§ 16–17 – 2. БССР напярэдадні і ў пачатку Вялікай Айчыннай вайны

1. БССР напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны

БССР з'яўлялася памежнай рэспублікай. Геастратэгічныя інтарэсы прадугледжвалі будаўніцтва буйных прамысловых прадпрыемстваў толькі ва ўсходніх рэгіёнах. За гады індустрыялізацыі там былі пабудаваныя Аршанскі льнокамбінат, Гомельскі завод сельскагаспадарчых машын (Гомсельмаш), Крычаўскі цэментава-шыферны завод, Бабруйскі дрэваапрацоўчы камбінат, Магілёўскі трубаліцейны завод. Былі ўзведзены і рэканструяваны некаторыя прадпрыемствы ў Мінску. Акрамя Мінска, Віцебска, Магілёва, Гомеля буйнымі прамысловымі цэнтрамі сталі Бабруйск, Барысаў, Орша, Рэчыца.

Цаной напружанай працы беларускага народа ў 1929—1940 гг. у БССР былі ўведзеныя ў дзеянне і рэканструяваныя 1893 прадпрыемствы, якія выпускалі 90 % прадукцыі. Створаная структура прамысловасці працавала ў асноўным на мясцовай сыравіне і была накіравана на задавальненне ўнутраных патрэб краіны. Некаторая колькасць прамысловай прадукцыі вывозілася ў рэспублікі СССР і за іх межы.

Падчас індустрыялізацыі БССР ператварылася ў індустрыяльна развітую Рэспубліку. Да 1940 г. 80 % усёй прадукцыі народнай гаспадаркі прыходзілася на долю прамысловасці.

У апошнія перадваенныя гады кіраўніцтва БССР асаблівую ўвагу надавала будаўніцтву авіяцыйных прадпрыемстваў у Мінску, Магілёве, танкарамонтных заводаў у Віцебску і Баранавічах.

У сельскай гаспадарцы БССР асаблівая ўвага надавалася вырошчванню збожжавых культур. У ходзе калектывізацыі сельскай гаспадаркі, якая праводзілася ў БССР з 1927 г., амаль усе сялянскія гаспадаркі былі аб'яднаны ў калгасы і саўгасы, таксама захоўваліся невялікія (ад 0,3 да 0,5 га) прысядзібныя тэрыторыі. У Заходняй Беларусі, якая ўз'ядналася з БССР у 1939 г., пераважалі індывідуальныя сялянскія гаспадаркі.

2. Мерапрыемствы па ўмацаванні абараназдольнасці краіны

Кіраўніцтва СССР рабіла сур'ёзныя крокі па ўмацаванні абараназдольнасці заходніх рубяжоў краіны. Сістэма абарончых умацаванняў уздоўж савецка-польскай мяжы атрымала назву «Лінія Сталіна».

На тэрыторыі Беларускай асаблівай ваеннай акругі пачынаючы з 1925 г. штогод праводзіліся буйныя вучэнні і манеўры. Ён з'яўляўся свайго роду доследнай базай, дзе адпрацоўваліся новыя тактычныя прыёмы і спосабы баявых дзеянняў. Найбольш паказальнымі былі вялікія манеўры войскаў у 1936 г. Спосабы абароны ў міжваенны перыяд не адпрацоўваліся. Лічылася, што вораг павінен быць разгромлены «малой крывёю, магутным ударам».

У ліпені 1940 г. Беларуская асаблівая ваенная акруга была перайменавана ў Заходнюю асаблівую ваенную акругу (ЗахАВА), у якую ўключылі войскі, якія знаходзіліся на тэрыторыі Смаленскай вобласці. Войскі ЗахАВА атрымлівалі новую зброю і ваенную тэхніку.

У 1940 г. пасля далучэння тэрыторыі Заходняй Беларусі на новай заходняй мяжы СССР пачалося будаўніцтва лініі ўмацаванняў, якая атрымала назву «Лінія Молатава». Гэтая лінія і па якасці, і па колькасці доўгачасовых агнявых збудаванняў павінна была пераўзыходзіць усе існуючыя абарончыя лініі. Аднак да сярэдзіны 1941 г. гатоўнасць «Лініі Молатава» складала ў сярэднім 15—20 %.

3. Нападзенне нацысцкай Германіі на СССР

У нядзелю 22 чэрвеня 1941 г. рана раніцай нацысцкая Германія без абвяшчэння вайны напала на СССР.

У адпаведнасці з планам «Барбароса» Германія выставіла супраць СССР 152 дывізіі і 2 брыгады. Акрамя германскіх ваенных злучэнняў на мяжы СССР было разгорнута 37 дывізій Італіі, Румыніі, Венгрыі, Фінляндыі. Агульная колькасць асабовага саставу складала 5,5 млн чалавек. З савецкага боку ім супрацьстаялі 166 дывізій і 9 брыгад агульнай колькасцю 2,9 млн чалавек.

Ваенна-стратэгічныя мэты гітлераўскага кіраўніцтва заключаліся ў тым, каб, абапіраючыся на дактрыну «маланкавай вайны», разграміць асноўныя сілы Чырвонай Арміі, захапіць найважнейшыя эканамічныя і палітычныя цэнтры — Маскву, Мінск, Ленінград, Кіеў, Данбас, Закаўказзе, — выйсці на лінію Архангельск — Астрахань.

Пры гэтым асаблівае значэнне гітлераўскае камандаванне надавала сілам, якія супрацьстаялі Чырвонай Арміі ў Беларусі — групе армій «Цэнтр». Яна павінна была дзейнічаць на галоўным стратэгічным кірунку — Маскоўскім — і знішчыць войскі Заходняй асаблівай ваеннай акругі ўжо ў першых баях.

4. Цэнтралізацыя кіравання краінай. Мабілізацыя і эвакуацыя

Апоўдні 22 чэрвеня 1941 г. намеснік старшыні Саўнаркама СССР, народны камісар замежных спраў В. Молатаў выступіў са зваротам да грамадзян Савецкага Саюза. Свой выступ ён скончыў словамі, якія сталі галоўным лозунгам Вялікай Айчыннай вайны: «Наша справа правая. Вораг будзе разбіты. Перамога будзе за намі».

Ваенныя дзеянні патрабавалі мабілізацыі ўсіх сіл і сродкаў для абароны краіны. Ужо 22 чэрвеня 1941 г. быў прыняты ўказ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР «Аб ваенным становішчы». Ваенныя ўлады атрымалі права прыцягваць насельніцтва да працоўнай павіннасці, мабілізаваць транспартныя сродкі і г. д. За непадпарадкаванне загадам і распараджэнням ваенных улад вінаватыя падлягалі крымінальнай адказнасці.

Была праведзена перабудова дзяржаўнага апарату. 30 чэрвеня 1941 г. быў утвораны Дзяржаўны камітэт абароны (ДКА), якому перадавалася ўся паўната ўлады ў краіне. Старшынёй ДКА быў прызначаны І. В. Сталін.

23 чэрвеня 1941 г. была створана Стаўка Галоўнага камандавання Узброеных сіл СССР пад старшынствам народнага камісара абароны, Маршала Савецкага Саюза С. К. Цімашэнка. Пазней яна стала называцца стаўкай Вярхоўнага Галоўнакамандавання. На стаўку было ўскладзена кіраўніцтва ўсёй баявой дзейнасцю Узброеных Сіл СССР.

У першы ж дзень вайны савецкія і партыйныя органы ўлады прыступілі да мабілізацыі людскіх і тэхнічных рэсурсаў для барацьбы з нямецка-фашысцкай агрэсіяй. 22 чэрвеня 1941 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў указ, згодна з якім на тэрыторыі 14 ваенных акругаў аб'яўлялася мабілізацыя мужчынскага насельніцтва 1905—1918 гг. нараджэння. За першы тыдзень вайны ў СССР атрымалася мабілізаваць каля 5,3 млн чалавек. 10 жніўня 1941 г. быў выдадзены другі ўказ аб мабілізацыі мужчынскага насельніцтва 1890—1904 гг. нараджэння, а таксама прызыўнікоў 1922—1923 гг. нараджэння.

У Беларусі за ліпень-жнівень 1941 г. у дзеючыя войскі было мабілізавана каля 500 тыс. чалавек. Арміі было перададзена 2500 аўтамашын, 35 тыс. коней, 20 тыс. тон прадуктаў, фуражу.

18 верасня 1941 г. ДКА прыняў рашэнне аб усеагульным абавязковым навучанні вайсковай справе мужчын ва ўзросце ад 16 да 50 гадоў.

Наступленне праціўніка запатрабавала ў самыя кароткія тэрміны арганізаваць эвакуацыйныя мерапрыемствы. 25 чэрвеня 1941 г. была створана эвакуацыйных камісія пад кіраўніцтвам старшыні Саўнаркаму БССР І. С. Былінскага. Камісія арганізавала масавую эвакуацыю насельніцтва, прадпрыемстваў і ўстаноў. Ва ўсходнія раёны СССР атрымалася эвакуіраваць больш за 1,5 млн чалавек, вывезці абсталяванне 124 буйных прадпрыемстваў, больш за 17 тыс. адзінак каштоўнага тэхнічнага абсталявання і сельскагаспадарчай тэхнікі, 674 тыс. галоў жывёлы і 93,3 тыс.тон збожжа.

5. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі. Гераізм і самаадданасць абаронцаў Айчыны

Прарваўшы абарону пагранічных войск у Беларусі, танкавыя злучэнні германскіх армій узламалі абарону савецкіх войск у раёне Сувалак і Брэста і за чатыры дні прасунуліся больш чым на 200 км, абышоўшы галоўныя сілы Заходняга фронту з поўдня і поўначы. У асяроддзі апынулася большая частка савецкіх войск, якія дыслакаваліся ў прыгранічных раёнах Беларусі. Ужо ў першыя дні вайны авіяцыя праціўніка разбамбіла многія чыгуначныя вузлы, аэрадромы, важныя прамысловыя цэнтры Брэста, Гродна, Баранавічаў і іншых гарадоў.

Нават апынуўшыся ў такім складаным становішчы, воіны Чырвонай Арміі мужна і самааддана змагаліся з ворагам. Насмерць стаялі на сваіх рубяжах пагранічнікі. За тыдзень баёў каля батальёна гітлераўцаў знішчылі байцы пагранічнай заставы лейтэнанта А. М. Кіжаватава ў Брэсцкай крэпасці. Крэпасць, на захоп якой германскія генералы адводзілі ўсяго тры гадзіны, трымалася больш за месяц.

Мужна змагаліся воіны-лётчыкі. Пілоты 123-га палка ў першы дзень вайны збілі 30 германскіх самалётаў. Бессмяротны подзвіг здзейсніў у першыя дні вайны экіпаж капітана М. Ф. Гастэла, які накіраваў свой падбіты самалёт на калону нямецкай тэхнікі. 24 чэрвеня 1941 г. у бітве за Гомель Б. Коўзан збіў германскі бамбардзіроўшчык.

Стойка ўтрымлівалі свае пазіцыі падраздзяленні 64-й, 100-й, 108-й, 161-й стралковых дывізій, якія дзейнічалі ў Мінскім умацаваным раёне. Цяжкія баі разгарнуліся ў раёне Бабруйска за пераправу праз Бярэзіну, дзе ў адным з баёў праціўнік страціў 20 танкаў. На подступах да Віцебска воіны 153-й стралковай дывізіі падбілі каля 50 танкаў.

Найбольш цяжкія баі разгарнуліся на Буйніцкім полі пад Магілёвам. Тут рубяжы абаранялі воіны 388-га стралковага палка пад камандаваннем палкоўніка С. Ф. Куцепава. Бязлітасныя баі працягваліся на працягу 23 дзён да 22 ліпеня.

Упартыя баі ішлі на гомельскім напрамку. Прарваўшы абарону г. Добруша, гітлераўцы 19 жніўня ўступілі на ўскраіны Гомеля. Толькі ў ноч на 20 жніўня была пакінутая Правабярэжная частка Гомеля. На левым беразе ракі Сож яшчэ трое сутак працягваліся кровапралітныя баі.

Нягледзячы на мужнасць і гераізм савецкіх воінаў, войскі Чырвонай арміі не змаглі стрымаць наступленне праціўніка.

Гэта тлумачылася наступнымі прычынамі. Па-першае, нападзенне нацысцкай Германіі было вераломным і нечаканым. Па-другое, савецкія ўзброеныя сілы не былі своечасова прыведзены ў поўную баявую гатоўнасць з-за боязі справакаваць Германію на аб’яўленне вайны СССР. Па-трэцяе, было прынята памылковае рашэнне аб кансервацыі часткі абсталявання старой мяжы — ​«Лініі Сталіна». Быў выведзены асабовы склад, вывезены ўзбраенне, боепрыпасы, абсталяванне. Новая лінія ўмацаванняў — ​«Лінія Молатава» — ​на новай заходняй мяжы СССР толькі пачынала будавацца. Такое рашэнне пазбавіла Чырвоную армію неабходнай добра ўмацаванай другой паласы абароны. Па-чацвёртае, Германія і яе саюзнікі перавышалі СССР у людскіх і матэрыяльных рэсурсах, мелі вопыт паспяховых ваенных дзеянняў у Еўропе.

Пытанні і заданні

1. Ахарактарызуйце становішча Беларусі напярэдадні нападзення Германіі на СССР. У чым былі яго мінусы і плюсы?

2. Якія меры, прынятыя савецкім кіраўніцтвам летам 1941 г., сталі, на вашу думку, умовай перамогі СССР у Вялікай Айчыннай вайне? Сваё меркаванне аргументуйце.

3. Растлумачце, чаму абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г. мелі стратэгічнае значэнне.

4. У чым, на вашу думку, заключаліся вытокі мужнасці беларускага народа ў барацьбе супраць захопнікаў? Паглядзіце мастацкі фільм «Брэсцкая крэпасць». Як у ім паказаны крыніцы гераізму абаронцаў?

5. Ахарактарызуйце прычыны няўдач Чырвонай Арміі ў Беларусі летам 1941 г.

6. Выкарыстоўваючы матэрыялы краязнаўчага (школьнага) музея, кнігі «Памяць», падрыхтуйце паведамленне (прэзентацыю) пра падзеі, якія адбываліся на тэрыторыі вашага рэгіёна летам 1941 г.