§ 18. БССР на міжнароднай арэне ў другой палове 1940-х — 1980-я гг.

1. Тэрытарыяльныя змены БССР

16 жніўня 1945 г. у Маскве быў падпісаны Дагавор аб савецка-польскай мяжы. Згодна з дакументам Польшча атрымала амаль усю Беластоцкую вобласць (17 раёнаў), тры раёны Брэсцкай вобласці. Узамен БССР атрымала 15 вёсак на былой польскай тэрыторыі. У параўнанні з 1939 г. тэрыторыя БССР скарачалася з 225,7 да 207,6 тыс. км².

У 1964 г. БССР атрымала са складу Смаленскай вобласці восем вёсак, якія ўвайшлі ў Мсціслаўскі раён.

2. Уключэнне БССР у лік краін-заснавальніц ААН

Яшчэ ў ходзе Другой сусветнай вайны лідарамі СССР, ЗША і Англіі было прынята рашэнне аб стварэнні аўтарытэтнай міжнароднай арганізацыі, якая вырашала б важнейшыя сусветныя праблемы і выступала гарантам міру і бяспекі на зямлі, — ​Арганізацыі Аб’яднаных Нацый (ААН).

Каб узмацніць свой уплыў на дзейнасць ААН, урад СССР прапанаваў прызнаць паўнапраўнымі членамі новай арганізацыі ўсе саюзныя рэспублікі, у тым ліку і БССР. Але саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі згадзіліся ўключыць у лік краін — ​заснавальнікаў ААН толькі Беларусь і Украіну, улічваючы іх унёсак у разгром нацызму, вялізныя людскія і матэрыяльныя страты.

У маі 1945 г. прадстаўнікі БССР прынялі ўдзел у працы канферэнцыі па заснаванні ААН у Сан-Францыска. 25 чэрвеня 1945 г. дэлегацыя БССР разам з дэлегацыямі іншых 50 дзяржаў падпісала Статут ААН, ратыфікаваны Вярхоўным Саветам БССР 30 жніўня 1945 г.

Удзел БССР у стварэнні самай прэстыжнай міжнароднай арганізацыі змяніў статус рэспублікі і пашырыў магчымасці яе супрацоўніцтва з іншымі краінамі.

3. Знешнепалітычная дзейнасць БССР. Удзел у барацьбе міжнароднага супольніцтва за вырашэнне глабальных сацыяльна-палітычных праблем, за мір і бяспеку

Беларускія дыпламаты актыўна ўключыліся ў працу. Ужо на 1-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1946 г.) па ініцыятыве беларускай дэлегацыі была прынята рэзалюцыя аб выдачы і пакаранні ваенных злачынцаў, якія здзейснілі злачынствы супраць сусвету і чалавецтва. Рэзалюцыя патрабавала ад краін — ​членаў ААН прыняцця самых энергічных мер па пошуку ваенных злачынцаў, іх арышце і выдачы тым краінам, на тэрыторыі якіх яны здзейснілі злачынствы.

Савецкая Беларусь у хуткім часе стала членам шэрагу міжнародных спецыя­лізаваных арганізацый, якія дзейнічаюць у рамках ААН: Міжнароднага саюза электрасувязі і Сусветнай арганізацыі аховы здароўя (1948 г.), Міжнароднай арганізацыі працы (1954 г.), Арганізацыі ААН па справах адукацыі, навукі і культуры (ЮНЕСКА, 1954 г.), Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ, 1957 г.).

Першым дыпламатычным прадстаўніцтвам БССР за мяжой стала Пастаяннае прадстаўніцтва БССР пры ААН (1958 г.). У 1962 г. прадстаўніцтва БССР з’явілася пры Еўрапейскім аддзяленні ААН у Жэневе і пры ЮНЕСКА ў Парыжы.

Дэлегацыя БССР удзельнічала ў абмеркаванні найбольш значных праблем міжнароднага супрацоўніцтва краін: аб падтрыманні міру, асуджэнні прапаганды вайны, ліквідацыі каланіяльнай сістэмы і інш. Па ініцыятыве БССР сесія Генеральнай Асамблеі ААН у 1973 г. прыняла рэзалюцыю аб выкарыстанні навукова-тэхнічнага прагрэсу ў інтарэсах міру і сацыяльнага развіцця. На аснове гэтай прапановы беларускай дэлегацыяй пасля былі распрацаваны адпаведныя дэкларацыя і рэзалюцыі ААН, якія датычыліся забароны распрацоўкі і вытворчасці новых відаў зброі масавага знішчэння.

Удзел БССР у працы ААН меў вялікае гістарычнае значэнне, адпавядаў нацыянальным інтарэсам беларускага народа. Подпіс БССР пад Статутам ААН азначаў, што сусветная супольнасць прызнавала яе суверэннай дзяржавай. Рэспубліка атрымлівала права абірацца ў галоўныя органы ААН, у тым ліку ў Савет Бяспекі, магчымасць удзельнічаць у абмеркаванні ўсіх сусветных праблем, выказваць сваю пазіцыю ў ААН, выносіць на яе разгляд свае прапановы і заўвагі.

4. Гандлёва-эканамічнае супрацоўніцтва з краінамі Савета эканамічнай узаемадапамогі

З 1947 г. пачалося ажыццяўленне «плана Маршала» — ​праграмы эканамічнай дапамогі ЗША краінам Еўропы. Мэтамі рэалізацыі плана былі аднаўленне разбуранай вайной эканомікі, заахвочванне прыватных амерыканскіх інвестыцый, мадэрнізацыя прамысловасці еўрапейскіх краін, свабодны доступ амерыканскіх тавараў на рынкі краін — ​атрымальнікаў дапамогі і развіццё Еўропы ў цэлым, а таксама абмежаванне ўплыву Савецкага Саюза ў Еўропе, паколькі галоўнай умовай «плана Маршала» было не дапускаць прадстаўнікоў камуністычных партый у нацыянальныя ўрады.

Фармальна ЗША прапанавалі распаўсюдзіць план і на СССР. Аднак СССР адмовіўся ад амерыканскай дапамогі. У процівагу «плану Маршала» ім быў прапанаваны «план Молатава». План заключаўся ў тым, каб выдаткаваць частку бюджэту Савецкага Саюза для эканамічнай дапамогі краінам, якімі кіравалі камуністычныя партыі. Для каардынацыі эканамічнага супрацоўніцтва ў студзені 1949 г. быў створаны Савет эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ). Яго ўдзельнікамі сталі сацыялістычныя краіны Еўропы (Румынія, Венгрыя, Балгарыя, Польшча, Чэхаславакія), акрамя Югаславіі, а пазней у яго ўступілі Манголія, В’етнам і Куба.

З моманту стварэння СЭУ пачаўся новы ­перыяд знешнеэканамічных адносін Беларусі з замежнымі краінамі. Эканоміка рэспублікі як складаная частка адзінага гаспадарчага комплексу СССР была ўключана ў знешнеэканамічныя сувязі з сацыялістычнымі краінамі свету. Першапа­чаткова з рэспублікі ў краіны СЭУ вывозілася ­сыравіна. З сярэдзіны 1950-х гг. адбыліся істотныя змены ў структуры экспартных паставак. З БССР у сацыялістычныя краіны паступала прадукцыя машынабудавання — ​аўтамабілі, а пазней трактары, металарэзныя станкі і інструменты, машыны дарожнага і сельскагаспадарчага прызначэння, калійныя ўгнаенні. У 1970-я — ​першай палове 1980-х гг. у краіны СЭУ пастаўляліся вырабы электроннай прамысловасці і радыётэхнікі, веласіпеды, матацыклы, гадзіннікі, нафта і нафтапрадукты, прадукцыя дрэваапрацоўчай прамысловасці і інш. На краіны — ​члены СЭУ прыпадала прыкладна 2/3 экспартнай прадукцыі беларускіх прадпрыемстваў.

БССР з’яўлялася адной з удзельніц стварэння аб’яднанай энергасістэмы «Мір», будаўніцтва нафтаправода «Дружба», што мела важнае значэнне для развіцця эканомікі дзяржаў, звязаных з дзейнасцю гэтых аб’ектаў.

Прамысловы патэнцыял БССР быў уключаны ў комплексную праграму развіцця эканамічнай інтэграцыі краін — ​членаў СЭУ. Аднак знешнеэканамічная дзейнасць прадпрыемстваў рэспублікі строга рэгламентавалася з саюз­нага цэнтра. Валютныя паступленні вытворцам былі нязначнымі; як вынік, у іх адсутнічала эканамічная зацікаўленасць.

5. Навукова-тэхнічнае і культурнае супрацоўніцтва БССР з краінамі свету

Паслабленне міжнароднай напружанасці, эканамічнае супрацоўніцтва СССР з замежнымі краінамі спрыялі пашырэнню кантактаў БССР у навукова-тэхнічнай і культурнай сферах. Навукова-тэхнічнае супрацоўніцтва ажыццяўлялася галоўным чынам з сацыялістычнымі краінамі ў рамках СЭВ. Найважнейшае месца ў гэтым працэсе займалі Акадэмія навук БССР і вышэйшыя навучальныя ўстановы Рэспублікі. Яны заключалі з замежнымі партнёрамі дагаворы аб навуковых даследаваннях, вызначалі прыярытэтныя праблемы, накіроўвалі навукоўцаў у замежныя камандзіроўкі, абменьваліся навуковай інфармацыяй, арганізоўвалі выставы. Даследчыя інстытуты і лабараторыі АН БССР супрацоўнічалі з рознымі замежнымі ўстановамі. У канцы 1970-х гг. яны ажыццяўлялі сумесныя распрацоўкі больш чым з 40 навуковымі цэнтрамі розных краін, у тым ліку Польшчы, Венгрыі, Чэхаславакіі, краін Заходняй Еўропы, Амерыкі і Азіі. Так, сумесныя работы Інстытута механікі металапалімерных сістэм АН БССР і лабараторыі механікі паверхняў Нацыянальнага цэнтра навуковых даследаванняў Францыі, якія праводзіліся з 1972 г., прывялі да стварэння новых матэрыялаў з падвышанай зносаўстойлівасцю для сельгасмашын і аўтамабіляў, якія выкарыстоўваліся ў народнай гаспадарцы рэспублікі. Таксама вынікам супрацоўніцтва Інстытута фізікі АН БССР і Інстытута біяфізічнай хіміі М. Планка (Гётынген, ФРГ) стала засваенне новага навуковага напрамку — лазернай спектраскапіі звышастуджаных арганічных малекул.

Таксама пашыраліся шматбаковыя кантакты з замежнымі вышэйшымі навучальнымі ўстановамі. Паміж ВНУ Беларусі і замежных краін заключаліся дагаворы аб узаемным супрацоўніцтве, ажыццяўляўся абмен выкладчыкамі з вопытам навуковай працы, аспірантамі для навуковых стажыровак, студэнтамі для праходжання практыкі. У вывучаемы перыяд у Беларусі на дагаворнай аснове навучалася каля 6 тыс. студэнтаў са 106 замежных дзяржаў.

Важную ролю ва ўмацаванні супрацоўніцтва Рэспублікі з іншымі дзяржавамі адыгрывала беларускае аддзяленне Усесаюзнага таварыства дружбы і культурных сувязяў з замежнымі краінамі, якое ўзнікла ў 1958 г. на базе Беларускага таварыства культурных сувязяў з замежжам. Грамадства адпраўляла за мяжу дэлегацыі і турыстычныя групы, удзельнічала ў падрыхтоўцы і правядзенні масавых мерапрыемстваў, прысвечаных нацыянальным святам і культурным падзеям у жыцці народаў.

Важным сродкам умацавання культурных сувязяў з'яўляліся пераклад літаратурных твораў беларускіх пісьменнікаў на мовы іншых народаў і іх выданне.

У 1946—1985 гг. за межамі СССР былі надрукаваныя 342 асобныя кнігі 55 беларускіх пісьменнікаў. Асаблівую вядомасць набылі творы Я. Купалы, Я. Коласа, В. Быкава, К. Крапівы, П. Броўкі, А. Адамовіча, Я. Брыля, І. Мележа, У. Караткевіча, І. Шамякіна і інш.

У сваю чаргу беларускія чытачы знаёміліся з творамі замежных аўтараў, перакладзенымі на беларускую і рускую мовы. З вялікай цікавасцю сустрэлі чытачы выдадзеныя на беларускай мове творы Х. Андэрсена, А. Бальзака, Э. Заля, Д. Лондана, М. Твэна, іншых класікаў сусветнай літаратуры.

У розных краінах свету цёпла прымалі творчыя калектывы рэспублікі, якія прыбывалі на гастролі. З вялікім поспехам гастралявалі за мяжой Акадэмічны тэатр оперы і балета БССР, Дзяржаўны ансамбль танца БССР, Беларускі акадэмічны тэатр імя Я. Купалы, вакальна-інструментальны ансамбль «Песняры».

6. Сувязі з беларускай дыяспарай

У ходзе Другой сусветнай вайны тысячы беларусаў апынуліся за межамі сваёй радзімы. У канцы вайны беларуская дыяспара ў Еўропе складала 1 млн чалавек. На рубяжы 1940–1950-х гг. асноўная частка беларускіх эмігрантаў перамясцілася на пастаяннае месца жыхарства ў Паўночную і Паўднёвую Амерыку, а таксама ў Аўстралію. У ЗША і Канадзе пасялілася прыблізна па 50 тыс. імігрантаў беларускага паходжання, дзясяткі тысяч аселі ў Аўстраліі, Бельгіі, Вялікабрытаніі, Францыі, ФРГ. Асобнай часткай беларускай дыяспары пасляваеннага часу сталі беларусы, якія жылі ў Польшчы, галоўным чынам на Беласточчыне (у 1960-я гг., па розных падліках, ад 160 да 500 тыс. чалавек).

У краінах кампактнага пражывання беларусаў ствараліся грамадскія, культурна-асветніцкія, навуковыя, выдавецкія, рэлігійныя арганізацыі, якія прапаган­давалі беларускую нацыянальную культуру, знаёмілі з гісторыяй Беларусі, яе літаратурай і мастацтвам.

Пашырэнню дыялогу з беларускай дыяспарай у розных кутках свету садзейнічала Беларускае таварыства па сувязях з суайчыннікамі за мяжой «Радзіма». Таварыства створана ў красавіку 1964 г. на базе Беларускай секцыі савецкага камітэта «За вяртанне на Радзіму». Заснавальнікамі яго сталі прадстаўнікі беларускай грамадскасці на чале з вядомымі дзеячамі нацыянальнай культуры Р. Шырмам і М. Танкам. Прыярытэтным кірункам дзейнасці таварыства было выкананне ролі грамадскага сувязнога звяна паміж дзяржаўнымі інстытутамі і беларускімі эмігранцкімі арганізацыямі. Газета «Голас Радзімы» — ​друкаваны орган таварыства — ​распаўсюджвалася амаль у 50 краінах свету. Таварыства «Радзіма» садзейнічала ўстаноўцы бюста Я. Купалы ў Эроў-парку (ЗША), вяртанню на Радзіму ўнікальнага слуцкага пояса.

Пытанні і заданні

1. Ахарактарызуйце асноўныя напрамкі знешнепалітычнай дзейнасці БССР у канцы 1940-х — 1980-я гг.

2. У чым заключаліся асаблівасці знешнепалітычнай дзейнасці БССР у вывучаемы перыяд? Чым яны былі абумоўлены?

3. Выкарыстоўваючы тэкст параграфа і дадатковыя крыніцы, назавіце асноўныя ініцыятывы БССР, з якімі яна выступіла ў ААН. На ўмацаванне якіх прынцыпаў міжнароднага права яны былі накіраваныя?

4. Як змянілася структура экспартных паставак БССР у краіны СЭУ ў сярэдзіне 1950-х гг.? Чым гэта было абумоўлена? Якое значэнне гэта мела для развіцця нашай рэспублікі?

5. Выкарыстоўваючы дадатковыя крыніцы, даведайцеся, якое значэнне для эканомікі БССР меў удзел у стварэнні аб'яднанай энергасістэмы «Мір», будаўніцтве нафтаправода «Дружба».

6. Складзіце схему «Асноўныя напрамкі навукова-тэхнічнага і культурнага супрацоўніцтва БССР з краінамі свету».