§ 5–3. Грамадска-­палітычнае жыццё ў другой палове 1960‑х — ​першай палове 1980‑х гг.

1. Асаблівасці грамадска-­палітычнага жыцця

Адрэзак у 20 гадоў паміж прыходам да ўлады Л. І. Брэжнева ў кастрычніку 1964 г. і пачаткам перабудовы з сярэдзіны 1980‑х гг. у БССР, як і ў цэлым у СССР, атрымаў у публіцыстаў назву «застою», які прыйшоў на змену хрушчоўскай «адлізе».

Кастрычніцкі (1964 г.) Пленум ЦК КПСС вызваліў першага сакратара ЦК КПСС М. С. Хрушчова ад партыйных і дзяржаўных абавязкаў. Курс рэформ, якія праводзіліся ім, хоць і змяніў унутрыпалітычны клімат у савецкім грамадстве, аднак да канкрэтных пераўтварэнняў у краіне не прывёў. У эканоміцы панавалі дзяржаўная і калгасная формы ўласнасці. У выбарчай сістэме працягвала існаваць практыка безальтэрнатыўных выбараў дэпутатаў. Праблема пошуку аптымальных кірункаў развіцця заставалася надзённай. Тым не менш новае кіраўніцтва СССР на чале з Л. І. Брэжневым прызнала для сябе лепшым не ўзрушваць краіну новымі рэформамі, а абапірацца пераважна на вопыт выкарыстання адміністрацыйна-­камандных метадаў кіравання. У грамадска-­палітычным жыцці такі курс азначаў перш за ўсё далейшае ўмацаванне ролі Камуністычнай партыі ва ўсіх сферах жыцця грамадства.

З 1965 па 1980 г. Камуністычную партыю Беларусі ўзначальваў, а значыць, быў фактычным кіраўніком рэспублікі П. М. Машэраў. З яго імем звязаныя значныя дасягненні ў развіцці эканомікі, навукі і культуры Рэспублікі, якія таксама спрыялі росту грамадскай актыўнасці. Ён карыстаўся вялікай павагай у народзе як удзельнік партызанскай барацьбы, Герой Савецкага Саюза, Герой Сацыялістычнай Працы. Жыхары Беларусі да гэтага часу захоўваюць павагу да гэтага кіраўніка рэспублікі.

2. Паварот да кансерватыўнаму курсе

Як ужо адзначалася, перыяд развіцця БССР у 1965–1984 гг. характарызаваўся асаблівасцямі, звязанымі са знаходжаннем ва ўладзе Л. І. Брэжнева. Схільнасць да захавання і падтрымання старых форм грамадска-­палітычнага жыцця стала асновай дзяржаўнай палітыкі. Разам з тым унутрыпалітычнае становішча ў БССР заставалася стабільным. Для беларускага грамадства былі характэрныя жыццёвы аптымізм людзей, іх упэўненасць у заўтрашнім дні, сімпатыі да ідэй сацыялізму.

Трэба мець на ўвазе, што ўзмацненне ролі Камуністычнай партыі Беларусі адбывалася ва ўмовах дастаткова стабільнага эканамічнага росту, калі яшчэ не выявіліся крызісныя з’явы ў эканоміцы. На гэтай аснове адбывалася павышэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва, што служыла спрыяльнай базай для фарміравання станоўчых адносін да палітыкі партыі, удзелу ў грамадска-­палітычным жыцці.

Прагрэсіўныя з’явы ў грамадска-­палітычным жыцці не былі працяглымі і скончыліся з эпохай «застою». Гэта стала магчымым не столькі па прычыне таго, што адбыліся змены ў кіраўніцтве дзяржавай, колькі ў выніку супярэчнасці паміж дэмакратызацыяй і захаванай палітычнай сістэмай. Змены ў грамадскім жыцці выявіліся перш за ўсё ў тым, што адбылася кансервацыя сфарміраваных за дзесяцігоддзі форм эканамічнай, дзяржаўнай і грамадска-­палітычнай дзейнасці. Убачыўшы безвыніковасць хуткага «скачка ў камунізм», кіраўніцтва дзяржавы вылучыла канцэпцыю развітога сацыялізму.

З прыходам да ўлады Л. І. Брэжнева пачалося ўзмацненне чыста бюракратычнага стылю кіраўніцтва. У партыйных камітэтах былі створаны новыя структуры, якія дубліравалі гаспадарчыя органы.

3. Канцэпцыя развітога сацыялізму

Вядучая роля партыі ў грамадстве была замацавана і ў Канстытуцыі СССР, прынятай у 1977 г. і Канстытуцыі БССР 1978 г.

У Канстытуцыі абвяшчалася, што «ў СССР пабудавана развітое сацыялістычная грамадства» і створана неабходная матэрыяльна-­тэхнічная база, сацыяльна-­эканамічнае становішча яго грамадзян паляпшалася, магчымасці для задавальнення ўсіх патрэб павялічваліся. Канцэпцыя развітога сацыялізму была падмацавана вывадамі аб павышэнні вядучай і накіроўваючай ролі партыі ў жыцці грамадства, умацаванні яго сацыяльнай аднастайнасці і пашырэнні калектывізму.

У Канстытуцыю СССР 1977 г. быў уключаны артыкул 6, у якім гаварылася, што «накіроўчай і кіруючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы з’яўляецца Камуністычная партыя Савецкага Саюза». Гэтае палажэнне Асноўнага Закона СССР было прадублявана ў новай Канстытуцыі БССР 1978 г. адносна ролі КПБ.

Разам з тым адзяржаўленне камуністычнай партыі суправаджалася хуткім ростам колькасці яе членаў. У 1970‑я гг. практычна не заставалася прадпрыемстваў, устаноў, калгасаў і саўгасаў, у якіх не было б партыйных арганізацый. Колькасць камуністаў у БССР з 1964 па 1986 г. павялічылася ў два з паловай разы.
З’явілася новае тэарэтычнае палажэнне аб тым, што пачаўся інтэнсіўны працэс інтэграцыі нацыі ў новую гістарычную супольнасць — ​савецкі народ (сюды ўключаліся ўсе народы СССР, у тым ліку і жыхары БССР).
Велічны размах набылі шматлікія ідэалагічныя кампаніі, якія асабліва пампезна праходзілі ў час распрацоўкі і прыняцця Канстытуцыі СССР (1977 г.) і Канстытуцыі БССР (1978 г.). Але пры адсутнасці дэмакратычных свабод і ўзмацненні партыйнага бюракратызму ўсё гэта выклікала ў народа апатыю і песімізм.

Аднак патрыятычныя настроі ў грамадстве заставаліся даволі магутнымі. Так, яркім адлюстраваннем пачуцця савецкага патрыятызму стала стаўленне большасці беларускага насельніцтва да ўводу савецкіх вой­скаў у Афганістан у 1979 г., які ўспрымаўся як выкананне інтэрнацыянальнага доўгу. Ён тлумачыўся неабходнасцю дапамогі паўднёваму суседу СССР у яго барацьбе за самастойнае развіццё.

4. Дзейнасць саветаў і грамадскіх арганізацый

У адпаведнасці з новай канстытуцыяй узрастала роля грамадскіх арганізацый. Колькасць іх удзельнікаў значна вырасла. Напрыклад, камсамол Беларусі ў 1972 г. аб’ядноўваў у сваіх шэрагах больш за 1 млн маладых людзей.

Асноўнай формай грамадскага жыцця стаў удзел у выбарах і рабоце Саветаў народных дэпутатаў, партыйных, прафсаюзных, камсамольскіх і іншых грамадскіх арганізацый. Насельніцтва БССР удзельнічала ў масавых сходах, мітынгах, грандыёзных вулічных шэсцях, прысвечаных святкаванню Дзён Кастрычніцкай рэвалюцыі, Першага мая, Перамогі і вызвалення БССР ад нямецка-­фашысцкіх захопнікаў. З вялікай урачыстасцю адзначаліся ленінскія дні, знамянальныя даты ў гісторыі КПСС, выбары Саветаў народных дэпутатаў, прыняцце новай Канстытуцыі СССР 1977 г. і Канстытуцыі БССР 1978 г. Актыўна разгарнулася прапаганда «дасягненняў савецкага ладу» з дапамогай сродкаў масавай інфармацыі.

Аднак у існуючых умовах ініцыятыва саветаў згасала, адбылася «нацыяналізацыя» прафсаюзаў. Яны сталі адным са звёнаў партыйна-­дзяржаўнай сістэмы ўлады. Супярэчлівыя працэсы назіраліся і ў камсамоле. З аднаго боку, ён зрабіў вялікую працу па ідэйна-­палітычнаму, патрыятычнаму і працоўнаму выхаванню моладзі, з другога ў дзейнасці камітэтаў ВЛКСМ было шмат фармалізму, паказухі.

У цэлым адчувалася і пагаршэнне грамадска-­палітычнай сітуацыі. Уся паўната ўлады па-ранейшаму была ў руках партыйнага апарата.

Негатыўныя з’явы нарасталі і ў Беларусі. Узмацніўся партыйна-­бюракратычны стыль кіраўніцтва, хоць і ў меншай ступені, чым у іншых рэспубліках, паскорыўся колькасны рост членаў партыі.

Спроба выйсці з сітуацыі, якая склалася, была прадпрынятая пасля лістападаўскага (1982 г.) пленума ЦК КПСС, на якім Ю. В. Андропаў быў абраны Генеральным сакратаром ЦК КПСС. Адразу пачалася барацьба за навядзенне парадку і захаванне дысцыпліны, праводзіліся мерапрыемствы супраць карупцыі, хоць і тут не абышлося без перагібаў. Пасля смерці Ю. В. Андропава ў лютым 1984 г. Генеральным сакратаром ЦК КПСС быў абраны бліжэйшы паплечнік Л. І. Брэжнева К. У. Чарненка. Пачалося вяртанне да ранейшых форм і метадаў кіравання.

З 1983 па 1987 г. пасаду першага сакратара ЦК КПБ займаў М. М. Слюнькоў. За час яго кіраўніцтва Рэспубліка дамаглася поспехаў у развіцці сельскай гаспадаркі: на 30 % павялічылася вытворчасць валавой прадукцыі; рэнтабельнасць аграпрамысловага комплексу паднялася з 3 да 36 %; у 1,5 разы вырас заробак на вёсцы. Усе раней стратныя гаспадаркі сталі працаваць прыбыткова. Зніклі чэргі ў крамах. Па выніках Усесаюзнага сацыялістычнага спаборніцтва ў 1983–1987 гг. БССР была прызнана безумоўным пераможцам.

Пытанні і заданні

1. Якія змены ў грамадска-­палітычнай сітуацыі адбыліся ў другой палове 1960‑х гг.? У чым заключаліся іх магчымыя прычыны?

2. Ахарактарызуйце грамадскую актыўнасць насельніцтва БССР у другой палове 1960‑х — ​першай палове 1980‑х гг. Падумайце, якімі фактарамі яна тлумачылася.

3. Вызначыце часовыя рамкі перыядаў будаўніцтва сацыялізму, «развітога сацыялізму» і ўзяцця курсу на пабудову камунізму ў СССР. Чым было выклікана з’яўленне паняцця «развіты сацыялізм»?

4. Растлумачце, якім чынам камуністычная партыя рэалізоўвала сваю кіруючую ролю ў савецкай грамадска-­палітычнай сістэме. Прывядзіце адпаведныя прыклады.