войскі захапілі Нарвегію і Данію. І ўжо ў маі «дзіўная вайна» ў Еўропе скончылася, калі германскія войскі напалі адначасова на Францыю, Бельгію, Галандыю, Люксембург і хутка акупіравалі гэтыя краіны. Французская армія пратрымалася ўсяго 17 дзён. Францыя капітулявала і пайшла на супрацоўніцтва з Германіяй. Пасля гэтага ў вайну ўступіла Італія, а ў верасні 1940 г. было падпісана пагадненне аб ваенным саюзе Германіі, Італіі і Японіі — «Траісты пакт». Да яго неўзабаве далучыліся Венгрыя, Румынія, Славакія, Балгарыя і некаторыя іншыя краіны.

Савецкае кіраўніцтва выкарыстала вайну ў Еўропе ў мэтах умацавання бяспекі і абараназдольнасці краіны.

У перыяд нямецкай кампаніі ў Польшчы СССР узяў пад сваю абарону насельніцтва Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. Вызваленчы паход Чырвонай арміі, які пачаўся 17 верасня 1939 г., прывёў да ўз’яднання беларускага народа ў складзе БССР і ўкраінскага народа ў складзе УССР. Да Савецкага Саюза былі далучаны прыбалтыйскія рэспублікі — Літва, Латвія і Эстонія. Гэты дзень у Беларусі стаў дзяржаўным святам — Днём народнага адзінства.

У выніку савецка-фінляндскай вайны 1939—1940 гг. СССР дабіўся важных тэрытарыяльных саступак ад Фінляндыі. Улетку 1940 г. да яго была далучана Бесарабія, якая знаходзілася ў складзе Румыніі з 1918 г.

Усе гэтыя меры значна адсунулі межы СССР на захад і садзейнічалі ўмацаванню бяспекі і ваеннай магутнасці краіны ва ўмовах непазбежнай фашысцкай пагрозы.

Асцярога савецкага кіраўніцтва не была беспадстаўнай. Гітлер рыхтаваўся да нападу на Савецкі Саюз, але не раней чым захопіць усю Еўропу і зломіць супраціўленне Вялікабрытаніі.

Пасля капітуляцыі Францыі Германія пачала маштабную вайну супраць Злучанага Каралеўства, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «бітва за Англію». Аднак агрэсару не ўдалося зламаць супраціўленне англічан. Да чэрвеня 1941 г. толькі дзве дзяржавы ў Еўропе захоўвалі поўную незалежнасць — СССР і Вялікабрытанія. Эканамічны патэнцыял кантынентальнай Еўропы быў пастаўлены на службу нацысцкай Германіі.

3. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа

Да 1940 г. гітлераўская Германія захапіла практычна ўсю кантынентальную Еўропу і стала рыхтавацца да вайны з Вялікабрытаніяй. 16 ліпеня 1940 г. быў зацверджаны план аперацыі пад кодавай назвай «Марскі леў», якая прадугледжвала ўварванне сіл вермахта на тэрыторыю Вялікабрытаніі. Ваяваць з СССР Гітлер яшчэ не збіраўся.

У 1941 г. усё змянілася. Чаму? На гэтае шмат у чым дыскусійнае пытанне няма адназначнага адказу. Прычыны нападу нацысцкай Германіі на СССР многія даследчыкі бачаць у яе імкненні да сусветнага панавання і захопу новых тэрыторый, у патрэбе ў рэсурсах для вядзення вайны, супрацьстаянні камуністычнай і фашысцкай ідэалогіі і ў супярэчнасці паміж сацыялістычнай і капіталістычнай грамадскімі сістэмамі.

Названыя прычыны не выклікаюць сумненняў, але імі адказ на пастаўленае пытанне не вычэрпваецца. Многае, калі не ўсё, маглі б выявіць вынікі перамоў паміж Германіяй і Вялікабрытаніяй, якія ў маі 1941 г. правёў бліжэйшы паплечнік Гітлера па партыі рэйхсміністр Р. Гес, аднак многія дакументы, звязаныя з гэтымі перамовамі, да сёння не рассакрэчаны.

Яшчэ ў канцы красавіка 1941 г. германская прэса стала прыводзіць ілжывыя факты аб парушэнні СССР пакта Молатава — Рыбентропа. Гітлер вінаваціў Маскву ў вераломстве, парушэнні дамоўленасцей 1939 г., у канцэнтрацыі войскаў на ўсходніх межах Германіі і падрыхтоўцы нападу.

У СССР ужо ў кастрычніку 1940 г. па разведвальных каналах сталі паступаць паведамленні аб канцэнтрацыі нямецкіх войскаў на граніцах і аб падрыхтоўцы нападу на СССР. Тое, што ўзброенае сутыкненне з Германіяй непазбежнае, у Савецкім Саюзе разумелі і рыхтаваліся да яго. СССР здзяйсняў перакідку войскаў да заходніх межаў. У апошнія дні мая 1941 г. пад выглядам буйных вучэбных збораў у Савецкім Саюзе пачалі праводзіць схаваную мабілізацыю. Было прынята рашэнне аб павелічэнні колькасці танкавых часцей і злучэнняў, аб будаўніцтве новых караблёў для ваенна-марскога флоту.

22 чэрвеня 1941 г., парушыўшы дамоўленасці, Германія напала на СССР. Для ажыццяўлення плана «Барбароса» да 22 чэрвеня 1941 г. Германія і яе саюзнікі — Фінляндыя, Румынія і Венгрыя — стварылі небывалую ў гісторыі войнаў армію. Супраць СССР было накіравана амаль 80 % ад агульнай колькасці войскаў Германіі.

Акрамя таго, Італія ўлетку 1941 г. накіравала на савецка-германскі фронт адзін корпус у складзе трох дывізій, Славакія — дзве пяхотныя дывізіі і Харватыя — узмоцнены пяхотный полк. Іспанія, якая ўлетку 1940 г. аб’яіла, што «не ўдзельнічае ў вайне», прадаставіла Германіі на Усходнім фронце дывізію добраахвотнікаў.

Такім чынам, Савецкаму Саюзу супрацьстаяла практычна ўся аб’яднаная Еўропа. Вайна стала цяжэйшым выпрабаваннем для савецкага народа. Дабіцца перамогі гітлераўцы планавалі з дапамогай стратэгіі і тактыкі бліцкрыгу — «маланкавай вайны». Аднак дзякуючы гераічнаму супраціўленню байцоў Чырвонай арміі і партызан, гераізму працаўнікоў тылу, своечасовай маштабнай эвакуацыі гэтая тактыка пацярпела крах.

У чэрвені — жніўні 1941 г. ішлі цяжкія абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі, Украіны і Прыбалтыкі. Цэнтральнай падзеяй усёй Другой сусветнай вайны стала бітва пад Масквой (30 верасня 1941 г. — 20 красавіка 1942 г.), у ходзе якой тактыка бліцкрыгу канчаткова правалілася. Да канца красавіка 1942 г. вермахт страціў на Усходнім фронце больш за 1,5 млн чалавек, каля 4 тыс. танкаў і штурмавых гармат, 7 тыс. самалётаў. Гэта амаль у пяць разоў перавысіла яго страты ва ўсіх ваенных кампаніях, што папярэднічалі нападу на СССР.

На акупаванай тэрыторыі гітлераўцы арганізоўвалі канцэнтрацыйныя лагеры, для барацьбы з партызанамі і з мэтай знішчэння мірнага насельніцтва праводзілі карныя аперацыі.

11 сакавіка 1941 г. Кангрэс ЗША прыняў закон аб ленд-лізе, згодна з якім Злучаныя Штаты перадавалі сваім саюзнікам у Другой сусветнай вайне боепрыпасы, тэхніку, прадукты харчавання і стратэгічную сыравіну, уключаючы нафтапрадукты, на суму 7 млрд долараў. Па падліках савецкіх эканамістаў, агульны аб’ём паставак складаў усяго толькі каля 4 % валавой прамысловай вытворчасці СССР у гады вайны.

Стратэгічны пералом у вайне адбыўся ў ходзе Сталінградскай (17 ліпеня 1942 г. — 2 лютага 1943 г.), а затым Курскай (5 ліпеня — 23 жніўня 1943 г.) бітваў. У маі 1944 г. была распрацавана аперацыя «Баграціён» па вызваленні Беларусі (23 чэрвеня — 29 жніўня 1944 г.). Шостага чэрвеня 1944 г. саюзнікамі СССР па антыгітлераўскай кааліцыі быў адкрыты другі фронт.

У жніўні 1944 г. пачалося вызваленне краін Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы. Другога мая 1945 г. быў узяты Берлін, фашысцкі рэжым паў. Днём Перамогі стала 9 мая 1945 г.

Пасля завяршэння Другой сусветнай вайны прайшло 75 гадоў, але да гэтага часу не спыняюцца спробы фальсіфікацыі яе падзей і вынікаў. Асабліва яны ўзмацніліся пасля распаду СССР. Ідэолагі Захаду, маючы карыслівыя мэты, імкнуцца сказіць прычыны ўзнікнення і характар вайны, ускладаюць адказнасць за яе развязванне не толькі на Германію, але і на Савецкі Саюз, прыніжаюць ролю СССР і перабольшваюць ролю заходніх дзяржаў у разгроме фашызму. Паражэнне фашысцкай Германіі тлумачаць памылкамі і пралікамі Гітлера, вялізнымі прасторамі, суровым кліматам і «кепскімі дарогамі». Таму спадчыннікам тых, хто каваў Вялікую Перамогу на франтах вайны і ў тыле, вельмі важна захаваць гістарычную праўду аб Вялікай Айчыннай вайне ва ўсёй яе велічнасці і трагічнасці.

4. Завяршальны этап Другой сусветнай вайны

Завяршэнне сусветнай вайны і пасляваеннае светаўладкаванне абмяркоўваліся на канферэнцыі ў Патсдаме (прыгарад Берліна), якая праходзіла 17 ліпеня — 2 жніўня 1945 г. На ёй былі прыняты важныя гістарычныя пастанаўленні:

• дэмілітарызацыя, дэнацыфікацыя і дэмакратызацыя Германіі;
• падзел Германіі на чатыры зоны акупацыі да вырашэння германскага пытання — англійскую, амерыканскую, савецкую і французскую;
• арганізацыя міжнароднага суда над нацысцкімі правадырамі.

Згодна з рашэннямі Ялцінскай і Патсдамскай канферэнцый ЗША і СССР пачалі сумесныя ваенныя дзеянні супраць Японіі, якая ўступіла ў вайну ў верасні 1940 г. — пасля падпісання саюзу з Германіяй і Італіяй і нападу на Французскі Індакітай. Найбольш актыўна супраць яе ваявалі Злучаныя Штаты. Пятага жніўня 1945 г. саюзнікі прад’явілі Японіі ўльтыматум з патрабаваннем яе капітуляцыі, пасля чаго ЗША скінулі атамныя бомбы на японскія гарады Хірасіма і Нагасакі. Вялікі ўнёсак у агульную перамогу зрабіў Савецкі Саюз, які разграміў на працягу трох тыдняў мільённую Квантунскую армію і вызваліў ад японцаў Маньчжурыю, а таксама Паўднёвы Сахалін, Курыльскія астравы і Паўночную Карэю.

2 верасня 1945 г. капітулявала і мілітарысцкая Японія. Другая сусветная вайна, якая доўжылася шэсць гадоў, скончылася. Злачынствы фашызму перад чалавецтвам і фашызм як ідэалогія былі асуджаны на Нюрнбергскім працэсе ў 1945—1949 гг., а таксама на Такійскім працэсе ў 1946—1948 гг.

Пытанні

1. Параўнайце ваенныя кампаніі Германіі на захадзе Еўропы і супраць СССР. Растлумачце, чаму ёй не ўдалося захапіць Вялікабрытанію. Па якіх прычынах, не дабіўшыся капітуляцыі Вялікабрытаніі, Гітлер усё ж вырашыў напасці на Савецкі Саюз?

2. Патлумачце, чаму ў СССР пацярпеў крах гітлераўскі план «маланкавай вайны».

3. У гады Другой сусветнай вайны склалася пяць асноўных тэатраў ваенных дзеянняў. Выкарыстоўваючы карту, вызначце іх.

4. Якія падзеі сталі пераломнымі ў ходзе Другой сусветнай вайны? Растлумачце, па якіх прычынах.

5. Чаму СССР уступіў у вайну супраць Японіі? Якія фактары сталі вырашальнымі ў яе разгроме?

6. Параўнайце Першую і Другую сусветныя войны, выкарыстоўваючы наступныя характарыстыкі:

• храналагічныя рамкі;
• асноўныя тэатры ваенных дзеянняў;
• асноўныя ўдзельнікі;
• агульная колькасць краін, якія прынялі ўдзел у вайне;
• вынікі вайны.

7. Якія ўрокі павінна вынесці чалавецтва, перажыўшы ў першай палове ХХ ст. дзве сусветныя вайны?

Прапануем абмеркаваць

Асаблівае меркаванне