§ 16–17 – 3. Германскі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі

1. Германскі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі

На беларускай тэрыторыі кровапралітная вайна доўжылася 3 гады 1 месяц і 6 дзён. Захапіўшы Беларусь, акупанты ўсталявалі тут так званы новы парадак — ​рэжым тэрору, здзекаў з насельніцтва і гвалту.

Гэта быў загадзя распрацаваны, абдуманы і мэтанакіраваны план генацыду, ліквідацыі савецкага грамадства і дзяржаўнага ладу, рабавання нацыянальных багаццяў і прыродных рэсурсаў краіны. Ідэалагічнай асновай гэтай палітыкі з’яўлялася тэорыя нацыстаў аб «расавай перавазе» нямецкай нацыі над іншымі народамі, неабходнасці пашырэння «жыццёвай прасторы» для немцаў, «права» на сусветнае панаванне «трэцяга рэйху». У адпаведнасці з генеральным планам «Ост» германскія захопнікі планавалі пакінуць у Беларусі да 25 % мясцовага насельніцтва для анямечвання і выкарыстання ў якасці рабочай сілы. 75 % падлягалі высяленню альбо знішчэнню. Для рэалізацыі плана «Ост» была вызначана структура ваенных і паліцэйскіх акупацыйных улад.

Так, тэрыторыя Віцебскай, Магілёўскай, амаль усёй Гомельскай, усходнія раёны Мінскай і некалькі раёнаў Палескай абласцей былі аднесены да вобласці армейскага тылу групы армій «Цэнтр». Улада на гэтай тэрыторыі знаходзілася ў руках камандавання ваенных і паліцэйскіх органаў.

Паўднёвыя раёны Палескай, Пінскай і Брэсцкай абласцей былі далучаны да рэйхскамісарыята «Украіна». Беластоцкую вобласць, паўночныя раёны Брэсцкай, частку раёнаў Баранавіцкай абласцей гітлераўцы ўключылі ў склад Усходняй Прусіі. Паўночна-заходнія раёны Вілейскай вобласці былі далучаны да Генеральнай акругі «Літва».

Цэнтральная частка Беларусі бы­ла ўключана ў Генеральную акругу «Беларусь», якая складала 1/3 тэрыторыі даваеннай Беларусі з насельніцтвам 3,1 млн чалавек. Яна ўваходзіла ў склад рэйхскамісарыята «Остланд» з цэнтрам у Рызе і падзялялася на 11 акруг (гебітаў).

На пасаду генеральнага камісара Беларусі быў назначаны Вільгельм Кубэ, а пасля яго забойства падпольшчыкамі ў канцы верасня 1943 г. — ​брыгадэн­фюрар СС, генерал-лейтэнант паліцыі Курт фон Готберг.

Акупацыйны апарат уяўляў сабой эфектыўную машыну па рабаванні захопленай тэрыторыі, асноўнай задачай якога з’яўлялася эканамічнае забеспячэнне групы армій «Цэнтр».

На працягу акупацыі ў Германію вывозіліся прамысловае абсталяванне, сыравіна, лес, жывёла і іншыя рэсурсы. Ацалелыя прадпрыемствы перадаваліся нямецкім фабрыкантам, а зямля — ​каланістам, былым памешчыкам. Ра­зам з тым акупанты ў сваіх інтарэсах імкнуліся арганізаваць працу прамысловасці і транспарту, захаваць калгасы і саўгасы, наладзіць дзейнасць некаторых культурных і навуковых устаноў.

2. План «Ост» — праграма каланізацыі і знішчэння народаў Савецкага Саюза

Асновай «новага парадку» фашыстаў быў план «Ост», які прадугледжваў: 

• перасяленне або знішчэнне 75 % беларусаў;
• выкарыстанне 25 % беларусаў у якасці працоўнай сілы;
• поўнае знішчэнне яўрэяў, цыганоў і іншых «непаўнавартасных» народаў;
• каланізацыю тэрыторыі СССР (планавалася перасяліць 4,5 млн немцаў);
• эканамічную эксплуатацыю акупаваных тэрыторый.

3. Канцэнтрацыйныя лагеры і гета на тэрыторыі Беларусі

На тэрыторыі Беларусі дзейнічала больш за 260 канцэнтрацыйных лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў. Па колькасці ахвяр (206,5 тыс. чалавек) лагер смерці Трасцянец, які знаходзіўся пад Мінскам, лічыцца найбуйнейшым пасля польскіх Асвенціма, Майданэка, Трэблінкі.

Адным з месцаў масавага знішчэння сталі «Азарыцкія лагеры смерці» — канцэнтрацыйныя лагеры, створаныя ў сакавіку 1944 г. на тэрыторыі Палескай вобласці (цяпер Гомельская) блізу мястэчка Азарычы. У гэтым лагеры загінула каля 20 тыс. чалавек.

У захопленых населеных пунктах Беларусі германскія ваенныя ўлады ў першыя дні акупацыі выдавалі загады, якія абавязвалі яўрэяў рэгістравацца па месцы жыхарства. Усе асобы яўрэйскай нацыянальнасці, якія дасягнулі дзесяцігадовага ўзросту «ў мэтах абазначэння расавай прыналежнасці» павінны былі насіць адметныя знакі — белыя павязкі з зоркай Давіда або жоўтыя нашыўкі. На акупаванай тэрыторыі адмянялася права свабоднага перамяшчэння яўрэяў, уводзіліся абавязковыя прымусовыя работы для яўрэяў абодвух палоў ва ўзросце ад 14 да 60 гадоў.

Адміністрацыйнае распараджэнне камандуючага тылам групы армій «Цэнтр» ад 13 ліпеня 1941 г. абавязвала ва ўсіх яўрэйскіх супольнасцях да 21 ліпеня 1941 г. стварыць юдэнраты (яўрэйскія саветы) для выканання ўсіх распараджэнняў ваенных улад і паліцыі.

Наступны этап у вырашэнні «яўрэйскага пытання» заключаўся ў тым, каб сабраць і сканцэнтраваць яўрэяў на абмежаванай тэрыторыі горада, якая называлася «гета».

Тэрыторыя гета была абгароджана калючым дротам, ізаляваная ад знешняга свету, ахоўвалася войскамі СС і паліцыі. Усе працаздольныя яўрэі былі занятыя на ваенных прадпрыемствах, выконвалі розныя працы для патрэб ваеннай гаспадаркі і акупацыйных улад. Гета з'яўляліся не толькі месцам жыхарства яўрэяў, але і працы. У гета ствараліся кравецкія, сталярныя, слясарныя, абутковыя і іншыя майстэрні, якія выконвалі пераважна заказы грамадзянскіх улад і вермахта. Гета забаранялася пакідаць без спецыяльна устаноўленых пропускаў альбо без рабочых каманд у суправаджэнні аховы. Спробы ўцёкаў з гета караліся смерцю.

4. Карныя аперацыі супраць партызан, падпольшчыкаў і мірнага насельніцтва

Галоўным сродкам насаджэння і падтрымання «новага парадку» быў масавы тэрор, які ажыццяўлялі войскі СС — атрады аховы, СА — штурмавыя атрады, паліцыя бяспекі і служба бяспекі СД, таемная палявая паліцыя ГФП, ахоўная паліцыя і г. д. Органы паліцыі бяспекі і СД былі прадстаўлены адмысловымі аператыўнымі атрадамі ваеннага тыпу — айнзацгрупамі і зондэркамандамі — аб'яднаннямі, прызначанымі для знішчэння людзей. На беларускай зямлі нацыстамі рабіліся нечуваныя злачынствы і зверствы, паўсюдна здзяйсняліся расправы над мірным насельніцтвам, ваеннапалоннымі.

За час акупацыі нямецкія нацысты і іх памагатыя правялі ў Беларусі больш за 140 карных экспедыцый, у час якіх цэлыя раёны ператварыліся ў «зоны пустыні». Падчас карных аперацый было знішчана 9200 вёсак, з іх 628 — разам з жыхарамі. Многія населеныя пункты знішчаліся па некалькі разоў: 335 вёсак — двойчы, 123 — тройчы, 37 — чатыры разы і больш. Трагічным сімвалам гэтых злачынстваў стала спаленая вёска Хатынь.

Ахвярамі палітыкі генацыду стала амаль чвэрць насельніцтва Беларусі. Усяго ў рэспубліцы было знішчана больш за 2 млн 200 тыс. чалавек.

Партызан і тых, хто аказваў ім дапамогу, фашысты прыраўноўвалі да ўзброеных бандытаў, якіх трэба было бязлітасна знішчаць. 28 ліпеня 1941 г. па загадзе А. Гітлера германскія войскі пачалі правядзенне карнай аперацыі «Прыпяцкія балоты», у выніку якой было забіта 13 788 чалавек, у асноўным мірныя жыхары. У ліпені 1942 г. звыш 30 тыс. салдат рэгулярнай арміі і паліцэйскіх пры падтрымцы танкаў, артылерыі і авіяцыі ўдзельнічалі ў карнай экспедыцыі «Адлер» супраць атрадаў Клічаўскай партызанскай зоны. Нягледзячы на цяжкія страты, партызаны выйшлі з акружэння. Не змаглі гітлераўцы знішчыць і Расонска-Асвейскую партызанскую зону ў лютым-сакавіку 1943 г. буйную аперацыю пад назвай «Котбус», у якой удзельнічала звыш 80 тыс. карнікаў, германскае камандаванне правяло ў маі — чэрвені 1943 г. супраць атрадаў Барысаўска-Бягомльскай і Полацка-Лепельскай партызанскіх зон.

5. Вываз на прымусовыя працы ў Германію

Германскае міністэрства працы, ваенна-эканамічныя міністэрствы заяўлялі аб важнасці выкарыстання савецкай рабочай сілы. Гэтыя работнікі назваліся «остарбайтары», або ўсходнія рабочыя. Вярбоўка на работу ў Германію сярод беларускага насельніцтва пачалася са снежня 1941 г., першапачаткова яна ажыццяўлялася на добраахвотнай аснове. Нацысты вялі агітацыю, апісваючы «выдатныя» ўмовы работы ў Германіі. Аднак пасля сталі прымяняцца прымусовыя гвалтоўныя згоны людзей на работы. Гэта было абумоўлена ростам патрэбы германскай эканомікі ў рабочай сіле, а таксама інфармацыяй аб нечалавечых умовах жыцця і работы ў Рэйху, што скараціла паток жадаючых паехаць на працу ў Германію. Прымусовы вываз працаздольнага насельніцтва з тэрыторыі Беларусі актывізаваўся вясной 1942 г. і працягваўся аж да пачатку вызвалення Беларусі ў сярэдзіне 1944 г. Усяго на прымусовыя работы ў Германію было вывезена амаль 400 тыс. жыхароў Беларусі.

6. Дзейнасць калабарацыянісцкіх арганізацый

Няўдачы вермахта на савецка-германскім фронце, узмацненне барацьбы ў тыле акупантаў вымушалі германскія ўлады шукаць падтрымкі сярод мясцовага насельніцтва. З ліку мясцовых жыхароў ствараліся калабарацыянісцкія органы і арганізацыі. Калабарацыянізм (ад фр. collaboration — ​супрацоўніцтва) — ​асэнсаванае, добраахвотнае і наўмыснае супрацоўніцтва з ворагам у яго інтарэсах і на шкоду сваёй дзяржаве. У народзе калабарацыяністаў называлі здраднікамі і гітлераўскімі памагатымі.

Першапачаткова немцы вербавалі пранацысцкія элементы з насельніцтва Заходняй Беларусі, а таксама з эмігранцкіх цэнтраў у Празе і Берліне. Іх актыўна прыцягвалі для разлажэння польскай арміі, вядзення прапаганды сярод нацыянальных меншасцей, а затым для адбору і сартавання беларускіх ваеннапалонных пасля разгрому польскай арміі і акупацыі Польшчы.

Пасля з беларусаў камплектавалася падраздзяленне абвера Брандэнбург‑800; з 1939 г. іх выкарыстоўвалі для закідвання малымі групамі на савецкія тэрыторыі.

Пазней гэтыя штурмавыя часці склалі аснову паліцыі Мінска і акругі «Беларусь». Акрамя таго, немцы прывезлі з сабой кадры грамадзянскай адміністрацыі, якія арганізоўвалі супрацьпартызанскія мерапрыемствы ў тыле армій групы «Цэнтр».

З ліку беларускіх дзеячаў, якія звязвалі свае надзеі з нацысцкай Германіяй, у кастрычніку 1941 г. была створана Беларуская народная самадапамога (БНС). БНС займалася пытаннямі школьнай адукацыі, культуры, вярбоўкай і вывазам насельніцтва на прымусовую працу ў Германію. Вялася праца па стварэнні воінскай арганізацыі — ​­Беларускага корпуса самаабароны (БКС), у задачы якога ўваходзіла барацьба супраць падпольшчыкаў і партызан. Беларускія калабарацыяністы, паліцаі насілі на левым рукаве ўніформы бел-чырвона-белыя павязкі альбо шаўроны-нашыўкі ў выглядзе бел-чырвона-белага сцяжка, на галаўных уборах — ​бел-чырвона-белы аколыш і какарду з «Пагоняй». У час урачыстых мерапрыемстваў выкарыстоўвалі бел-чырвона-белыя сцягі.

Яны ўдзельнічалі ў карных аперацыях супраць партызан і мірнага насельніцтва, знішчэнні яўрэяў у гета, спальванні беларускіх вёсак.

У чэрвені 1943 г. акупанты стварылі маладзёжную арганізацыю — ​Саюз беларускай моладзі (СБМ). Планавалася, што выхаваная пад кіраўніцтвам М. Ганько і Н. Абрамавай на ідэях нацыянал-сацыялізму моладзь будзе карыстацца даверам беларускага народа. З актыву СБМ пазней набіраліся супрацьпартызанскія, дыверсійныя фарміраванні.

Школы, адкрытыя фашыстамі на акупіраванай тэрыторыі, рыхтавалі кадры для будучага забяспячэння акупацыйнага апарату. Веды даваліся фрагментарна. Вучню трэба было растлумачыць ваенныя мэты Германіі, расавую тэорыю, сфарміраваць у яго гатоўнасць да ўдзелу ў вайне на баку Германіі.

У чэрвені 1943 г. па ініцыятыве В. Кубэ была створана Беларуская рада даверу — ​дарадчы орган з прадстаўнікоў беларускай грамадскасці. Першым старшынёй Рады стаў В. Іваноўскі. У снежні 1943 г. Рада даверу была ператворана ў Беларускую цэнтральную раду (БЦР). Кіраўніком БЦР быў назначаны Р. Астроўскі.

Радзе было даручана правядзенне воінскай мабілізацыі. У сакавіку 1944 г. было сфарміравана і прыведзена да прысягі 45 батальёнаў Беларускай краёвай абароны (БКА), камандуючым якой быў назначаны Ф. Кушаль. Аднак гэтыя фарміраванні былі кепска ўзброеныя і практычна недзеяздольныя. Немцы лічылі гэтыя часці ненадзейнымі, з нізкай баяздольнасцю, але прыцягвалі іх да карных акцый (напрыклад, аперацыя «Кармаран» супраць беларускіх партызан Барысаўска-Бягомльскай партызанскай зоны), да аховы канцлагераў.

У чэрвені 1944 г. калабарацыяністы правялі ў Мінску другі Усебеларускі кангрэс, які абвясціў сябе адзіным законным прадстаўніком беларускага народа. Але, не паспеўшы завяршыць працу, яго ўдзельнікі былі вымушаны хутка ўцякаць разам з нацыстамі на захад.

Пытанні і заданні

1. Ахарактарызуйце нацысцкі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі. Зрабіце выснову аб яго мэтах і характары.

2. Што такое план «Ост»? Які лёс чакаў беларускі народ у адпаведнасці з гэтым гітлераўскім планам?

3. Ахарактарызуйце асноўныя напрамкі палітыкі генацыду на акупаванай тэрыторыі Беларусі.

4. Дайце абгрунтаваную ацэнку дзейнасці беларускіх калабарацыяністаў.

5. Выкарыстоўваючы матэрыялы краязнаўчага (школьнага) музея, кнігі «Памяць», падрыхтуйце паведамленне пра нацысцкі акупацыйны рэжым на тэрыторыі вашага рэгіёну.