§ 3-2. Напалеонаўскія войны і іх вынікі

1. Уплыў Французскай рэвалюцыі на Еўропу

Французская буржуазная рэвалюцыя была больш радыкальнай, чым рэвалюцыя XVII ст. у Англіі. У буйнейшай еўрапейскай краіне — Францыі — былі цалкам знішчаны феадальныя адносіны. Французская рэвалюцыя стала прыкладам радыкальных грамадска-палітычных пераўтварэнняў. Яна моцна паўплывала на ўсё наступнае гістарычнае развіццё.

Пад яе непасрэдным уплывам пачаўся ўздым антыфеадальных і антыманархічных рухаў у еўрапейскіх краінах. У Ірландыі ў 1797—1798 гг. успыхнула паўстанне, мэтай якога было стварэнне незалежнай Ірландскай рэспублікі. Узмацнілася барацьба за буржуазныя пераўтварэнні і незалежнасць Італіі. У Рэчы Паспалітай пад уплывам рэвалюцыйных ідэй у 1791 г. была прынята Канстытуцыя. Французская рэвалюцыя зрабіла ўплыў і на краіны Лацінскай Амерыкі, якія сталі на шлях барацьбы за незалежнасць.

У XVIII ст. Францыя значна ўзмацніла свае пазіцыі як каланіяльная імперыя, уступіла ў супрацьстаянне з Брытанскай імперыяй, стала яе галоўным канкурэнтам у Еўропе. Францыя, як і Вялікабрытанія, стварыла Ост-Індскую кампанію і развівала гандаль з Індыяй, якую называлі «жамчужынай брытанскай кароны». Французская рэвалюцыя прывяла да аслаблення Францыі, што было вельмі выгадна Вялікабрытаніі.

Аднак Напалеон Банапарт, які прыйшоў да ўлады пасля рэвалюцыі, кінуў выклік Вялікабрытаніі. Ён заключыў саюз з расійскім імператарам Паўлам. Абодва бакі дамовіліся аб сумесных дзеяннях супраць Вялікабрытаніі і паходзе ў Індыю. Вялікі атрад рускіх казакаў быў адпраўлены царом у паўднёвым накірунку, у Сярэднюю Азію. Збліжэнне Расіі і Францыі надзвычай устрывожыла англічан.

Хутка адбыўся замах на Напалеона. 24 снежня 1800 г., калі ён ехаў па адной з парыжскіх вуліц, выбухнула магутная бомба. Загінулі 12 чалавек, 28 атрымалі раненні. Напалеон толькі крыху спалохаўся. Начальнік паліцыі Фушэ не без падстаў намякаў, што заказчыкі замаху знаходзяцца ў Лондане.

Не прайшло і трох месяцаў пасля гэтай падзеі, як група змоўшчыкаў 12 сакавіка 1801 г. забіла рускага цара Паўла I. Удзел у змове прымаў англійскі пасол у Расіі. Новы імператар Аляксандр I адразу ўзнавіў гандаль з Вялікабрытаніяй і адмовіўся ад індыйскага паходу. З нагоды забойства Паўла I Напалеон сказаў: «Яны не патрапілі ў мяне ў Парыжы, затое забілі мяне ў Пецярбургу».

2. Супрацьстаянне і войны

Французская армія камплектавалася на аснове ўсеагульнай воінскай павіннасці. Пасля выгнання інтэрвентаў Францыя пайшла ў наступленне, пачаўшы захопніцкія войны. Былі акупіраваны Бельгія, Галандыя, прырэйнскія германскія дзяржавы, Іанічныя астравы (паўднёва-заходняя частка Грэцыі), востраў Мальта.

У 1798 г. Напалеон пачаў егіпецкі паход, які ствараў сур’ёзную пагрозу ўладанням Вялікабрытаніі ў Індыі. Паспяховае наступленне ў Егіпце было абнулена разгромам французскага флоту англійскім пад камандаваннем адмірала Г. Нельсана. Руская эскадра віцэ-адмірала Ф. Ф. Ушакова вызваліла ад французаў Іанічныя астравы.

У 1799 г. галоўным тэатрам ваенных дзеянняў стала Італія. Аб’яднаныя руска-аўстрыйскія войскі пад камандаваннем А. В. Суворава вызвалілі ад французаў Паўночную Італію. У ходзе ваенных дзеянняў войскі Суворава здзейснілі небывалы пераход праз Альпы ў Швейцарыю. Праўда, у хуткім часе Напалеон зноў стаў гаспадаром Італіі пасля разгрому аўстрыйскіх войскаў пры Марэнга ў 1800 г.

У 1801 г. былі падпісаны англа-руская марская канвенцыя і сакрэтны дагавор з Францыяй. Але захаваць нейтралітэт Расіі не ўдалося. Улетку 1803 г. французы акупіравалі Гановер і некаторыя пункты ў раёне Гамбурга, важныя для рускага гандлю. У сакавіку 1804 г. французскі атрад уварваўся на тэрыторыю Бадэнскага курфюршаства, якое знаходзілася пад апекай Расіі, захапіў французскага эмігранта герцага Л. А. Энгіенскага. Пазней яго расстралялі паводле прыгавору суда ў Францыі. Адказваючы на ноту пратэсту Аляксандра I, якую той даслаў разам з іншымі манархамі, Напалеон у завуаліраванай форме абвінаваціў яго ў забойстве бацькі. У верасні 1804 г. Расія разарвала дыпламатычныя адносіны з Францыяй, а ў красавіку 1805 г. падпісала з Англіяй канвенцыю, па якой абавязалася выставіць супраць Напалеона армію ў 116 тыс. чалавек. Увосень да канвенцыі далучыліся Аўстрыя, Швецыя і Неапалітанскае каралеўства.

У 1805 г. Напалеон уварваўся ў Аўстрыю, разбіў у бітве каля горада Ульм аўстрыйскую армію і заняў сталіцу. Знакамітая «бітва трох імператараў» — пад такой назвай увайшла ў гісторыю бітва пад Аўстэрліцам у канцы 1805 г. — скончылася разгромам Расіі і Аўстрыі. Пасля гэтага Напалеон фактычна стаў гаспадаром Еўропы. Толькі Вялікабрытаніі ўдалося захаваць недатыкальнымі свае тэрыторыі, разграміўшы ў кастрычніку 1805 г. аб’яднаны франка-іспанскі флот у Трафальгарскай бітве.

У снежні 1805 г. Аўстрыя падпісала сепаратнае пагадненне з Францыяй. Пасля гэтага Напалеон разграміў Прусію (1806) і нанёс сур’ёзнае паражэнне Расіі, якая дапамагала Прусіі, у бітве пад Фрыдландам (1807). У 1807 г. Расія і Францыя падпісалі Тыльзіцкі мір, па якім Расія выходзіла з вайны без страт, але далучалася да кантынентальнай блакады, паколькі цяпер Напалеон спадзяваўся перамагчы Вялікабрытанію шляхам татальнай ізаляцыі. Гэта ўдарыла па інтарэсах буйных рускіх землеўладальнікаў, якія прадавалі збожжа ў Англію. Напалеон прызнаваў панаванне Расіі на Усходзе, а Аляксандр I — панаванне Францыі на Захадзе.

3. Разбурэнне феадальна-абсалютысцкіх парадкаў у Еўропе

Палітыка Напалеона садзейнічала хуткаму адраджэнню французскай прамысловасці, росту гандлю, умацаванню флоту. Францыя стала ператварацца ў сур’ёзнага канкурэнта Вялікабрытаніі. Да канца 1800-х гг. Напалеону ўдалося падпарадкаваць большасць краін Еўропы. «Вялікая імперыя» па колькасці насельніцтва амаль удвая пераўзыходзіла дарэвалюцыйную Францыю. Па перыметры яе граніц Напалеон стварыў шырокі пояс залежных дзяржаў з манархічнай формай праўлення, на чале якіх ён ставіў сваіх сваякоў.

У 1806 г. на чале з самім Напалеонам быў утвораны Рэйнскі саюз — аб’яднанне залежных ад Францыі германскіх дзяржаў. Свяшчэнная рымская імперыя германскай нацыі перастала існаваць.

У 1807 г. з польскіх тэрыторый, якія адышлі ў час Другога і Трэцяга падзелаў Рэчы Паспалітай да Прусіі і Аўстрыйскай імперыі, было ўтворана Вялікае герцагства Варшаўскае пад пратэктаратам напалеонаўскай Францыі. Да 1846 г. праіснавала маленькая Кракаўская Рэспубліка, якая кіравалася Кодэксам Напалеона.

На падкантрольных Францыі тэрыторыях ліквідаваліся феадальныя парадкі. Праводзіліся буржуазныя пераўтварэнні, якія ўключалі ўвядзенне Грамадзянскага кодэкса, ліквідацыю прыгоннай залежнасці сялян, адмену памешчыцкай юрысдыкцыі, гэта значыць права суда над сялянамі, скарачэнне колькасці манастыроў і распродаж іх зямлі. Гэтыя пераўтварэнні мелі прагрэсіўны характар, аднак асаблівых сімпатый асноўнай масы жыхароў да заваёўнікаў не выклікалі. І ў гэтым не было нічога дзіўнага, бо адваротным бокам французскай акупацыі былі рабаванне насельніцтва, абкладанне яго падаткамі і кантрыбуцыямі, рэкруцкія наборы.

4. Разгром імперыі Напалеона

Тэрыторыя Расіі стала галоўным тэатрам ваенных дзеянняў, на якім вырашаўся лёс напалеонаўскай імперыі. Перамагчы кааліцыю Расіі і Вялікабрытаніі Напалеон так і не здолеў.

Пры гэтым ён быў вымушаны ваяваць на два франты, бо лепшыя сілы Напалеона (от 200 до 300 тыс. чалавек) знаходзіліся ў Іспаніі. Там ішла партызанская вайна супраць напалеонаўскай арміі, у якой іспанцам дапамагалі ўсё тыя ж англічане. Яшчэ 200 тыс. чалавек былі раскватараваны ў Еўропе.

Прычыны вайны з Расіяй былі глыбокія і шматгранныя. Асноўная прычына — імкненне Напалеона да ўсталявання сусветнай гегемоніі, на шляху да якой стаялі Расія і Вялікабрытанія. Напалеон усяляк падрываў аўтарытэт Расіі на міжнароднай арэне, увесь час намякаў на дачыненне Аляксандра I да забойства імператара Паўла. Асабістая непрыязнасць паміж двума імператарамі асабліва ўзрасла пасля адмовы Аляксандра I аддаць замуж за Напалеона княжну Кацярыну, а затым і княжну Ганну. Са свайго боку Аляксандр I імкнуўся разарваць ганебны Тыльзіцкі мір, які абмяжоўваў выгадны гандаль з Англіяй, і аднавіць у Еўропе ранейшы палітычны ўплыў.

12 (24) чэрвеня 1812 г. Напалеон уварваўся ў Расію з Вялікай арміяй агульнай колькасцю больш за 600 тыс. чалавек. Гэта была інтэрнацыянальная армія. Менш за палову салдат складалі французы. Сам Напалеон гаварыў аб тым, што ў Вялікай арміі «па-французску не гавораць і 140 тысяч». Астатнія — немцы, палякі, італьянцы, іспанцы, аўстрыйцы, харваты, швейцарцы і г. д. Руская армія налічвала каля мільёна чалавек, але тая была раскідана па неабсяжных прасторах Расіі.

Важную ролю ў перамозе над Напалеоном адыграў план фактычна выконваючага абавязкі галоўнакамандуючага рускай арміяй у пачатку Айчыннай вайны 1812 г. М. Б. Барклая-дэ-Толі. У адпаведнасці з яго планам прадугледжвалася адступленне рускай арміі і завабліванне французскіх войскаў углыб краіны — гэта быў так званы скіфскі план. Дзве рускія арміі, якія адступалі — Барклая-дэ-Толі і Баграціёна, — злучыліся каля Смаленска, але даць вырашальную бітву ім не ўдалося.

У гэты час галоўнакамандуючым усімі рускімі арміямі і апалчэннямі стаў М. І. Кутузаў, які карыстаўся вялікай папулярнасцю ў арміі і грамадстве. Палкаводзец добра ўсведамляў сілу і моц напалеонаўскай арміі. Ён не быў схільны да безаглядных бітваў, таму рускія войскі адступалі, рыхтуючыся да вырашальнай бітвы. Кутузаву прыпісваюць словы: «Мы Напалеона не пераможам. Мы яго ашукаем».

У Барадзінскай бітве 26 жніўня 1812 г. Напалеон упершыню не дабіўся пастаўленых мэт. Сваё ўступленне ў Маскву і адступленне рускіх войскаў да сяла Таруціна ён успрыняў як перамогу. Дапушчаную памылку ён асэнсаваў тады, калі ўжо было позна што-небудзь змяніць на сваю карысць. Узмацненне рускай арміі і патрыятычны ўздым народа прымусілі яго пайсці з Масквы. Рускае камандаванне навязала французам адступленне па спустошанай ваеннымі дзеяннямі Смаленскай дарозе, па якой Вялікая армія наступала на Маскву. Рэшткі французскай арміі адступалі пры «паралельным пераследаванні» з боку рускіх войскаў.

У 1813 г. Аляксандр I выдаў загад арміі перайсці граніцу і рухацца на вызваленне Еўропы. У самай буйной бітве эпохі напалеонаўскіх войнаў — «бітве народаў» пад Лейпцыгам у кастрычніку 1813 г. — французы пацярпелі скрышальны разгром ад кааліцыі, прадстаўленай Расіяй, Англіяй, Швецыяй, Партугаліяй і Іспаніяй. У пачатку 1814 г. саюзнікі занялі Парыж. Напалеон адрокся ад трона і быў сасланы на востраў Эльба каля берагоў Італіі.

У Францыі была адноўлена ўлада Бурбонаў. Рэстаўрацыя дарэвалюцыйных парадкаў выклікала выбух незадаволенасці, што дало магчымасць Напалеону ў сакавіку 1815 г. з трыумфам вярнуцца са ссылкі і на 100 дзён захапіць уладу. У чэрвені 1815 г. каля вёскі Ватэрлоа ў Бельгіі войскі антыфранцузскай кааліцыі нанеслі арміі Напалеона канчатковае паражэнне. Бітвай пад Ватэрлоа скончылася эпоха напалеонаўскіх войнаў.

Пасля напалеонаўскіх войнаў Францыя аказалася пад уплывам Вялікабрытаніі. Расія стала кантынентальнай дзяржавай нумар адзін і галоўным праціўнікам Англіі.

5. Усталяванне Венскай сістэмы міжнародных адносін

Вынікі напалеонаўскіх войнаў былі падведзены ў 1814 г. у Вене, дзе сабраліся прадстаўнікі ўсіх дзяржаў Еўропы, акрамя Асманскай імперыі. Галоўную ролю на Венскім кангрэсе адыгрывалі краіны-пераможцы — Англія, Расія, Аўстрыя і Прусія. Сучаснікі называлі Венскі кангрэс «танцуючым», паколькі ён праходзіў у нязмушанай абстаноўцы баляў.

Францыя адмовілася ад усіх заваёў і вярнулася да дарэвалюцыйных межаў. З яе тэрыторыі былі выведзены кааліцыйныя войскі, яе не прымушалі да выплаты кантрыбуцыі.

З аднаго боку, было прынята рашэнне аднавіць на прастолах манархаў, якія страцілі іх у ходзе рэвалюцый і напалеонаўскіх войнаў. Створаная ў Вене міжнародная сістэма была заклікана змагацца з любымі нацыянальнымі і рэвалюцыйнымі рухамі.

З іншага боку, удзельнікі кангрэса пайшлі на буйнамаштабнае змяненне межаў Еўропы, кіруючыся прынцыпам узнагароджання пераможцаў. Аўстрыя не толькі вярнула адабраныя Напалеонам землі, але і далучыла Венецыянскую рэспубліку, Таскану, Парму і Мадэну — дробныя дзяржавы Цэнтральнай Італіі. Прусіі дасталася частка тэрыторыі Саксоніі, Памераніі, Вестфаліі і Рэйнской вобласці. Расія атрымала большую частку Вялікага герцагства Варшаўскага, а таксама пацверджанне правоў на валоданне Фінляндыяй і Бесарабіяй. Швецыя ў парадку кампенсацыі за страту Фінляндыі атрымала Нарвегію. Вялікабрытанія значна ўзмацніла свой уплыў у Францыі і захавала за собой калоніі, захопленыя ёю ў час напалеонаўскіх войнаў.

У межах Свяшчэннай рымскай імперыі было створана канфедэратыўнае аб’яднанне незалежных дзяржаў — Германскі саюз. На ўсходзе Францыі з’явілася буфернае Нідэрландскае каралеўства. Так быў адноўлены баланс сіл у Еўропе, парушаны ў выніку напалеонаўскіх войнаў. Аднак разбураныя Напалеонам феадальныя парадкі адноўлены не былі.

Саюз Расіі, Аўстрыі і Прусіі быў закліканы захоўваць Венскую сістэму міжнародных адносін. Гэтая міжнародная сістэма праіснавала амаль да Першай сусветнай вайны. Моцны ўдар па ёй нанеслі рэвалюцыі 1848 г. і Крымская вайна 1853—1856 гг., калі быў падарваны ўсталяваны баланс сіл у Еўропе.

6. Свяшчэнны саюз

Новая Венская сістэма міжнародных адносін, у адрозненне ад папярэдняй Вестфальскай, грунтавалася не на саперніцтве буйнейшых дзяржаў Еўропы, а на іх цесным супрацоўніцтве. Гарантам сістэмы выступілі Англія, Расія, Аўстрыя, Прусія — іх сталі называць вялікімі дзяржавамі. Пазней да іх далучылася і Францыя. Палітыка цеснага ўзаемадзеяння вялікіх дзяржаў атрымала назву «еўрапейскі канцэрт».

Для захавання стабільнасці і падтрымання міру ў Еўропе на Венскім кангрэсе быў створаны «Свяшчэнны саюз манархаў і народаў». У гэтым сэнсе саюз з’яўляецца гістарычным правобразам будучых міжнародных арганізацый — Лігі Нацый і Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Праўда, не ўсе еўрапейскія краіны ўвайшлі ў склад саюза, у прыватнасці, Вялікабрытанія, якая вырашыла не звязваць сябе пэўнымі абавязацельствамі і мець свабоду дзеянняў у еўрапейскай палітыцы.

Ядро саюза ўтварылі Расія, Аўстрыя і Прусія. Амаль ад самага пачатку ім давялося мець справу не з праблемамі вайны або міру, а змагацца з рэвалюцыямі і нацыянальна-вызваленчымі рухамі.

У Еўропе 1815—1849 гг. адбыліся тры паслядоўныя хвалі паўстанняў — у 1820-я, 1830-я і ў 1848—1849 гг. Польскае нацыянальна-вызваленчае паўстанне 1830—1831 гг. нанесла цяжкі ўдар самому існаванню саюза. Далейшыя спробы яго аднаўлення скончыліся няўдала. Самая сур’ёзная спроба была зроблена Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй у 1833 г. Манархі гэтых дзяржаў дамовіліся падтрымліваць адзін аднаго ў выпадку «ўнутраных смутаў» або пры знешняй небяспецы. Аднак рэвалюцыі 1848—1849 гг. нанеслі сур’ёзны ўдар па Свяшчэнным саюзе, прыпыніць рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух яму не ўдалося.

Пытанні

1. Чым тлумачыцца захопніцкая палітыка Напалеона Банапарта? Якія тэрыторыі былі далучаны або знаходзіліся ў залежнасці ад Францыі?

2. Што новага ўнесла ў міжнародныя адносіны Венская сістэма? Чым вы можаце патлумачыць выключную трываласць Венскай сістэмы, якая пратрымалася амаль да Першай сусветнай вайны?

3. У рамках Венскай сістэмы ўпершыню склалася паняцце «вялікія дзяржавы». Высветліце, якія дзяржавы ў той час лічыліся вялікімі. Якія дзяржавы адносяць да вялікіх у наш час?

4. Свой шлях да Пятай рэспублікі Францыя пачала ў гады Французскай рэвалюцыі. Прадстаўце яго ў выглядзе храналагічнай табліцы або стужкі часу.

5. Якімі былі вынікі напалеонаўскіх войнаў? Як змянілася карта Еўропы пасля іх?

Прапануем абмеркаваць

Асаблівае меркаванне