§ 8–2. Адмена прыгоннага права

1. Наспяванне неабходнасці сялянскай рэформы, яе прычыны

Да сярэдзіны 50-х гг. XIX ст. крызіс прыгонніцкай сістэмы ў Расійскай імперыі яшчэ больш абвастрыўся — хуткімі тэмпамі нарасталі сялянскія хваляванні. Царскі ўрад, баючыся ператварэння гэтых хваляванняў у сялянскую рэвалюцыю, прыступіў да падрыхтоўкі рэформы па вызваленні сялян.

Падрыхтоўку рэформы было вырашана пачаць з беларускіх і літоўскіх губерняў, бо памешчыкі гэтых губерняў былі гатовыя да адмены прыгоннага права. Іх гаспадаркі даўно былі звязаны з заходнееўрапейскім рынкам і ўцягнутыя ў таварна-грашовыя адносіны. Некаторыя памешчыкі ўжо ўвялі змены ў апрацоўку зямлі, ужываючы машыны і механізмы, выкарыстоўваючы наёмную працу. Гэта сведчыла аб пранікненні ў памешчыцкія гаспадаркі новых капіталістычных адносін. Для такіх уладальнікаў вызваленне сялян было не толькі магчымым, але і пажаданым. Вызваліўшы сваіх прыгонных, памешчыкі пазбаўляліся ад неабходнасці клапаціцца аб выплаце дзяржаўных падаткаў, ад клопату аб сваіх прыгонных падчас голаду і іншых бедстваў. Памешчыкі захоўвалі свае землі, а сяляне, атрымаўшы волю, вымушаныя былі ісці да ўладальнікам зямлі наймацца на працу.

Аднак большасць беларускіх памешчыкаў вяло сваю гаспадарку па-старому. Яны не мелі капіталу для ўвядзення сельскагаспадарчых машын і новаўвядзенняў у агратэхніцы, у іх не было вопыту ў рацыяналізацыі гаспадаркі, і нарэшце яны не жадалі ніякіх змен. Многія з іх нават не ўсведамлялі самую ідэю ліквідацыі прыгону. Ва ўмовах пашырэння таварна-грашовых адносін сярэднія і дробныя памешчыкі дзеля павелічэння колькасці сельскагаспадарчай прадукцыі ў сваіх маёнтках ўзбуйнялі фальваркавыя ўгоддзі, абеззямельваючы прыгонных, узмацнялі эксплуатацыю сялян і тым самым падрывалі іх гаспадарку. Заняпад сялянскай гаспадаркі прывёў да заняпаду памешчыцкай, а следам за гэтым да крызісу ўсёй сельскай гаспадаркі краю.

Немалаважную ролю ў з'яўленні перадумоў адмены прыгону адыгрывала і палітыка ўрада ў заходніх губернях. Недавер царскага ўрада да мясцовых паланізаваных каталіцкіх памешчыкаў вымушала ўлады рабіць пэўныя крокі насустрач беларускаму (у большасці праваслаўнаму) сялянству. Урад ставіў задачай стварыць сабе апору ў сялянстве на выпадак далейшага развіцця польскага нацыянальна-вызваленчага руху, у якім мясцовая шляхта адыгрывала вырашальную ролю. Упартае навязванне царызмам абавязковых інвентароў памешчыкам беларуска-літоўскіх губерняў стала адной з прычын іх ініцыятывы ў вызваленні сялян ад прыгоннай залежнасці. У гэтых умовах беларускія памешчыкі, гаспадаркі якіх ужо станавіліся на новы капіталістычны шлях развіцця, аддалі перавагу поўнаму адмаўленню ад прыгону.

Паражэнне Расіі ў Крымскай вайне (1853—1856 гг.), абумоўленае эканамічнай і ваенна-тэхнічнай адсталасцю краіны, скарачэнне даходаў казны ад аграрнага сектара, крызіс усёй дзяржаўнай сістэмы кіравання, а таксама рост сялянскага руху прымусілі імператара Аляксандра II зразумець неабходнасць адмены прыгоннага права. Перад расійскім самадзяржаўем з усёй непазбежнасцю паўсталі эканамічныя і палітычныя задачы: правядзенне карэннай мадэрнізацыі (стварэнне сучаснай прамысловасці, сродкаў камунікацыі, засваенне новых зямель), рашэнне сацыяльных праблем, захаванне становішча Расіі ў стане вядучых дзяржаў.

2. Падрыхтоўка рэформы

Асноўнай прычынай, якая стрымлівала Аляксандра II ад правядзення рэформ, быў страх выклікаць незадавальненне дваранства. Аднак большая частка прыгоннікаў варожа ставілася да падрыхтоўкі рэформы, а астатнія чакалі, жадаючы даведацца, што прапануе ўрад.

У такіх умовах было вырашана арганізаваць «ініцыятыву» з боку саміх дваран. Аляксандр II даў даручэнне Віленскаму генерал-губернатару У. І. Назімаву схіліць дваранства заходніх губерняў да праявы «ініцыятывы» ў справе вызвалення сялян ад прыгоннага права.

Улетку 1857 г. па прапанове У. І. Назімава інвентарныя камітэты Віленскай, Ковенскай і Гродзенскай губерняў пачалі абмеркаванне неафіцыйнай прапановы ўрада аб вызваленні сялян. У верасні 1857 г. у Пецярбург былі перададзеныя прапановы ад беларускіх памешчыкаў, у якіх выяўлялася пажаданне вызваліць сялян, але без зямлі.

У адказ на прапанову памешчыкаў 20 лістапада 1857 г. быў апублікаваны рэскрыпт Аляксандра II У. І. Назімаву. Ён афіцыйна абвяшчаў пачатак падрыхтоўкі сялянскай рэформы. Але абавязковай умовай яе правядзення аб'яўлялася прадастаўленне сялянам не толькі сядзібнай, але і палявой зямлі за выкуп. Для падрыхтоўкі праектаў рэформы прапаноўвалася ў бліжэйшы час стварыць губернскія дваранскія камітэты, якія павінны былі выказаць канкрэтныя прапановы па вызваленні сялян.

Рэскрыпт захоўваў за памешчыкамі ўласнасць на зямлю. Сяляне ж мелі права толькі на сядзібу, якую яны на працягу пэўнага часу абавязаны былі выкупіць. Акрамя таго, сяляне маглі мець пэўны палявы надзел, за які яны абавязваліся выконваць павіннасці на карысць памешчыкаў і ўрада. За памешчыкамі таксама захоўвалася права паліцэйскага нагляду над сялянамі ў вотчынах.

У канцы 1857 г. аналагічны па змесце рэскрыпт быў разасланы начальнікам іншых губерняў з тым, каб памеснае дваранства прыступіла да распрацоўкі праектаў адмены прыгону па прапанаванай урадам праграме. У 1858 г. Сакрэтны камітэт, створаны годам раней, быў рэарганізаваны ў Галоўны камітэт па сялянскай справе. Яго праграма грунтавалася на прынцыпах рэскрыпта У. І. Назімаву і меркавала не ліквідацыю, а толькі змякчэнне прыгоннай залежнасці. У сакавіку 1859 г. пры Галоўным камітэце былі створаны рэдакцыйныя камісіі. Яны на аснове прапаноў губернскіх камітэтаў павінны былі выпрацаваць агульны праект палажэнняў аб адмене прыгоннага права. Новая ўрадавая праграма, у адрозненне ад старой, падрывала асновы прыгону: сяляне атрымліваюць уласную свабоду, забяспечваюцца зямельнымі надзеламі ў пастаяннае карыстанне з правам выкупіць іх ва ўласнасць.

3. Маніфест і «Палажэнні» 19 лютага 1861 г. Правы сялян. Статутныя граматы і выкупныя акты

19 лютага 1861 г., Аляксандр II падпісаў Маніфест аб адмене прыгоннага права ў Расійскай імперыі і шэраг «Палажэнняў», якія тлумачаць умовы вызвалення памешчыцкіх сялян. У Маніфесце выказвалася падзяка дваранскага саслоўя за добраахвотны адмову ад сваіх прывілеяў і надзея на тое, што сяляне «... зразумеюць і з удзячнасцю прымуць важнае ахвяраванне, зробленае высакародным дваранствам для паляпшэння іх побыту», а таксама, што разам з новымі правамі на іх ускладаюцца і новыя абавязкі.

У прававых адносінах падзенне прыгону было найважнейшай падзеяй у гісторыі ўсіх народаў Расійскай імперыі. Згодна з Маніфестам селянін атрымліваў уласную свабоду. У «У агульным Палажэнні аб сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці» ўтрымліваліся правілы, па якіх праводзілася рэформа ва ўсіх губернях Расіі: вызначаліся асабістыя і маёмасныя правы сялян, парадак арганізацыі сельскага кіравання, дзяржаўныя, земскія і мірскія павіннасці, а таксама правілы аб выкупе зямлі. Мясцовыя «Палажэнні» ўстанаўлівалі парадак надзялення сялян зямлёй і выканання імі павіннасцей.

У беларускіх губернях рэформа ажыццяўлялася на падставе «Агульнага палажэння» і двух мясцовых «Палажэнняў». «Агульнае палажэнне» дэкларавала, што прыгоннае права на памешчыцкіх сялян і дваровых людзей адмяняецца назаўсёды. Памешчык пазбаўляўся права распараджацца сялянамі як сваёй уласнасцю, умешвацца ў іх асабістае жыццё, прадаваць і караць іх.

Згодна з «Палажэннямі» памешчыкі былі ўласнікамі ўсёй зямлі, якая належала ім да рэформы. Частку гэтай зямлі яны абавязаны былі адвесці для надзялення сялян. Да заключэння выкупнога пагаднення сяляне абавязаны былі выконваць павіннасці на карысць памешчыка. На працягу гэтага часу (9 гадоў) яны называліся «часоваабавязанымі» і не маглі сысці з зямлі без дазволу памешчыка. Памеры сялянскіх надзелаў вызначаліся мясцовымі палажэннямі.

На перыяд часоваабавязаных адносін пану пакідалася права апекі над сялянамі. Памешчык вызваляўся ад усіх абавязацельстваў у адносінах да былых прыгонных, г. зн. адказнасці за выплату падаткаў і абавязкаў карміць сялян падчас голаду. Гэты тэрмін даваўся для адаптацыі памешчыкаў да новых умоў гаспадарання. За гэты час яны павінны былі альбо перавесці сваю гаспадарку на новыя капіталістычныя рэйкі з ужываннем наёмнай працы, выкарыстаннем тэхнікі, увядзеннем прагрэсіўных эканамічных мерапрыемстваў і да т. п., або прадаць сваю зямлю.

Пастаянныя зямельныя адносіны памешчыкаў і сялян вызначаліся ўстаўнымі граматамі, якія складаліся па кожным маёнтку. У статутнай грамаце ўказваліся памеры зямельных надзелаў і гадавая павіннасць, а таксама ацэнка сядзібы на выпадак яе выкупу. Складзеныя статутныя граматы правяраў міравы пасрэднік, які назначаўся з ліку дваран. Па законе на складанне устаўных грамат і іх падпісанне сялянамі і памешчыкамі адводзілася два гады. Акрамя міравых пасрэднікаў, для практычнага ажыццяўлення рэформы 1861 года былі створаны спецыяльныя мясцовыя органы — павятовыя міравыя з'езды і губернскія па сялянскіх справах прысутнасці.

У адпаведнасці з некаторымі зменамі ўмоў рэформы ў беларускіх губернях пасля паўстання 1863—1864 гг. урадам былі створаны спецыяльныя камісіі для праверкі павіннасцей, прызначаных сялянам па ўстаўных граматах. Камісіі павінны былі праверыць памеры сялянскіх надзелаў і ў двухгадовы тэрмін скласці выкупныя акты. У гэтых дакументах канчаткова ўсталёўваліся зямельныя надзелы і выкупныя плацяжы былых панскіх сялян.

4. Спецыфіка мясцовых "Палажэнняў" для Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губерняў

Парадак землеўпарадкавання сялян Беларусі і выканання імі павіннасцей вызначалі два мясцовыя "Палажэнні". У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях адмена прыгонніцтва ажыццяўлялася паводле мясцовага «Палажэння» для гэтых губерняў. Рэдакцыйныя камісіі распрацавалі яго па прычыне таго, што тут яшчэ з XVI—XVII стст. было сялянскае падворнае землекарыстанне, а павіннасці адпрацоўвалі не па колькасці душ, а па колькасці і якасці зямлі.

Дзеля вырашэння на месцах пытання аб суразмернасці канкрэтных зямельных участкаў з павіннасцямі ў кожным павеце ствараліся спецыяльныя праверачныя камісіі, якія на працягу шасці гадоў пасля зацвярджэння статутных грамат павінны былі разбіраць асноўныя рознагалоссі і спрэчкі паміж памешчыкамі і сялянамі. Аналага такога органа ў вялікарускі губернях не прадугледжвалася. Акрамя гэтага, распрацоўваючы асобнае "Палажэнне" для Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай і Мінскай губерняў, урад кіраваўся палітычнымі меркаваннямі. У названых губернях найбольшую колькасць землеўладальнікаў складалі беларускія і літоўскія памешчыкі, якія былі настроены супраць царызму, падтрымлівалі польскі нацыянальна-вызваленчы рух, імкнучыся перацягнуць мясцовае сялянства на свой бок. У гэтых умовах сялянскае пытанне набыло асаблівую палітычную вастрыню, і сялянскія хваляванні прадстаўлялі тут найбольшую небяспеку.

Памешчыкі пры падзеле зямлі звычайна выбіралі сабе самую ўрадлівую, што прывяло да цераспалосіцы (змешвання, чаргавання) панскіх і сялянскіх надзелаў. Цераспалосіца стрымлівала ўвядзенне рацыянальнай сістэмы земляробства, перашкаджала інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі.

5. Выкупная аперацыя

«Палажэнні 19 лютага 1861 г.» абавязвалі селяніна заплаціць памешчыку выкуп за зямлю. Кошт зямлі быў вельмі высокі, таму па законе пры выкупе сяляне плацілі 20 % адпаведнай сумы, а астатнія 80 % памешчыкам давала дзяржава. Сяляне станавіліся даўжнікамі дзяржавы на 49 гадоў. Высокія выкупныя плацяжы з улікам іншых дзяржаўных і земскіх збораў абцяжарвалі эканамічнае становішча сялян. Гэтыя плацяжы пазбаўлялі вяскоўцаў сродкаў, якія маглі быць укладзеныя ў земляробчую вытворчасць.

Выкуп уключаў у сябе плату як за зямлю, так і за феадальныя павіннасці — паншчыну і чынш — і па сутнасці з'яўляўся выкупам асобы.

Пастаянныя зямельныя адносіны памешчыкаў і сялян вызначаліся ўстаўнымі граматамі, якія складаліся па кожным маёнтку. У статутнай грамаце ўказваліся памеры зямельных участкаў і гадавая павіннасць з іх, а таксама ацэнка сядзібы на выпадак яе выкупу. Складзеныя ўстаўныя граматы правяраў міравы пасрэднік, які назначаўся з ліку дваран. Па законе на складанне ўстаўных грамат і іх падпісанне сялянамі і памешчыкамі адводзілася два гады. Акрамя міравых пасрэднікаў, для практычнага ажыццяўлення рэформы 1861 г. былі створаны спецыяльныя мясцовыя органы — павятовыя міравыя з'езды і губернскія па сялянскіх справах прысутнасці.

6. Змены ў рэалізацыі рэформы, звязаныя з паўстаннем 1863—1864 гг.

Рэформа на тэрыторыі Беларусі мела свае асаблівасці. Яе правядзенне супала па часе з паўстаннем 1863—1864 гг. Гэтая падзея прымусіла царызм перагледзець сваю палітыку на гэтых землях, у тым ліку і аграрную.

1 сакавіка 1863 г. выйшаў указ аб абавязковым выкупе сялянскіх надзелаў у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай губернях, які падрываў магчымую сацыяльную базу паўстання. Праз тры месяцы указ быў распаўсюджаны на Магілёўскую і Віцебскую губерні. Адмянялася часоваабавязанае становішча, сяляне пераводзіліся ў разрад уласнікаў зямлі. Выкупныя плацяжы зніжаліся на 20 %.

У выніку праверкі правільнасці складання ўстаўных грамат у часткі сялян былі павялічаны зямельныя надзелы, зніжаны аброк і адпаведна выкупныя плацяжы. За сялянамі замацоўваліся сервітуты, якімі яны карысталіся да рэформы 1861 г. Сяляне, якія былі пазбаўленыя зямлі пасля складання інвентароў, надзяляліся трыма дзесяціна зямлі на сям'ю, а абеззямеленыя пасля 1857 г. атрымалі свае надзелы ў поўным аб'ёме.

У выніку дадатковых мерапрыемстваў расійскага ўраду, праведзеных у 1863—1864 гг., зямельны «голад» у беларускай вёсцы некалькі паменшыўся. З пераходам на абавязковы выкуп і надзяленне зямлёй абеззямеленых сялян землеўладанне былых прыгонных трохі павялічылася.

Такім чынам, паўстанне 1863—1864 гг. выклікала перагляд унутранай палітыкі ўрада на беларускіх землях у бок значна большага, чым раней, уліку інтарэсаў і настрояў сялянства, якое заклікана было стаць надзейнай сацыяльнай апорай царызму на гэтых тэрыторыях.

7. Вынікі і значэнне аграрнай рэформы

Нягледзячы на змяненне ўмоў вызвалення сялян, урад, маючы на ўвазе інтарэсы памешчыкаў, не рашыўся прыняць карэнныя меры па паляпшэнні эканамічнага становішча былых прыгонных. Пасля ўнясення ў 1863 г. змяненняў у «Палажэнне» ад 19 лютага 1861 г. сялянам вярнулі не ўсе землі, якія былі адрэзаныя памешчыкамі перад адменай прыгоннага права. Памешчыкі захавалі значную частку адрэзкаў і прысвоілі лепшыя сялянскія землі пры абмежаванні і размеркаванні ўгоддзяў. Нягледзячы на зніжэнне выкупных плацяжоў у ходзе правядзення рэформы 1861 г. у Беларусі, пераход сялян на выкуп пры незабяспечанасці зямлёй і ўзмацненні агульнага падатковага ціску паскорыў пралетарызацыю асноўнай іх масы, прывёў да паступлення буйных выкупных сум у рукі памешчыкаў і дзяржавы.

Рэформа 1861 г. не вырашыла цалкам сялянскае пытанне. Былыя прыгонныя пасля вызвалення сутыкнуліся з вялікай колькасцю праблем. Урадавая мадэль вызвалення сялян з надзяленнем зямлёй за выкуп не адпавядала ні інтарэсам памешчыкаў, ні надзеям сялян стаць уласнікамі, а не часовымі карыстальнікамі зямлі. Сяляне не атрымалі матэрыяльных выгод.

Найважнейшым вынікам рэформы сталі атрыманне сялянамі права самастойна распараджацца сваім лёсам, набыццё маёмасных і грамадзянскіх правоў. Перавод сялян на выкуп азначаў ліквідацыю прыгонніцкіх адносін і паступовы пераход да капіталістычнай сістэмы гаспадарання. Пазітыўныя вынікі адмены прыгоннага права заключаліся ў стварэнні шэрагу базавых перадумоў для фарміравання рынкавага механізму ў аграрнай сферы Беларусі.

Асноўная задача, пастаўленая перад рэформай, — знішчэнне прыгону, была выкананая. Беларускія сяляне, дзякуючы зменам у аграрным заканадаўстве, выкліканымі паўстаннем 1863—1864 гг., апынуліся ў больш спрыяльных умовах, чым сяляне астатніх губерняў Расійскай імперыі. Рэформа 1861 г. мела буржуазны змест і, нягледзячы на сваю пэўную абмежаванасць, адкрывала шлях для капіталістычнай мадэрнізацыі вёскі.

Пытанні і заданні

1. Растлумачце, у чым заключалася неабходнасць правядзення сялянскай рэформы.

2. У чым заключалася падрыхтоўка рэформы? Чаму яе было вырашана пачаць з заходніх губерняў?

3. Ахарактарызуйце сялянскую рэформу 1861 г. у адпаведнасці з наступным планам:

4. Раскрыйце механізм ажыццяўлення сялянскай рэформы 1861 г. Растлумачце спецыфіку мясцовых «Палажэнняў» для Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губерняў.

5. Сфармулюйце і абгрунтуйце вывад аб выніках і значэнні рэформы.

6. У паэме М. А. Някрасава «Каму на Русі жыць добра» ёсць такая ацэнка рэформы 1861 г.:

«...Распаўся ланцуг вялікі. Распаўся і ўдарыў.

Адным канцом па пану, другім па мужыку…»

Ці падзяляеце вы пункт гледжання паэта, выказаны ім у паэме? Абгрунтуйце свой адказ.